503
//International Journal of Contemporary Scientific and Technical Research. – 2023. –
№. Special Issue. – С. 120-127.
14. Po‘latov B., Ibrohimov J. BA’ZI RATSIONAL FUNKSIYALARNI
INTEGRALLASHDA OSTRAGRADSKIY USULIDAN FOYDALANISH //Talqin
va tadqiqotlar. – 2023. – Т. 1. – №. 21.
15. Qizi A. K. S. Texnik oliy ta’limda matematikaning mutaxassislik fanlari
bilan integratsiyasini ta’minlash vositalari //Science and innovation. – 2022. – Т. 1. –
№. 1. – С. 446-459.
16. Xoljigitov D., Prnazarov S. H. Tenglamalar sistemasiga doir misollarni
grafik usulda yechish //Журнал математики и информатики. – 2022. – Т. 2. – №. 1.
17. Qahhorov, Muhruddin, and Dilmurod Xoljigitov. "Tenglamalar sistemasiga
doir misollarni grafik usulda yechish."
Журнал математики и информатики
2.1
(2022).
18. Dilmurod X. et al. HAJM VA YUZALARNI TOPISHDA ANIQ
INTEGIRALNING TADBIQLARI. – 2023.
19.
Ibrohimov Javohir Bahrom o‘g‘li. (2022). OCHIQ CHIZIQLI QAVARIQ
TO‘PLAMDA
POLINOMIAL
QAVARIQLIKNING
YETARLI
SHARTI. International Journal of Contemporary Scientific and Technical
Research, 1(2),
363–365.
Retrieved
from
https://journal.jbnuu.uz/index.php/ijcstr/article/view/203
20. Ibrohimov Javohir Bahrom o‘g‘li, & Po‘latov Baxtiyor Sobirovich. (2022).
OCHIQ
CHIZIQLI
QAVARIQ
TO‘PLAMDA
POLINOMIAL
QAVARIQLIK. PEDAGOGS
Jurnali, 10(3),
96–104.
Retrieved
from
http://pedagoglar.uz/index.php/ped/article/view/1184.
TERGOV TAKTIKASINING TUSHUNCHASI, PREDMETI VA
MANBALARI
Shovxiyev Luqmoniddin Boynazar o‘g‘li
O‘zbekiston Milliy Universitetining Jizzax filiali
luqmoniddinshavxiyev@gmail.com
Annotatsiya:
Huquqshunostlik va Yuridik psixologiya fani O‘zbekiston
Respublikasida yurisprudensiya, yuridik ta’lim rivojlanishida nazariya va
amaliyotning o‘zaro bog‘liqligini ta’minlashga qaratilgan sud-huquq islohotlarini
amaliy jihatdan ta’minlovchi fandir. Zero, sudlarda ko‘rilayotgan har bir ishda
haqiqatni aniqlamasdan turib uni to‘g‘ri va adolatli hal etish, inson huquq va
erkinliklarining qonuniy himoyasini ta’minlash mumkin emas. Yuridik psixologiya
fanini o‘rganish orqali shaxsni gumon qilinuvchi, ayblanuvchi va sudlanuvchilarning
qonuniy huquq va erkinliklarini buzilishining oldini olish hamda jabrlanuvchining
huquqlarini to‘liq kafolatlashga erishiladi.
Kalit so‘zlar:
Tergov, taktik operatsiya, voqea sodir bo‘lgan joy, so‘roq qilish,
kuzatish.
504
Tergov ishlarining sifatini yanada takomillashtirish va jinoyatlarni tez va to‘liq
ochish vazifalari kriminalistik texnika va taktikaga hamda ayrim turdagi jinoyat-
larning tergov metodikasiga oid nazariy bilimlarni, shu bilan bir qatorda
kriminalistikaga oid ko‘pgina masalalarni hozirgi davr talablariga javob beradigan
darajada qaytadan ishlab chikishni taqozo etadi.
Tergov taktikasi deganda jinoyatni ochish, jinoyatchini fosh qilish, jinoiy ish
yuzasidan, uning har tomonlama, tulik va ob’ektiv tugallanishini ko‘zda tutib, tergov
harakati jarayonida qo‘llaniladigan taktikani (uslubni) tushunamiz.
Kupchilik taktik usullar jinoyat-protsessual kodeksining o‘zida bayon qilingan.
