Firibgarlik va kiberjinoyatlar sodir etilishini oldini olishdagi huquqiy
muammolar”
xalqaro konferensiya materiallari (2021-yil 5-oktyabr)
46
Mirzayev Shuxrat Mashrabovich
Adliya vazirligi huzuridagi Huquqiy siyosat tadqiqot instituti
mas’ul xodimi
KIBERJOSUSLIKNI KVALIFIKATSIYA QILISHNING ZAMONAVIY
XALQARO-HUQUQIY MUAMMOLARI
Mirzaev Shukhrat Mashrabovich
Senior researcher of the Research Institute of Legal Policy under the Ministry of Justice
MODERN INTERNATIONAL LEGAL ISSUES OF CYBER
ESPIONAGE QUALIFICATION
Мирзаев Шухрат Машрабович
Ответственный сотрудник Исследовательского института правовой политики
при Министерстве юстиции
СОВРЕМЕННЫЕ МЕЖДУНАРОДНО-ПРАВОВЫЕ ВОПРОСЫ
КВАЛИФИКАЦИИ КИБЕРШПИОНАЖА
Josuslik
– bu davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlanadigan va chet el
hududiga jismoniy kirish yoki masofaviy ma
’lumot to‘plash vositalaridan
foydalanish orqali amalga oshiriladigan yashirin operatsiya (yoki bunday
operatsiyalarning bir nechtasi) hisoblanadi. Urush vaqtida (bu davrga xalqaro
qurolli t
o‘qnashuvlar huquqining tegishli normalari taalluqli bo‘ladi) va tinchlik
davrida amalga oshirilgan josuslikni farqlash kerak. Xalqaro huquq harbiy
josuslikka nisbatan cheklangan ruxsat etilganlik rejimini
o‘rnatgan bo‘lsa-da,
tinchlik davridagi josuslik aniq xalqaro huquqiy tartibga solinmagan.
Mutaxassislarning ta
’kidlashicha, josuslikni xalqaro huquq bo‘yicha
kvalifikatsiya qilish noaniq va qarama-qarshi, kolliziyalarga boydir[1]. Tinchlik
davridagi josuslikni tartibga solishning xalqaro shartnomalari mavjud b
o‘lma-
gan sharoitda, tadqiqotchilar qilmishning maqomini aniqlash uchun xalqaro
odat huquqiga murojaat qilishadi.
University of Detroit Mercy School of Law (AQSh) professori N. Jupillat
ta'kidlaganidek, doimiy va keng tarqalgan josuslik amaliyotining qonuniy va
huquqiy ekanligini tan olish uchun, opinio juris bo
‘lishi lozimligi talabiga rioya
qilishning o
‘zi yetarli emas, boisi, muallifning fikricha, josuslikka nisbatan bu
qoida amalda deyarli kuzatilmaydi: davlatlar t
o‘liq qonuniylik asosida ish olib
borayotganini hisobga olib, bir-birlariga josuslik qilmaydi; ular josuslikning nizoli
xususiyatidan xabardor; bundan tashqari, davlatlar tarixan
o‘z ayg‘oqchi-
larining sudlanganligi, deportatsiya qilingamligi yoki personae non gratai deb
e
’lon qilinishiga norozilik bildirmagan[1]. Bu davlatlar o‘zlarining josuslik
harakat-larini qonuniy deb hisoblamasligidan dalolat beradi. Xalqaro
Firibgarlik va kiberjinoyatlar sodir etilishini oldini olishdagi huquqiy
muammolar”
xalqaro konferensiya materiallari (2021-yil 5-oktyabr)
47
majburiyatlarni oldindan prezupciya qilishga y
o‘l qo‘yib bo‘lmasligi printsipi
asosida josuslikni qonuniy deb hisoblash ham mumkin emas: davlat
suvereniteti haqiqatan ham uning harakatlarining qonuniyligi prezumpsiyasini
anglatadi, ammo ular boshqa davlatlar suveren huquqlariga zarar etkazmasligi
shart[1].
K
o‘p hollarda josuslik ob’ekti bo‘lgan davlatlarning o‘z xatti-harakatlari
uning qonuniyligini anglatgan holda not
o‘g‘ri talqin qilinadi: davlatlarning
javobgarlikni amalga oshirish uchun sud yoki diplomatik vositalarga murojaat
qilmasligi keng tarqalib ketganligi ularning josuslik ob'ekti b
o‘lishga roziligini
anglatmaydi, yoki ularga nisbatan majburiyat y
o‘qligini tan olishni ko‘zda
tutmaydi. Ba
g‘rikenglik qonuniylikni anglatmaydi: davlatlar status quo saqlab
qolish, bu borada noaniqlikni ushlab turish, shuningdek, josuslik bilan
shu
g‘ullanish istagiga ega. Shunday qilib, josuslik asosan tartibga solinmagan
faoliyat b
o‘lib, na qonuniy, na noqonuniy bir soha, o‘ziga xos "kulrang zonada"
qolgan.
