404
4.
Abu Ali ibn Sino. Tib qonunlari. –T.: A.Qodiriy nomidagi xalq merosi,1993.
Elektron kitob. 3jildli saylanma. 1-jild.
5.
G‘aybullayeva N.I. “O‘zbek tilida tibbiy evfemizmlar (tibbiy davriy nashr
materiallari asosida)” Filologiya fanlari bo‘yicha falsafa doktori (PhD) dissertatsiyasi.
Buxoro – 2019;
6.
Abuzalova M., Islomova Sh. Tilshunoslik va tibbiyot integratsiyasi: tabobatda
davo bilan bog’liq paremiologik birliklar.—B.: Durdona, 2021.—B. 44.
7.
Ўзбек тилининиг изоҳли луғати. 5 томлик. 2-том. “Ўзбекистон Миллий
Энсиклопедияси”. – T.: 2006. 582-бет.
INSONLARDA UCHRAYDIGAN XAVOTIRLI VAZIYATLARNING
AHAMIYATI
Jaloliddinova Sevinch Aktam qizi
O‘zbekiston Milliy Universiteti talabasi
Annotatsiya
: Ushbu maqolada odamlarni psixik va fiziologik muhitiga bevosita
daxl qilayotgan xavotir hissi va buning oqibatida asab buzilishi, kuchli nevrozlarni
yuzaga kelishi va omillari, menopauza va gormonal yetishmovchilikka duchor bo'lgan
ayollarning psixik holati va buning natijasida insonlarning kundalik hayotda ishlash
qobiliyatiga salbiy ta’sir etishi, uni oldini olish bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqilgan.
Kalit soʻzlar
: Xavotirlilik, hissiy kechinmalar, anksiyete, nevroz, ijtimoiy
fobiya, agorafobiya, psixologik himoya.
Psixologiya
sohasining
dolzarb
muammolariga
aylanib
borayotgan
xavotirlilik, nafaqat inson psixikasiga balki, uning fiziologik jihatlariga ham o‘zining
salbiy ta’sirini o‘tkazmay qolmayotganligini amaliy jarayonlardan ko‘rish mumkin.
Hozirda juda ko‘p shaxslarning sog‘lom turmush tarzini o‘zgarishiga ta’sir etayotgan
salbiy hissiy kechinmalar bisyor. Ulardan biri - xavotir hissi. Xavotirlilik qandaydir
muayyan vaziyat bilan bog‘liq bo‘lgan qo‘rquv va tashvish hislarining uyg‘unlashuvi
hisoblanadi. Bu holat odamga faoliyatning har qanday ko‘rinishida namoyon bo‘ladi.
Hozirda AQSH aholisining har o‘nta odamidan biri xavotir va hissiy
kechinmalar tufayli kelib chiqadigan asab buzilishining qurboni bo‘lmoqda. Xavotir
hissi hozirda ruhiy kasallik darajasigacha ko‘tarilgan dolzarb muammoga aylanib
bormoqda. Bu tuyg‘u odamlarga keyingi o‘ttiz yil ichida chechakka nisbatan o‘n karra
ko‘proq zarar keltirgan[1].
Taxminlarga ko‘ra, Jahon sog‘liqni saqlash tashkiloti tomonidan olib borligan
xavotir testlarining natijasida 264 million insonda xavotirlilik aniqlangani va bu
ko‘rsatkichning 63 foizini ayollar tashkil etishi ma’lum bo‘ldi. Demak erkaklarga
qaraganda ayollarda xavotirlilik ikki baravar ko‘p uchraydi.
