407
4. Mingboyevich, U. B., & Shavkatovna, N. B. (2022). TA’LIM
TEXNOLOGIYALARI ASOSIDA DARS JARAYONINI TASHKIL ETISHNING
PSIXOLOGIK MEZONLARI. International Journal of Contemporary Scientific and
Technical Research, 276-279.
5. Норбекова, Б., & Орокбоева, М. (2022). Sharq mutafakkirlarining oilada
bolalar
shaxsida
etnopsixologik
xususisyatlarni
tarbiyalash
haqidagi
qarashlari. Современные инновационные исследования актуальные проблемы и
развитие тенденции: решения и перспективы, 1(1), 440-442.
6. Norbekova, B. S. (2021). The Role of National Traditions in the Formation of
Ethnopsychological Characteristics in Children and Teenagers. Turkish Journal of
Computer and Mathematics Education (TURCOMAT), 12(10), 1848-1853.
7. Norbekova, B. (2021). MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALAR
NUTQINI RIVOJLANTIRISH YO’LLARI: MAKTABGACHA YOSHDAGI
BOLALAR NUTQINI RIVOJLANTIRISH YO’LLARI. Мактабгача таълим
журнали, 3(3).
ZOʻRAVONLIKKA DUCH KELGAN OILALARNING FARZANDLARIDA
PSIXOLOGIK HOLATLAR
Muxammadiyeva Kamuna Orifxon qizi
Oʻzbekiston-Finlandiya instituti
Annotatsiya.
Ushbu maqola zo'ravonlik tarixi bo'lgan oilalar farzandlariga
qaratilgan mavjud adabiyotlar va tadqiqotlarni har tomonlama ko'rib chiqishga
asoslangan. Tanlangan tadqiqotlar miqdoriy tadqiqotlar, sifatli intervyular va bo'ylama
tadqiqotlar kabi bir qator metodologiyalarni qamrab oldi.
Kalit soʻzlar:
zo'ravonlik, bolalar, psixologik sharoitlar, oila, aralashuvlar,
qo'llab-quvvatlash tizimlari.
Oila sharoitida zo'ravonlikning ta'siri bolalarning psixologik farovonligiga
sezilarli va uzoq muddatli ta'sir ko'rsatishi mumkin. O'z uylarida zo'ravonlikka guvoh
bo'lgan yoki to'g'ridan-to'g'ri duch kelgan bolalar turli xil psixologik sharoitlarni
rivojlanish xavfi yuqori. Zo'ravonlikning bolalarga ta'sirini tushunish ushbu salbiy
natijalarni yumshatish uchun tegishli choralar va qo'llab-quvvatlash tizimlarini ishlab
chiqish uchun juda muhimdir. Ushbu maqola zo'ravonlikni boshdan kechirgan oilalar
farzandlari ko'rsatishi mumkin bo'lgan psixologik sharoitlarni, kelajakdagi tadqiqotlar
uchun potentsial aralashuvlar va takliflarni o'rganishga qaratilgan.
Oilalarida zo'ravonlikni boshdan kechirgan bolalar turli xil psixologik
sharoitlarni rivojlanish xavfi yuqori. Guvoh bo'lish yoki zo'ravonlikka bevosita duchor
bo'lish bolaning hissiy va psixologik farovonligiga katta ta'sir ko'rsatishi mumkin.
Zo'ravon oilalar farzandlari boshdan kechirishi mumkin bo'lgan ba'zi umumiy
psixologik holatlar:
•
Travmadan keyingi Stress buzilishi( TSSB): zo'ravonlik guvohi bo'lgan yoki
qurboni bo'lgan bolalarda intruziv fikrlar, kabuslar, chaqmoqlar, gipervigilans,
408
eslatmalardan qochish va hissiy tanglik kabi alomatlar bilan tavsiflangan TSSB
rivojlanishi mumkin.
•
Anksiyete buzilishi: zo'ravon uy xo'jaliklarining bolalarida umumiy tashvish
buzilishi, o'ziga xos fobiyalar, ajralish tashvishi buzilishi yoki ijtimoiy tashvish
buzilishi rivojlanishi mumkin. Ushbu holatlar haddan tashqari tashvish, qo'rquv,
asabiylashish va ijtimoiy munosabatlarda yoki yolg'iz qolishda qiyinchilik sifatida
namoyon bo'lishi mumkin.
•
Depressiya: zo'ravonlikka duchor bo'lgan bolalar depressiyani boshdan
kechirishlari mumkin, bu doimiy qayg'u, faoliyatga qiziqishning yo'qolishi,
ishtahaning o'zgarishi yoki uyqu rejimi, aybdorlik yoki qadrsizlik hissi va hatto o'z
joniga qasd qilish fikri bilan tavsiflanadi.
•
Xulq-atvor buzilishi: ba'zi bolalarda tajovuzkor xatti-harakatlar, qoidalar va
chegaralarni buzish, boshqalarning huquqlarini e'tiborsiz qoldirish va hamdardlik
etishmasligi bilan tavsiflangan xulq-atvor buzilishi rivojlanishi mumkin. Bu bezorilik,
jismoniy janjallar, vandalizm yoki antisosial xatti-harakatlarning boshqa shakllari
sifatida namoyon bo'lishi mumkin.
•
Giyohvand moddalarni suiiste'mol qilish: zo'ravon oilalarning bolalari
o'zlarining tajribalari natijasida kelib chiqadigan hissiy og'riqni engish mexanizmi
sifatida giyohvand moddalarni suiiste'mol qilish xavfi yuqori.