Yel yuridik maktabi (AQSh) doktoranti A. Luben biroz boshqacha fikrni
himoya qiladi[3]. U josuslik huquqini davlatning suveren huquqi (jus ad
explorationem) deb hisoblaydi va uning chuqur tarixiy ildizlarga ega ekanligini,
suverenitetning Vestfal kontseptsiyasi bilan chambarchas bo
g‘liqligini va
zamonaviy xalqaro huquqiy tartibotda
o‘z ahamiyatini saqlab qolganini
ta
’kidlaydi[3]. Muallifning fikriga ko‘ra, xalqaro huquqiy miqyosda kuch ishlatish
va boshqa davlatlarning ichki ishlariga aralashishni taqiqlashning tan olinishi
bu huquqqa juda oz ta'sir k
o‘rsatdi, chunki bu davlatning mohiyati va mavjudligi
huquqidan kelib chiqadi, shu jumladan Birlashgan Millatlar Tashkiloti
Nizomining 51-moddasida belgilangan
o‘zini o‘zi himoya qilish huquqini tan
oladigan qoidalariga k
o‘ra global xavfsizlik tuzilmasidan kelib chiqadi.
Xalqaro huquqning josuslikka nisbatan
o‘ta sabr-bardoshli va tolerantligi
Syracuse University College of Law (AQSh) faxriy professori, Milliy xavfsizlik
va terrorizmga qarshi kurash instituti direktori (AQSh) U.Benks tomonidan qayd
etilgan. U xalqaro huquqni bugungi kunda rivojlangan iqtisodiy josuslik va
ommaviy elektron kuzatuv amaliyotining “befarq guvohi” deb ataydi[2]. Garchi
hozirgi status quo razvedka faoliyatin yuritish uchun yetarli moliyaviy va
texnologik resurslarga ega b
o‘lgan davlatlarni qanoatlantirsa-da, bu holat
shiddat bilan
o‘zgarmoqda. Kibermakon turli davlatlar pozitsiyalaridagi
tengsizliklarni kamaytiradi: qudratli davlatlarning jiddiy kiberresurslari ularning
davlat va xususiy sektorlarida sezilarli zaifliklarni taqozo etadi. Bu ularni
josuslikni cheklash y
o‘llarini izlashga majbur qilmoqda.
N. Djupillat joriy xalqaro huquq salohiyati kiberjosuslik amaliyotining
rivojlanishiga qarshilik k
o‘rsatish imkonini berishi haqidagi pozitsiyani himoya
qiladi, chunki kiberjisuslik an
’anaviy josuslikdan, jumladan, unga huquqiy baho
berishda ancha farq qiladi. Muallif ma'lumotlarni masofaviy yi
g‘ish usullarining
bir nechta toifalarini ajratib k
o‘rsatib, agar uning ob'ekti bir davlatda joylashgan
b
o‘lsa va tegishli faoliyat boshqa davlat tomonidan yoki uning nomidan amalga
oshirilsa, kiberjosuslik deb tasniflanishi mumkin deydi[1]. Bu usullarga
Firibgarlik va kiberjinoyatlar sodir etilishini oldini olishdagi huquqiy
muammolar”
xalqaro konferensiya materiallari (2021-yil 5-oktyabr)
48
kompyuter tarmoqlaridan foydalanish, aloqa vositalarini razvedka qilish yoki
ushlash, davlat-xususiy sheriklik yoki xalqaro shartnomalar asosida faoliyat
yurituvchi maxfiy axborot almashish dasturlarini kiritadi.
Kompyuter tarmoqlaridan foydalanish (shu jumladan xakerlik hujumlari)
majburlashdan foydalanish bilan bo
g‘liq deb hisoblanishi mumkin, bu qilmishni
boshqa davlatlarning ishlariga noqonuniy aralashuv sifatida kvalifikatsiya qilish
sharti hisoblanadi. Bundan tashqari, xakerlik hujumlari hududga noqonuniy
kirish potentsial shakli hisoblanadi, chunki davlatlar
o‘z hududida joylashgan
davlat yoki xususiy kiber infratuzilmaga nisbatan suveren huquqlarga ega.