Anksiyete – lotin tilidan olingan bo‘lib, insonning iztirob yoki qayg‘u holati yoki
tananing tashvish va qo‘rquvga bo‘lgan munosabati. Bu holat kuchli nevrozga sabab
bo‘lishi mumkin. Jismoniy va psixologik ortiqcha ish, yengil yoki o‘tkir stressli
vaziyatlar odamda tashvishli nevrozning sabablari hisoblanadi. Bu buzilish ko‘pincha
405
depressiyaning murakkab shakliga yoki hatto fobiyaga aylanadi. Shuning uchun
anksiyete nevrozini davolash imkon qadar erta boshlanishi kerak.[2]
Ko'proq ayollar ushbu kasallikdan aziyat chekishadi, chunki ularning gormonal
darajasi ko‘proq himoyasiz. Nevrozning belgilari:
•
tashvish hissi;
•
yurak urishi;
•
bosh aylanishi;
•
turli organlarda og‘riq;
Anksiyete
nevrozi beqaror psixikaga ega bo‘lgan yoshlarga, endokrin tizimidagi
muammolarga, menopauza va gormonal yetishmovchilikka duchor bo‘lgan ayollarga,
shuningdek, qarindoshlari nevroz yoki depressiyadan aziyat chekkan odamlarga ta'sir
qiladi.
Nevrozning o‘tkir davrida odam qo‘rquv tuyg‘usini boshdan kechiradi, vahima
hujumiga aylanadi, bu 20 daqiqagacha davom etishi mumkin. Nafas qisilishi, havo
yetishmasligi, titroq, disorientatsiya, bosh aylanishi, hushidan ketish mavjud.
Ba’zida inson xavotiriga sabab undagi fobiya ham bo‘lishi mumkin. Masalan,
quyidagilar:
•
Ijtimoiy fobiya - diqqat markazida bo'lishdan qo‘rqish;
•
Agorafobiya - ojiz qolishdan qo‘rqish.[3]
Xavotirga tushgan ko‘plab odamlar uchun ularning holati kundalik hayotda
ishlash qobiliyatiga ta’sir qiladi. Umumiy tashvish buzilishi bo‘lganlar uchun
alomatlar namoyon bo‘lishi mumkin: bezovtalik, o‘zini chekkada his qilish, charchoq,
diqqatni jamlash qiyinligi va mushaklarni kuchlanishi. Ko‘p tashvish kasalliklari
odamlarda vahima qo‘zg‘ashga olib keladi, bu ob’ekt yoki vaziyat tomonidan
qo‘zg‘atilgan kuchli qo‘rquv davri bo’lib, ular bir necha daqiqada eng yuqori
darajasiga ko‘tarilishi mumkin. Bundayin xavotirlilik inson sog‘ligiga jiddiy ziyon
yetkazishi mumkinligi ko’plab olimlar tomonidan e’tirof etildi. Nafaqat insondagi
xavotirlilik, balki negativ bo’lgan barcha hislarni boshdan kechirganda, ular
organizmda asoratsiz ketmaydi.
“Meyo” klinikasi shifokori doktor U.S. Alvares shunday degandi: “ Oshqozon
yarasi ko’pincha sizning hissiy holatingiz ko’tarilishi va pasayishi tufayli kuchayishi
yoxud pasayishi mumkin”. Bu “ Meyo” klinikasida oshqozonning u yoki bu
kasalliklarini davolash kursini o‘tayotgan 15 ming mijozni tadqiq qilish natijasida o‘z
tasdig‘ini topdi. Har besh mijozni to‘rttasida kasalliklar paydo bo’lishi uchun jismoniy
asos yo’q. Qo‘rquv, xavotir, nafrat, o‘ta xudbinlik va voqelikka moslasha olmaslik
oshqozon kasalliklari, xususan, oshqozon yarasining asosiy sababchilaridir. Oshqozon
yarasi odamni o‘lim holatigacha olib kelishi mumkin. Amerikaning “ Life” jurnali
ma’lumotlariga ko‘ra, oshqozon yarasi odamlar o‘limining eng ko‘p tarqalgan
sabablari orasida o‘ninchi o‘rinni egallar ekan. Xavotirning sababchisi qo‘rquv bo’ladi.