•
Rivojlanishning kechikishi: zo'ravonlikni boshdan kechirish bolaning normal
hissiy, kognitiv va ijtimoiy rivojlanishiga to'sqinlik qilishi mumkin. Ular nutq va
tilning kechikishi yoki sog'lom munosabatlarni shakllantirishdagi qiyinchiliklar kabi
rivojlanish bosqichlariga erishishda kechikishlarni ko'rsatishi mumkin.
•
O'zini past baholash: zo'ravonlikni boshdan kechirgan bolalarda o'zini past
baholashi, o'zini noloyiq his qilishi va o'zlari guvoh bo'lgan yoki chidagan zo'ravonlik
uchun o'zlarini ayblashi mumkin.
•
Dissotsiatsiya: ba'zi bolalarda himoya mexanizmi sifatida dissotsiativ
alomatlar paydo bo'lishi mumkin, ular boshdan kechirgan travmani engish uchun
o'zlarini fikrlari, his-tuyg'ulari yoki atrofidan ajratib olishadi.
Shuni ta'kidlash kerakki, zo'ravonlikka duchor bo'lgan barcha bolalarda bu
shartlar rivojlanmaydi va har bir bolaning zo'ravonlikka munosabati turlicha bo'lishi
mumkin. Biroq, bu shartlar zo'ravonlikning bolalarga ta'sir qilishi mumkin bo'lgan
psixologik ta'sirini ta'kidlab, ularni tiklash va chidamliligini oshirish uchun tegishli
yordam, aralashuv va terapiya zarurligini ta'kidlaydi.
Topilmalar zo'ravonlikning bolalarning ruhiy salomatligiga sezilarli ta'sirini
ta'kidlaydi. Genetik moyillik, atrof-muhit omillari va chidamlilik o'rtasidagi o'zaro
bog'liqlik zo'ravonlikka duchor bo'lgan bolalardagi psixologik holatlarning og'irligini
belgilaydi. Travmaga yo'naltirilgan terapiya, maslahat va qo'llab-quvvatlash guruhlari
kabi qo'llab-quvvatlovchi aralashuvlar zo'ravonlikning bolalarning psixologik
farovonligiga salbiy ta'sirini engillashtirishda va'da berdi.
Xulosa va takliflar:
Erta aralashuv: oilalarda zo'ravonlik belgilarini erta bosqichda aniqlash va hal
qilish bolalarga yuzaga kelishi mumkin bo'lgan psixologik oqibatlarni yumshatishga
yordam beradi.
409
Ko'p tarmoqli hamkorlik: sog'liqni saqlash sohasi mutaxassislari, o'qituvchilar,
ijtimoiy ishchilar va huquqni muhofaza qilish idoralari zo'ravonlikka duchor bo'lgan
bolalarni har tomonlama qo'llab-quvvatlash tizimini yaratish uchun hamkorlik
qilishlari kerak.
Travmadan xabardor qilingan yordam: tibbiyot xodimlari va o'qituvchilar
zo'ravonlikdan aziyat chekadigan bolalarning noyob ehtiyojlarini yaxshiroq tushunish
va hal qilish uchun travmadan xabardor yordam bo'yicha ta'lim olishlari kerak.
Bo'ylama tadqiqotlar: zo'ravonlikning bolalarga uzoq muddatli ta'sirini o'rganish
va chidamlilikni rag'batlantiruvchi himoya omillarini aniqlash uchun qo'shimcha
tadqiqotlar o'tkazish kerak.
Jamiyatni xabardor qilish va oldini olish: jamoatchilikni xabardor qilish
kampaniyalari va ta'lim dasturlari sog'lom munosabatlar va nizolarni hal qilish
ko'nikmalarini rivojlantirishga qaratilgan oilalarda zo'ravonlikning oldini olishni
ta'kidlashi kerak.
Xulosa qilib aytganda, zo'ravonlikni boshdan kechirgan oilalar farzandlari turli
xil psixologik sharoitlarni rivojlanish xavfi yuqori. Zo'ravonlikning bolalar
farovonligiga ta'sirini yumshatish va sog'lom rivojlanishiga ko'maklashish uchun o'z
vaqtida choralar, qo'llab-quvvatlash tizimlari va profilaktika choralarini ta'minlash
juda muhimdir. Asosiy sabablarni bartaraf etish va tegishli yordamni taklif qilish orqali
jamiyat zo'ravonlik davrini buzishga va bolalar uchun xavfsizroq muhit yaratishga
yordam beradi.
Foydalanilgan adabiyotlar roʻyxati:
1.
Pulatova Sh.A, Murodov A.Sh Zo‘ravonlikdan jabrlanganlar huquqlarini
himoya qilish va zo‘ravonlikning oldini olish: Uslubiy qo‘llanma. –T.,Baktria press,
2020. – 56 B.
2.
O‘zbekiston Respublikasi Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksi // URL:
3.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Ijtimoiy reabilitatsiya qilish va
moslashtirish, shuningdek, oilaviy-maishiy zo‘rlik ishlatishning oldini olish tizimini
takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi 02.07.2018 yildagi PQ-3827-sonli
Qarori// URL:
4.
2019 yil 2 sentyabrda qabul qilingan O‘zbekiston Respublikas«Xotin-qizlarni
tazyiq va zo‘ravonlikdan himoya qilish to‘g‘risida» Qonuni
5.
Mirziyoev Sh.M. “Ijtimoiy barqarorlikni ta'minlash, muqaddas dinimizning
sofligini asrash – davr talabi” mavzusidagi anjumanda so‘zlagan nutqi. T. 2017 yil, 15
iyun'
