“MILLIY IQTISODIYOTNI ISLOH QILISH VA BARQAROR RIVOJLANTIRISH ISTIQBOLLARI”
mavzusida xalqaro ilmiy-amaliy konferensiyasi
422
MILLIY IQTISODIYOT BANK TIZIMIDA MUAMMOLI KREDITLAR
SALMOG'INI KAMAYTIRISH ASOSLARI
Xaitbayev Jasurbek Otaxanovich
Kochkarov Xudaybergen Atadjanovich
Toshkent Davlat Iqtisodiyot universiteti
Annotatsiya.
Mazkur maqolada milliy iqtisodiyot bank tizimida muammoli kreditlar
salmogʻini kamaytirish asoslari, potentsial muammoli kreditlarni erta aniqlash, bank tizimidagi
muammoli kreditlarni qisqartirishning koʻp qirrali muammosi va uning milliy iqt
isodiyot uchun
oqibatlari, barqaror iqtisodiy oʻsishni va umumiy farovonlikni taʼminlaydigan yanada
mustahkam va inklyuziv moliyaviy t
izimni yaratish yoʻlida harakatlari toʻgʻrisida toʻliq bayon
qilingan.
Kalit soʻzlar:
muammoli kreditlar, bank tizimi, milliy iqtisodiyot, moliyaviy barqarorlik,
iqtisodiy oʻsish, kreditlar
ni qayta tuzish, aktivlarni boshqarish, moliyaviy savodxonlik.
Moliyaviy sektorni izchil isloh etish vaqtida qator chora-tadbirlar amalga
oshirildi va buning natijasida ilgʻor b
ank biznesini yuritish, shuningdek mazkur
sektorda raqobat muhitini kuchaytirish uchun kerak huquqiy shart-sharoitlar
yaratildi. Ammo, muammoli kreditlarning mavjudligi -
toʻliq toʻlanishi mumkin
boʻlmagan kreditlar
- tizim barqarorligiga tahdid solishi va
iqtisodiy oʻsishga
toʻsqinlik qilishi mumkin.
Muammoli kreditlar, shuningdek, ishlamaydigan kreditlar sifatida ham
tanilgan, turli omillar, jumladan, iqtisodiy tanazzul, kredit tavakkalchiligini
yomon baholash va qarz oluvchining moliyaviy qiyinchiliklari tufayli yuzaga
keladi. Ushbu kreditlar bank kapitalini bogʻlaydi, rentabelli
kni pasaytiradi va
korxonalar va jismoniy shaxslarga yangi kredit berish imkoniyatini cheklaydi.
Ma'lumki, oxirgi vaqtlarda kredit va ularga hisoblangan foizlarni oʻz vaqtida
qay
tarish hamda kredit taʼminoti bilan uzviy bogʻliq bo'lgan bir nechta masalalar
paydo boʻlmoqda. 2020 yilda iqtisodiyotda kuzatilgan murakkab sharoitlarga
qa
ramay, kredit qoʻyilmalari qoldigʻi yil boshiga qaraganda 34,3 foizga yoki YAIM
nominal oʻsishiga nisbatan 2,5 barobar yuqori surʼatlarda oʻsib, 2021 yil 1 yanvar
holatiga ko'ra
280,4 trln. soʻmga yetdi. Xususan, yuridik shaxslarga ajratilgan
kredit qoʻyilmalari qoldigʻi 1,3 barobarga yoki 56,7 trln. soʻmga (jami 222,5 trln.
soʻm), jismoniy shaxslarga ajratilgan kredit qoʻyilmalari esa qariyb 1,4 barobarga
yoki 15 trln. soʻmga (jami 54,9 trln. soʻm) oʻsdi. [3]
Potentsial muammoli kreditlarni erta aniqlash asosiy ahamiyatga ega.
Banklar kredit tavakkalchiligini baholashning mustahkam tizimlarini joriy
etishlari va qarz oluvchilar faoliyatini yaqindan kuzatib borishlari kerak.