Xavotir asabiy zo‘riqishga olib keladi, bu esa oshqozon nervlariga ta’sir qiladi. Aslini
olganda, u me’yoriy o‘lchamlardan chetga og‘dirib, oshqozon shirasi tarkibini
o‘zgartiradi. Bu ko‘pincha oshqozon yarasiga olib keladi.
406
Tibbiyot sohasida “Nobel “ mukofoti sovrindori doktor Aleksis Karrel
shunday degan: “Xavotirga qarshi kurasha olmaydigan tadbirkorlar yosh o‘lib
ketmoqdalar”. Bu uy bekalari, veterinarlar va tosh teruvchilarga ham tegishli.
Xavotir revmatizm yoki artrit natijasida insonni harakatlanishdan cheklashi
mumkin. “ Kornuel” universitetining tibbiyot fakulteti professori va artrit bo’yicha
dunyoda katta obro‘ qozongan doktor Rassel L.Sessil mazkur kasallik kelib
chiqishining to‘rtta eng ko’p tarqalgan omilini ro‘yxatini bergan:
1.
Omadsiz nikoh
2.
Moliyaviy fojia yoki baxtsizlik.
3.
Yolg‘izlik va xavotir
4.
Kimgadur nisbatan pinhona kek saqlash.
Mazkur to‘rtta hissiy omilni artritning ko‘plab turlarini keltirib chiqaradigan
omil deb hisoblagan. Bundan tashqari xavotirga nisbatan yana shunday qarash borki, “
Xavotir barqaror suv tomchilariga o‘xshaydi. Doimiy xavotir esa odamni aqldan ozish
va joniga qasd qilishgacha olib boradi”.[1]
Umuman olganda shaxsdagi xavotirlanish darajasi har bir yosh davrida har
xilcha namoyon bo‘ladi: o‘smirlikda xavotirlanish xususiyatlari va psixologik himoya
imkoniyatlari mutanosibligining o‘rtacha umumiy va qiyosiy tipik ko‘rsatkichlari tahlil
qilinganda 9-sinf o‘quvchilariga nisbatan 5-sinf o‘quvchilarida ham shaxsiy, ham
reaktiv xavotirlik darajasi ham yuqori ekanligi ma’lum bo‘ldi. Demak, ta’lim muassasa
rahbarlari, maktab o‘qituvchilari, psixologlari, ota-onalar bu holatni inobatga olgan
holda ta’lim tarbiya ishlarini to‘g‘ri yo‘lga qo’yishlari talab qilinadi. Aks holda
ekstremal vaziyatlarda shaxsning psixologik himoya imkoniyatlari pasayib ketishi
mumkin.[4]
Biz olib borgan kichik kuzatuvlarimiz asosida quyidagi tavsiyalarni berishni
maqsadga muvofiq deb bildik:
➢
Ta‘lim muassasa rahbarlari, maktab o‘qituvchilari, psixologlari, ota-onalar
sinf o‘quvchilarida ham shaxsiy, ham reaktiv xavotirlik darajasi yuqori ekanligini
ta’lim -tarbiya jarayonida hisobga olishsa;
➢
Ko‘plab stressli vaziyatlarni yuzaga keltiruvchi kasblar va o‘sha kasb
vakillari orasida ish jarayonida psixologik muhitni yaratish va psixologik bilimlarini
oshirish chora tadbirlarini ko‘rish;
➢
Turli ta’lim muassasalari va tashkilotlarda inson ruhiy holatiga doir seminar
treninglar tashkil etilsa va boshqalar.
Foydalanilgan adabiyotlar roʻyxati:
1. Deyl Karnegi. “Bezovtalikdan xalos bo‘lish va yangi hayot boshlash sirlari”.
Yangi asr avlodi nashriyoti. Toshkent.2009 – yil.
2. Barno, N., & Buvirobiya, H. (2023). MAKTABGACHA YOSH
DAVRIDAGI
BOLALAR
PSIXOLOGIYASINING
O
‘ZIGA
XOS
TOMONLARI. International Contemporary Scientific and Technical Research, 394-
397.