Masalan: so‘roqni mufassallikda o‘tkazish yoki suroq qilinuvchining erkin ravishda
voqea yuzasidan birma-bir suzlab berishi tergovchi uchun qonun talablarini bajarish
majburiyligi. Ammo jinoyat ishining xarakteri, holatini, nihoyat, ayblanuvchining
shaxsini inobatga olib, tergovchi ko‘zlagan maqsadiga erishish uchun tergov
jarayonida kriminalistika fani tavsiya qilgan va JPK ning normasiga zid bo‘lmagan
taktikani (usulii) qo‘llanishi mumkin. Tergov eksperimentini o‘tkazish sharoitlari,
jarayoni va natijalari bayonnomada qayd etiladi (O‘zR JPK 156-moddasi).
Jinoyatni o‘z vaqtida ochish maqsadida, praktikada «taktik operatsiya» nomi
bilan yuritiladigan usul ham mavjud. Mazkur usulning asosiy maqsadi tergov harakati
oldida turgan barcha masalalarni tez, odilona hal qilishdan iboratdir. Bu usul tergov va
operativ-qidiruv harakati bilan hamkorlikda o‘tkaziladigan taktik uslubdir. Tergov
taktikasining predmeti bir-biri bilan uzviy bog‘langan ikki qismdan iborat: biri
umumiy masalalarni tergov versiyasi va tergovni planlashtirishni, ikkinchisi, tergov
harakatlarini (masalan, voqea sodir bo‘lgan joyni ko‘zdan kechirish, tergov
eksperimenti, tintuv o‘tkazish, so‘roq qilish) operativ-qidiruv tadbirlarini bajarish
usullarini uz ichiga oladi. Tergovchining amaliy faoliyatida tergov taktikasining
manbai bo‘lib jinoyat-protsessual qonuni, umumlashtirilgan pertov tajribasi va
kriminalistika fani xizmat qiladi. Jinoyat-protsessual qonuni ayrim tergov harakatlarini
nazarda tutadi va ularni olib borish tartibini reglamentta soladi.
Kriminalistika sotsialistik qonun asosida ilg‘or tergov tajribasini o‘rganish va
umumlashtirish asosida jinoyatni ochishga, tekshirishga va uning oldini olishga
qaratilgan konkret taktik tavsiyalar ishlab chiqadi. Kriminalistikaning ilmiy-texnika
vositalari jinoyat bilan bog‘lik bo‘lgan juda ko‘p holatlarni, masalan, kuzga kurin- mas
elektr va yorug‘lik nurlari, rentgen nurlari orqali uchirilgan yoki siyoh to‘kilgan, qayta
yozilgan tekstlarni, ko‘ra materiallardagi qon dog‘larini va boshqa ko‘pgina jinoyat
izlarini ochishga yordam beradi. Ilmiy-texnika vositalari bilan taktik usullar o‘rtasidagi
bog‘lanish shundaki, texnikaviy vositalar jinoyat ishlarini, dalillarni topish, olish
hamda aniqlash uchun qo‘llanilsa, tergov taktikasi voqea sodir bo‘lgan oyni ko‘zdan
kechirish, tintuv o‘tkazish kabi taktik usullarni bajarish uchun qo‘llanadi.
Voqea sodir bo‘lgan joyni ko‘zdan kechirish alohida ahamiyatga ega bo‘lib,
ayrim hollarda markazdan atrofgacha yoki atrofdan markazgacha o‘tkaziladi. Ko‘zdan
kechirish davomida ilmiy-texnika vositalari, ayniqsa fotografiya keng qo‘llaniladi.
Texnik vositalar bilan bir qatorda psixologiya ham tergov olib borishda, uning
muvaffaqiyatli tugallanishida muhim ahamiyatga egadir.
Ayblanuvchini so‘roq qilishning taktik tomoni: suroqqa tayyorgarlik ko‘rish,
ayblanuvchining shaxsini o‘rganish, qanday savollar berish va ularni tuzib chiqish,
505
daliliy ashyolarni ko‘rsatishda nimalarni, qachon va qaysi tartibda ko‘rsatishni uz
ichiga olib, bu usullar sotsialistik qonunchilikka rioya qilingan holda ayblanuvchidan
to‘g‘ri ko‘rsatuv olishga qara- tilishi lozim.