Kredit
ni toʻlash muddatini uzaytirish yoki foiz stavkalarini pasaytirish kabi
kreditni qayta tuzish imkoniyatlari qarz oluvchilarga vaqtinchalik
qiyinchiliklarni kamaytirishga yordam beradi. [4]
“MILLIY IQTISODIYOTNI ISLOH QILISH VA BARQAROR RIVOJLANTIRISH ISTIQBOLLARI”
mavzusida xalqaro ilmiy-amaliy konferensiyasi
423
"Muammoli kredit" tushunchasi "kredit risklari" kategoriyasi bilan bevosita
bogʻliqdir. Shu tufayli, muammoli kreditlar mohiyatini ochib berishda bank
kredit risklarining iqtisodiy mohiyatiga toʻxtalib oʻtish oʻrinli boʻladi. Bu
yuqorida
qoʻyilgan maqsadga erishishda asos boʻlib xizmat qiladi. Tijorat
banklarida vujudga keladigan kredit riskining muhim qismi mamlakatdagi ayrim
bir tarmoqdagi mahsulotga bo
ʻ
lgan talab va ishlab chiqarishning pasayib ketish
ehtimoli bilan uzviy bogʻliqdir. [3
]
Muammoli kreditlarning jami kreditlardagi ulushi 2012-2017 yillarda
doimiy tarzda tushish tendensiyasiga ega. 2012 yilda jami kreditlarning 3,06
foizi muammoli kreditlar boʻlgan boʻlsa, keyingi vaqtlarda keskin pasayish holati
kuzatilgan. 2017 yilga kelib 0,74 foizni tashkil qilgan. Biroq 2018 yilga kelib 1,2
foizga yetgan va oldingi yilga nisbatan 0,5 f.p.ga oshgan. 2019 yilga kelib esa 0,08
f.p.ga oshib, 1,28 foizni tashkil etgan. Agarda bank kredit qoʻyilmalarining so'nggi
yillardagi keskin oʻsish surʼ
atlarini va kreditlarning hajmini inobatga oladigan
boʻlsak, bu bank tizimi uchun sal
biy holati hisoblanadi.
So'nggi vaqtlarda, yaʼni pandemiya davrida iqtisodiy faollikning pasayishi,
moliyaviy qiyinchiliklarga duch kelgan aholi va tadbirkorlik subʼektlar
ining
kredit toʻlovlari vaqtining uzaytirilishi natijasida bank tizimida muammoli
kreditlar ulushi (90 kundan ortiq muddatga kechiktirilgan) 0,6 foiz bandga
oshib, 2020-
yil yakuni boʻyicha 2,1 foizni (5,8 trln. soʻm) tashkil etgan boʻlsa, 1
-
may holatiga
ushbu koʻrsatkich, 4 (12,933 trln. soʻm) foizga yetgan. [1]
Ma'lumki, statistik maʼlu
motlarga e'tibor berganimizda, joriy yilda tijorat
banklarining muammoli kreditlari biroz kamayib 17,1 trln soʻmni tashkil qildi.
Muammoli kredit ulushi ―Oʻzagroeksportbank"da kamaygan boʻlsa, ―Ravnaq
bank"da 72,3% ga yetgan. Markaziy bank joriy yilning 1-oktabr holatiga tijorat
banklarining muammoli kreditlari haqida statistikani eʼlon qildi. 2022
-yildagi
maʼlumotlari asosida Muammoli kreditlar hajmi biroz kamayib 17,1 trln soʻm
yaʼni 4,7% ni tashkil qiladi. Sentabr oyida esa ularning koʻrsatkichi 17,4 trln soʻm
edi. Shundan 14,7 trln soʻmi davlat ulushi mavjud banklarga, qolgan 2,3 trln
s
oʻmi xususiy banklar hissasiga toʻgʻri keladi. [2]
Banklarning jami kreditlar ulushi hisobida eng muammoli kreditlar
"Oʻzagroeksportbank"da kuzatildi. Ushbu bankning kre
dit portfeli jami 8 mlrd
soʻmni tashkil qilib, muammoli kredit ulushi 7 mlrd soʻm —
91,9%ga yetgan.
Sentabr oyida mazkur bankning muammoli kreditlari 94,9%ni tashkil qilgandi.