3. Shavkatovna, N. B. (2022). Axborot texnologiyalari bilan ishlovchi
shaxslarning
psixologik
xolatining
patologiyasi. International
Journal
of
Contemporary Scientific and Technical Research, 658-662.
407
4. Mingboyevich, U. B., & Shavkatovna, N. B. (2022). TA’LIM
TEXNOLOGIYALARI ASOSIDA DARS JARAYONINI TASHKIL ETISHNING
PSIXOLOGIK MEZONLARI. International Journal of Contemporary Scientific and
Technical Research, 276-279.
5. Норбекова, Б., & Орокбоева, М. (2022). Sharq mutafakkirlarining oilada
bolalar
shaxsida
etnopsixologik
xususisyatlarni
tarbiyalash
haqidagi
qarashlari. Современные инновационные исследования актуальные проблемы и
развитие тенденции: решения и перспективы, 1(1), 440-442.
6. Norbekova, B. S. (2021). The Role of National Traditions in the Formation of
Ethnopsychological Characteristics in Children and Teenagers. Turkish Journal of
Computer and Mathematics Education (TURCOMAT), 12(10), 1848-1853.
7. Norbekova, B. (2021). MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALAR
NUTQINI RIVOJLANTIRISH YO’LLARI: MAKTABGACHA YOSHDAGI
BOLALAR NUTQINI RIVOJLANTIRISH YO’LLARI. Мактабгача таълим
журнали, 3(3).
ZOʻRAVONLIKKA DUCH KELGAN OILALARNING FARZANDLARIDA
PSIXOLOGIK HOLATLAR
Muxammadiyeva Kamuna Orifxon qizi
Oʻzbekiston-Finlandiya instituti
Annotatsiya.
Ushbu maqola zo'ravonlik tarixi bo'lgan oilalar farzandlariga
qaratilgan mavjud adabiyotlar va tadqiqotlarni har tomonlama ko'rib chiqishga
asoslangan. Tanlangan tadqiqotlar miqdoriy tadqiqotlar, sifatli intervyular va bo'ylama
tadqiqotlar kabi bir qator metodologiyalarni qamrab oldi.
Kalit soʻzlar:
zo'ravonlik, bolalar, psixologik sharoitlar, oila, aralashuvlar,
qo'llab-quvvatlash tizimlari.
Oila sharoitida zo'ravonlikning ta'siri bolalarning psixologik farovonligiga
sezilarli va uzoq muddatli ta'sir ko'rsatishi mumkin. O'z uylarida zo'ravonlikka guvoh
bo'lgan yoki to'g'ridan-to'g'ri duch kelgan bolalar turli xil psixologik sharoitlarni
rivojlanish xavfi yuqori. Zo'ravonlikning bolalarga ta'sirini tushunish ushbu salbiy
natijalarni yumshatish uchun tegishli choralar va qo'llab-quvvatlash tizimlarini ishlab
chiqish uchun juda muhimdir. Ushbu maqola zo'ravonlikni boshdan kechirgan oilalar
farzandlari ko'rsatishi mumkin bo'lgan psixologik sharoitlarni, kelajakdagi tadqiqotlar
uchun potentsial aralashuvlar va takliflarni o'rganishga qaratilgan.
Oilalarida zo'ravonlikni boshdan kechirgan bolalar turli xil psixologik
sharoitlarni rivojlanish xavfi yuqori. Guvoh bo'lish yoki zo'ravonlikka bevosita duchor
bo'lish bolaning hissiy va psixologik farovonligiga katta ta'sir ko'rsatishi mumkin.
Zo'ravon oilalar farzandlari boshdan kechirishi mumkin bo'lgan ba'zi umumiy
psixologik holatlar:
•
Travmadan keyingi Stress buzilishi( TSSB): zo'ravonlik guvohi bo'lgan yoki
qurboni bo'lgan bolalarda intruziv fikrlar, kabuslar, chaqmoqlar, gipervigilans,