Avvalo, taktik usullarii so‘roq qilishda qo‘llanishdan oldin tergovchi bu
usullarni o‘zi to‘liq bilishi, shu bilan bir- ga shaxsning psixologiyasini bilishi va bu
usullardan qaysi birini birinchi bulib qo‘llanish ma’qulligini hal qilishi kerak.
Tergov taktikasida mantiqdan foydalanish muhim ahamiyatga ega. Ko‘p yillik
tergov tajribasi shuni ko‘rsatadiki, tertekshirish planlashtirishning asosini tashkil
qiladi. Tergovni planlashtirish, versiyalarni ilgari surish va ularni harakatlari bo‘yicha
versiyalarni ilgari surish va uni tekshirish bilan bir qatorda tergovning to‘lik planini
ishlab chikish muhim ahamiyatga ega, plansiz tergovni olib borish mumkin emas.
Tergovning plani hamma vaqt yozma ravishda tuzilishi lozim, bunday plan tergov
harakatlarining izchil bo‘lishiga olib keladi va tergovchining ishlari, vaqti ham plan
asosida olib borilib, tergov harakati belgilangan muddatda bajarilishi kerak.
Planlashtirish dinamik va alohidalik printsipi asosida tuzilishi lozim. Tergovning plani
aloxidalik printsipida tuzilishining mohiyati shundaki, bunda har bir konkret jinoiy
xolatga qarab plan tuziladi. Alohida turdagi jinoyatlarni tergash plani o‘ziga xos
xususiyat asosida ishlab chikilgan bo‘lib, hamma jinoyatlar uchun bir qolipda
(shablon) plan tuzilmasdan, balki har bir sodir etilgan jinoyat bo‘yicha alohida plan
ishlab chiqilishi lozim. Tergovning planini dinamik asosda tuzish printsipining
mohiyati shundaki, bunda tergov harakatlariga asoslanib o‘zgaruvchan plan tuziladi,
ya’ni ishning yangi ochilgan holatlariga karab tergovchi qo‘shimcha va o‘zgarishlar
kiritishi mumkin. Ma’lum jinoyat ishining tergovini planlashtirish shu ishning
oxirigacha davom etadi. Planning manbai yangi ochilgan faktlar bulib, bu faktlarni
baholash, analiz qilish, ya’ni versiyalarni ilgari surish kabilar bilan to‘ldirib boriladi.
Tuzilgan plan shu jinoyat ishi bo‘yicha to‘liq holat aniqlangunga qadar saqlanishi
lozim. Planni tuzishdan oldin ilgari surilgan versiyalar tekshirilib, baholanib chiqiladi
yoki ilgari surilgan versiyalarga tayanib tergov plani tuziladi.
Taktik usullarning yanada samarali bulishi uchun versiyalarni ilgari surishda
tergovchi psixologiya va mantik qonunlariga amal qilishi kerak. Tergov taktikasi
guvohlarning, jabrlanuvchining, gumondorning, ayblanuvchining, ekspertlarning,
xolislar va boshqa shaxslarning psixologik xususiyatlarni o‘rganadi. Tergovchi
bularning bergan ko‘rsatuvlari mantiqiy jihatdan puxta analiz qiladi. Bu esa
ko‘rsatuvlardagi qarama-qarshiliklarni bartaraf qilishga, soxta kursatuvlarni fosh
qilishga yordam beradi. Tergovda operativ-qidiruv chorasi muhim ahamiyatga ega va
ko‘pchilik hollarda o‘z vazifalarini kuzatish orqali bajaradi. Kuzatish deganda jinoyat
ishi uchun ahamiyati bo‘lgan holatlarni aniqlash tushuniladi. Operativ-qidiruv harakati
ma’lumotlari ish buyicha versiyalar yuritish, tergovning plani tuzish va alohida tergov
harakatlarini o‘tkazish uchun asos bulishi mumkin. Tergovchilar ish formasining
tashkil qilinishi turlicha bulib, u bu ishlarini konkret sharoitga bog‘liq holda olib
boradi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:
1. Kriminalistika. Darslik. Toshkent davlat yuridik universiteti. Toshkent-2018
2. Kriminalistika. Darslik. Yuridik fanlari nomzodi F.Ahmedov. O‘qituvchi-
1986
506
3. Sud-psixologik ekspertizasi.V.M.Sulaymonov. O‘quv qo‘llanma. SamDu-
2020.