Xususiy banklardan "Turkiston bank" hamda "Hi-Tech bank"ning muammoli
kredit ulushi 95% va 93,8%ni tashkil qildi. Shuningdek, "Ravnaq bank"ning ham
muammoli kreditlar hajmi 72,3%ga yetgan. Oʻtgan oyda bu koʻrsatkich 58,5%ni
tashkil qilgan edi. [7]
Raqobat muhitiga salbiy ta’sir ko‘rsatuvchi va moliyaviy resurslarning
samarasiz taqsiml
anishiga sabab bo‘luvchi imtiyozli kreditlash va direktiv
kreditlash usullaridan bosqichma-
bosqich voz kechish choralarini ko‘rish; bank
tizimida ajratilayotgan kreditlarning 60 foizi direktiv asosda ajratilgan kreditlar
“MILLIY IQTISODIYOTNI ISLOH QILISH VA BARQAROR RIVOJLANTIRISH ISTIQBOLLARI”
mavzusida xalqaro ilmiy-amaliy konferensiyasi
424
hissasiga to‘g‘ri kelmoqda va aynan
ushbu omil ta’sirida tijorat banklarining
kredit portfelida muammoli kreditlar ulushi yuqori darajada qolmoqda.
Shu munosabat bilan ushbu holatlarning yuzaga kelishining oldini olish
maqsadida quyidagi faoliyatlarni amalga oshirish taklif etiladi:
- ajratilgan kreditlarni ustuvor ravishda avval berilgan kreditlarning
qaytishi hisobidan amalga oshirish;
-
banklar tomonidan 2020 yil yakunlari boʻyicha olingan sof foydani
banklar
kapitalini oshirishga yoʻnaltirish orqali banklarning kapital buferini maqbul
darajada saqlab qolish;
- bank kengashlari tomonidan kreditlash hajmlarini banklarning moliyaviy
holatidan kelib chiqqan holda biznes-reja parametrlari doirasida amalga
o
shirilishini qatʼiy nazoratga olish. [6]
Ayrim davlatlarda hukumatlar tomonidan banklarning "yomon" aktivlari
bilan maqsadli ishlash uchun maxsus korporatsiyalar tuzilgan. Xalqaro
amaliyotda muammoli aktivlarni boshqarishda ikkita yondashuv foydalaniladi:
markazlashgan va markazlashmagan. Markazlashmagan usulning mohiyati esa,
bankning tarkib
ida ishlamayotgan aktivlarni boshqarish boʻyicha tegishli
tuzilmani tashkil qilishdan iborat, Kreditlardan koʻriladigan zararlarni
qoplashga belgilangan zaxira ajratmalarining amaldagi darajasiga baho berish
uchun esa quyidagilarga alohida eʼtibor berish m
aqsadga muvofiq:
-
bank tomonidan berilgan kreditlarning toʻgʻri tasniflanganligiga,
- zaxira ajratmalarini tasniflash yordamida kreditlarning toifalariga
mutanosib ravishda tashkil qilinganligiga,
-
foizlarni oʻstirmaslik maqomiga ega boʻlgan kreditlar boʻ
yicha hisoblangan
va muddati oʻtgan foizlarni oʻz vaqtida
va toʻliq, tijorat bankining balansidan
chiqarilganligiga. [5]
Xorijda kichik korxonalarni davlat tomonidan q
oʻllab
-quvvatlash orasida
maqsadli moliyalash va imtiyozli kreditlash alohida oʻrin tuta
di. Har yili bunga
taxminan 600 mlrd. lira sarflanadi. Imtiyozli kreditlash kabi yordam turida
xarajatlarning 40 foizigacha davlat tomonidan qoplanishi mumkin. Yangi
korxonalarni tashkil etiladigan loyihalarni amalga oshirish uchun kreditlar 15
yilga, faoliyat yuritayotgan korxonalarni zamonaviylashtirish yoki kengaytirish
uchun 10 yil vaqtga beriladi. [2]
Xulosa oʻrnida shuni aytish mumkinki, muammoli kreditlar muammosi
ni
hal qilish banklar, qarz oluvchilar, davlat va nazorat qiluvchi tashkilotlar
ishtirok
ida koʻp qirrali yondashuvni talab qiladi. Keng qamrovli strategiyalarni
amalga oshirish va masʼuliyatli kreditlash va qarz olish madaniyatini oshirish
yordamida mamlakatlar muammoli kreditlar yukini kamaytirishi va yanada
mustahkam va barqaror moliyaviy tizimni qurishi mumkin. Hozirgi kunda
respublikamizda tijorat banklari kredit qoʻyilmalari yе
tarli darajada
diversifikatsiyalangan boʻlib, respublika bank tizimida iqtis
odiyot tarmoqlari
faoliyati bilan bogʻliq xatarlar moʻtadil darajada shakllangan.