Aloqa vositalarini razvedka qilish yoki ushlash usuli raqamli asrda yangi,
shu jumladan ekstraterritorial va transmilliy xususiyatdagi imkoniyatlarga ega
b
o‘ldi. Ushbu usuldan foydalanishning huquqiy kvalifikatsiyasi ushlash qayerda
sodir b
o‘layotganiga bog‘liq bo‘lishi mumkin. Masalan, suv osti kabellariga
ulanish (ular Internet-trafikning qariyb 99 foizini tashiydi) 1884 yildagi suv osti
telegraf kabellarini himoya qilish b
o‘yicha xalqaro konventsiyaga zid bo‘lishi
mumkin.
Chet el hududida ushlash punktlari yoki maxsus serverlarni joylashtirish
boshqa davlatlarning ishlariga noqonuniy aralashishning bir k
o‘rinishi, bunday
infratuzilmani xalqaro rejimga ega b
o‘lgan hududlarda joylashtirish esa ulardan
tinch maqsadlarda foydalanish maqsadiga zid b
o‘lishi mumkin. Shuningdek,
k
o‘lami va kontekstga qarab, davlat o‘z hududidan bevosita amalga oshirilgan
aloqalarni ushlab q
o‘lishi ham noqonuniy bo‘lishi mumkin.
Yashirin axborot almashish dasturlarini amalga oshirish, agar u hududida
axborot t
o‘plangan davlat qonunchiligiga zid bo‘lsa yoki uchinchi davlatga
qarshi qaratilgan b
o‘lsa, davlat suverenitetini ham buzishi mumkin. Bunday
dasturlar davlat xizmatlarining internet provayderlar, telekommunikatsiya
kompaniyalari, internet-
kompaniyalar (ijtimoiy tarmoqlar, “bulutli” xizmatlar,
servis ilovalari va boshqalar) bilan tuzilgan shartnomalari, shuningdek, xalqaro
shartnomalar asosida amalga oshiriladi.
N.Jupillatning s
o‘zlariga ko‘ra, kiberjosuslik, bir qator sabablarga ko‘ra
davlatlar
o‘rtasida keskinlikning kuchayishi va nizolarning paydo bo‘lishi xavfini
yaratadi, bu uning misli k
o‘rilmagan miqyosi, o‘ziga xos xususiyatlari va
ehtimoliy oqibatlari bilan bo
g‘liq[1]. Kiberjosuslikning iqtisodiy samaradorligi va
uning masofaviy tabiati global Internetning tobora taraqqiy etib borishi bilan
birgalikda ma'lumotlarni ommaviy yi
g‘ish uchun misli ko‘rilmagan imkoniyatlarni
ochib beradi va shuningdek, uni an
’anaviy shakllardagi josuslik amaliyot-
chilariga qaraganda kengroq davlatlar uchun ochib beradi. Zamonaviy texno-
logiyalar razvedka maqsadlarida katta hajmdagi ma
’lumotlarni qayta ishlash
imkonini beradi. Natijada, kiberjosuslik amaliyotida jiddiy
“sakrash” sodir bo‘ldi,
bu esa,
o‘z navbatida, uning sifat xususiyatlarining o‘zgarishini keltirib chiqardi:
an
’anaviy, “bir nuqtaga qaratilgan” josuslik davlat manfaatlariga kamroq zarar
yetkazar edi va kirib borishi uncha chuqur emasdi. Bundan tashqari, kiber-
josuslik garov moddiy yoki nomoddiy zarar etkazish bilan birga b
o‘lishi mumkin.
Firibgarlik va kiberjinoyatlar sodir etilishini oldini olishdagi huquqiy
muammolar”
xalqaro konferensiya materiallari (2021-yil 5-oktyabr)
49
Bizning fikrimizcha, kiberjosuslikning ushbu
o‘ziga xos xususiyatlari
uning xalqaro huquqiy kvalifikatsiya qilish va xalqaro huquqdagi an'anaviy
josuslikning mavhum maqomi
o‘rtasidagi farqlarni ham belgilaydi. Aralash-
maslik t
o‘g‘risidagi amaldagi xalqaro huquqiy kontseptsiya tegishli aktlarning
k
o‘lami va mazmunidan kelib chiqqan holda kiberjosuslik amaliyotining
rivojlanishini cheklash imkonini beradigan koordinatalar tizimidir. Bir qator
davlatlarda (Braziliya, Frantsiya, Germaniya, AQSh) AQSh Milliy xavfsizlik
agentligi tomonidan ommaviy kuzatuv faktlari aniqlanganligi munosabati bilan
tutgan pozitsiyalari shuni k
o‘rsatadiki, bu miqyos kiberjosuslikni unchalik
maqbul deb bilmaydi, chunki bu davlatlarga
o‘z hududida inson huquqlari
asosiy kafolatlarini ta
’minlashga imkon bermaydi.