4. Шарафитдинов А. и Шовксиев Л. (2022). Хиссий интеллект ва унинг
шакланиши.
Zamonaviy innovation tadqiqotlarning dolzarb muammolari ва
ривойланиш тенденсиялари: йечимлар ва истикболлар
,
1
(1), 437-440.
5. Shovxiyev, L., & Sharafitdinov, A. (2022). Psixologiyada tush korish
tilsimlari.
Zamonaviy innovatsion tadqiqotlarning dolzarb muammolari va rivojlanish
tendensiyalari: yechimlar va istiqbollar
,
1
(1), 485-488.
6. Бойназар огли С.Л., Бурибоевич МК и Эргашович Ю.С.
(2022). ПСХОЛОГИЯ СОВРЕМЕННОГО ЛИДЕРСТВА КАК ВАЖНЫЙ
ФЕНОМЕН ЭФФЕКТИВНОГО УПРАВЛЕНИЯ.
Международный журнал
специального образования дошкольного возраста ISSN
,
1308
, 5581.
7. Шовксиев, Л. (2021). Ursachen der Entstehung von psychischen
Krisen.".
Международный симпозиум молодых ученых" Xalqaro Amerika
konferensiyasi.(514-516 betlar)
.
8. Buribaevich M. K., Yuldashev S. E., Ugli S. L. B. Psychology of Modern
Leadership as an Important Phenomenon of Effective Management //International
Journal of Early Childhood Special Education. – 2022. – Т. 14. – №. 1.
9. Бойназар С.Л. и Улугбек М. (октябрь 2021 г.). Ursachen Der Entstehung
Von Psychischen Krisen. В
ПЛАТФОРМЕ «ОНЛАЙН-КОНФЕРЕНЦИИ»
(стр.
514-516).
10. Boynazar o‘g‘li S. L. et al. ZOOPSIXOLOGIYA VA QIYOSIY
PSIXOLOGIYANI ROSSIYADA O ‘RGANILISHI //ОБРАЗОВАНИЕ НАУКА И
ИННОВАЦИОННЫЕ ИДЕИ В МИРЕ. – 2023. – Т. 23. – №. 3. – С. 3-8.
11. Boynazar o‘g‘li S. L., Tojikulovich U. S. TEMPERAMENTNING
HOZIRGI
ZAMON
NAZARIYALARI
//ОБРАЗОВАНИЕ
НАУКА
И
ИННОВАЦИОННЫЕ ИДЕИ В МИРЕ. – 2023. – Т. 23. – №. 3. – С. 19-25.
12. Boynazar o‘g‘li S. L. et al. MULOQOT VA SHAXSLARARO
MUNOSABATLAR //ОБРАЗОВАНИЕ НАУКА И ИННОВАЦИОННЫЕ ИДЕИ В
МИРЕ. – 2023. – Т. 23. – №. 3. – С. 9-18.
13. Boynazar o‘g‘li S. L. et al. KARL GUSTAV YUNGNING ANALITIK
PSIXOLOGIYASIDA
KOLLEKTIV
ONGSIZLIK
TUSHUNCHASI
//ОБРАЗОВАНИЕ НАУКА И ИННОВАЦИОННЫЕ ИДЕИ В МИРЕ. – 2023. – Т.
22. – №. 10. – С. 17-19.
14. Boynazar o‘g‘li S. L., Orifjon o‘g‘li T. H. EDVARD TORNDAYKNING
TA’LIM TAMOYILLARI, TA’LIM NAZARIYASINING ASOSIY QONUNLARI
VA XUSUSIYATLARI //ОБРАЗОВАНИЕ НАУКА И ИННОВАЦИОННЫЕ
ИДЕИ В МИРЕ. – 2023. – Т. 22. – №. 10. – С. 6-11.
15. Boynazar o‘g‘li S. L. et al. IRODAVIY HARAKATLARNING YOSH
XUSUSIYATIGA
BOG
‘LIQLIGI
//ОБРАЗОВАНИЕ
НАУКА
И
ИННОВАЦИОННЫЕ ИДЕИ В МИРЕ. – 2023. – Т. 22. – №. 10. – С. 12-16.