“MILLIY IQTISODIYOTNI ISLOH QILISH VA BARQAROR RIVOJLANTIRISH ISTIQBOLLARI”
mavzusida xalqaro ilmiy-amaliy konferensiyasi
425
Adabi
yotlar roʻyxati:
1. Gulyamov S.S. va boshqalar. Raqamli iqtisodiyotda blokcheyn texnologiyalari.
–
Т
.:
Iqtisod-Moliya, 2020.
2. Ismailova Nasiba Komildjanovna. PUBLIC DEBT AND FINANCIAL SECURITY OF
UZBEKISTAN. E Conference Zone. 2022.
3. Tijorat banklari moliyaviy resurslarini boshqarish. Sh.Abdullaeva, Z. Safarova. "Moliya"
2020.
4. Bank, pul kredit jurnali Kapital bozor: iqtisodiy
oʻsishni taminotchi drayver. 2019.
5. Jiyanova N.E. Tijorat banklari aktivlari va passivlarini samarali boshqarish yo‘nalishla
ri.
. I.f.n. ilm. dar. uch. taqd. et. diss. avtoref.
–
Toshkent, 2021.
6. Turopova N. O ‘zbekiston moliya tizimida mahalliy moliyaning o ‘ziga xos xususiyatlari. –
2023.
7. I. R. Toymuhamedov «Bank ishi». O'quv qo'llanma, O'zbekiston Yozuvchilar uyushmasi
Adabiyot jamg'armasi nashriyoti, 2005, 144 b.
ИНВЕСТИЦИОН ЖОЗИБАДОРЛИК ТУШУНЧАСИНИНГ
НАЗАРИЙ АСОСЛАРИ
Хайдаров Хуршидбек Латипжонович
ТДИУ ҳузуридаги Ўзбекистон иқтисодиётини ривожлантиришнинг
илмий асослари ва муаммолари илмий тадқиқот маркази
Инвестицион жозибадорлик тушунчаси ҳар бир давлатнинг
иқтисодий ривожланишида ҳал қилувчи аҳамият касб этади
.
Инвестициялар иқтисодиётнинг турли соҳаларига сармоя киритиш
орқали янги иш ўринлари яратиш, технологияларни модернизация қилиш
ва ялпи ички маҳсулотни оширишга хизмат қилади. Шу сабабли,
инвестицион жозибадорликни ошириш механизмларини яратиш нафақат
иқтисодий, балки ижтимоий тараққиёт учун ҳам муҳимдир.
Инвестицион жозибадорлик
-
бу мамлакат ёки соҳанинг сармоядорлар
учун қизиқарли ва манфаатли бўлиши ҳолатидир. Бу тушунча
сармоядорларнинг қарор қабул қилиш жараёнидаги иқтисодий, сиёсий,
ҳуқуқий ва инфратузилмавий омилларни ўз ичига олади. Инвестицион
жозибадорлик даражаси юқори бўлган мамлакатлар кўпроқ сармоя жалб
қилади, бу эса иқтисодий ўсишга олиб келади. Инвестицион жозибадорлик
мавзусида иқтисодчи олимларнинг турли тадқиқотлари ва фикрлари баён
этилган. Жумладан, И.Винникова тадқиқотларига кўра, компанияларнинг
инвестицион жозибадорлиги уларнинг молиявий ҳолатини баҳолаш ва
шунингдек,
логистик
регрессия
модели
асосида
инвестиция
жозибадорлигини
ўлчаш билан боғлиқ. Бу модел компаниянинг
инвестицияга жозибадор ва жозибадор бўлмаган жиҳатларини кўрсатади
[4].
А.Погребняк ва В.Лопатюк тадқиқотлари корхоналарнинг маҳсулот,
молиявий ҳолат, инновацион ривожланиш ва ижтимоий жозибадорлик