Boshqa davlatlarning ichki ishlariga aralashishga y
o‘l qo‘yilmasligi
xalqaro huquqiy tamoyili kiberjosuslik amaliyotining rivojlanishiga qarshi
kurashishning eng asosiy huquqiy negizlaridan biri hisoblanadi. V. Banks
boshqa yondashuvlarga ham e
’tibor qaratadi[2]. Jumladan, elektron kuzatuvni
inson huquqlari nuqtai nazaridan 1966 yildagi Fuqarolik siyosiy huquqlari
t
o‘g‘risidagi xalqaro paktning 17-moddasidagi shaxsiy hayotga o‘zboshimchalik
yoki noqonuniy aralashuvdan himoyalanish kafolatlari va inson huquqlariga
doir boshqa xalqaro bitim va shartnomalarning tegishli qoidalarini buzilishi deb
hisoblash mumkin. Shuningdek, davlatlar milliy xavfsizlik va boshqa maqsad-
larda (shu jumladan iqtisodiy va tijorat) josuslikni farqlash, tor ma'noda xavf-
sizlikni ta'minlashga qaratilmagan tegishli xatti-harakatlarga nisbatan murosa-
sizlik pozitsiyasini tanlashi mumkin. Buning uchun xalqaro miqyosda ichki
huquqiy tartibga solish tajribasidan foydalanish mumkin, Jahon savdo tashkiloti
mexanizmlari jalb qilinishi va 2001-yildagi Kompyuter axboroti sohasidagi jinoyatlar
t
o‘g‘risidagi konventsiyaning tegishli qoidalari bilan to‘ldirilishi mumkin.
Lincoln Memorial University Duncan School of Law (AQSh) huquq
professori M. Reyd iqtisodiy josuslikka qarshi kurashda alohida davlatlarning
tajribasini
o‘rganadi. U AQSh, Kanada, Yangi Zelandiya, Buyuk Britaniya,
Avstraliya, Yaponiya va ayrim Lotin Amerikasi davlatlarining yondashuvlarini
tahlil qiladi va kiberjosuslik amaliyotining faol rivojlanishi va bu chaqiruvga
global javob berishning kamchiliklarini qayd etadi[4]. Muallif buning sabablarini
rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlar manfaatlari
o‘rtasidagi qarama-
qarshilik, davlat va xususiy sektor
o‘rtasidagi munosabatlarni o‘rnatishga
b
o‘lgan yondashuvlardagi farqlar, turli mamlakatlardagi madaniy va huquqiy
tushunchalarning farqlanishi, milliy jinoyat qonunchilik siyosati yetarli darajada
qat
’iy emasligi bilan bog‘laydi.
Foydalanilgan adabiyot:
1.
Jupillat N. From the Cuckoo’s Egg to global surveillance: cyber
espionage that becomes prohibited intervention // North Carolina journal of
international law and commercial regulation.
– Chapel Hill, 2017. – Vol. 42. –
N 4.
– PP. 933–988;
Firibgarlik va kiberjinoyatlar sodir etilishini oldini olishdagi huquqiy
muammolar”
xalqaro konferensiya materiallari (2021-yil 5-oktyabr)
50
2. Banks W.C. Cyber espionage and electronic surveillance: Beyond the
media coverage // Emory law journal.
– Atlanta, 2017. – Vol. 66, Issue 3. – PP.
513
–525.;
3. Lubin A. Espionage as a sovereign right under international law and its
limits // International law students association quarterly.
– Washington, 2016.
– Vol. 24, Issue 3. – PP. 22–28.
4. Reid M. A comparative approach to economic espionage: is any nation
effectively dealing with this global threat? // University of Miami law review.
–
Coral Gables, 2016.
– Vol. 70. – Issue 3. – PP. 757–829.
5.
Турсунов, Ахтам Соломович, and Абдулазиз Каримович Расулев.
"УГОЛОВНО-ПРАВОВЫЕ И КРИМИНОЛОГИЧЕСКИЕ МЕРЫ БОРЬБЫ С
ПРЕСТУПЛЕНИЯМИ В СФЕРЕ ИНФОРМАЦИОННЫХТЕХНОЛОГИЙ И
БЕЗОПАСНОСТИ." Вопросы криминологии, криминалистики и судебной
экспертизы 2 (2019): 40-44.