16. Boynazar o‘g‘li S. L. et al. KURT LEVIN HAYOTI VA IJODI
//ОБРАЗОВАНИЕ НАУКА И ИННОВАЦИОННЫЕ ИДЕИ В МИРЕ. – 2023. – Т.
22. – №. 9. – С. 139-143.
507
17. Boynazar o‘g‘li S. L. et al. TA’LIM JARAYONIDA O ‘QUVCHILAR
DIQQAT
BARQARORLIGINI
O
‘RGANILISHDA
INNOVATSION
USULLARDAN
FOYDALANISH
//ОБРАЗОВАНИЕ
НАУКА
И
ИННОВАЦИОННЫЕ ИДЕИ В МИРЕ. – 2023. – Т. 22. – №. 9. – С. 132-138.
18. Boynazar o‘g‘li S. L., Beknazar o’g‘li E. H. G. YU. AYZENKNING
HAYOTI VA IJODI //ОБРАЗОВАНИЕ НАУКА И ИННОВАЦИОННЫЕ ИДЕИ В
МИРЕ. – 2023. – Т. 22. – №. 9. – С. 165-169.
19. Балибекова Г., Шовксиев Л. Muloqot insonlarga ta ‘sir otkazish vositasi
sifatida //Современные инновационные исследования актуальные проблемы и
развитие тенденции: решения и перспективы. – 2022. – Т. 1. – №. 1. – С. 518-520.
20. Boynazar o‘g‘li S. L. et al. IDROK SHAKLLANISHINING YOSHGA
DOIR XUSUSIYATLARI //World of Science. – 2023. – Т. 6. – №. 5. – С. 367-369.
MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARDA O‘Z-O‘ZINI ANGLASHNING
IJTIMOIY -PSIXOLOGIK ASOSLARI
PhD, Norbekova Barno Shavkatovna
Oʻzbekiston Milliy universiteti Jizzax filiali
Tajiboyev Asqat Alisher oʻgʻli
Oʻzbekiston Milliy universiteti Jizzax filiali magistranti
Annotatsiya:
Mazkur maqolada bolalarning o‘zini-o‘zi anglashi, o‘ziga va
o‘zgalarga baho berishi, oilada katta yoshdagi insonlarning bola bilan qiladigan
muomala munosabati, uni o‘zini mustaqil shaxs sifatida anglashi hamda oilada
maktabgacha yoshdagi bolalarning o‘z-o‘zini anglashida o‘yin faoliyatining ahamiyati
batafsil yoritilgan hamda tavsiyalar ishlab chiqilgan.
Kalit so‘zlar:
oila, maktabgacha ta’lim, “Men” konsepsiyasi, o‘yin faoliyati,
rivojlanish, taraqqiyot, ota-ona, o‘zini anglash, muomala, shaxs.
Bugungi kunda "Men" konsepsiyasi va o‘z-o‘zini anglash muammosi ayniqsa,
maktabgacha yosh davrida tobora dolzarb muammolardan biriga aylanib bormoqda.
Bu insonning ahamiyati darajasini, uning zamonamizning muammolarini hal qilish
qobiliyati, zamonaviy inson qadriyatlari muammolari bilan belgilash zarurati va
nihoyat, o'zini jamiyatning bir qismi sifatida ta'rifi bilan chambarchas bog'liqdir.
Bolani ijtimoiy dunyo bilan tanishtirish, boshqa odamlar bilan munosabatlarni
o'rnatish, aksariyat psixologlarning fikriga ko'ra, o'zi haqida g'oyalarni
shakllantirishdan boshlanadi.Mustaqil O‘zbekiston ravnaqi bugungi yosh, yangi
avlodni har tomonlama, barkamol shaxs sifatida, shakllanishiga ko‘p jihatdan
bog‘liqdir. Chunki, mustaqil fikrlaydigan, komil, dili pok insonlar tomonidan odilona
fuqarolik jamiyati quriladi va mustahkamlanadi. Mamlakatimizda oila masalalariga
alohida e’tibor qaratilmoqda. Chunonchi, uning ijtimoiy funksiyalarini amalga
oshirish, farzandlarni tarbiyalash, uy-joy, moddiy shart-sharoitlarni tobora yaxshilash
sohasida izchillik bilan ish olib borilmoqda.
