Республиканская научно
-
практическая конференция
с международным участием
«Современные аспекты развития фундаментальных
наук и вопросы их преподавания»
29
“INNOVATSION INSON”NI SHAKLLANTIRISH –
DAVR TALABI
A.U. Tuxtamushova
Toshkent kimyo-texnologiya inst
ituti, dotsent v.b. Toshkent, O‘zbekiston Respublikasi
Z.A. Ikramova
Toshkent pediatriya tibbiyot instituti, dotsent. O‘zbekiston Respublikasi
Birlashgan Millatlar Tashkiloti(BMT)ning
“B
arqaror rivojlanish maqsadlari
”
(BRM)
–
O‘zbekiston va butun dunyo ah
olisi duch kelayotgan asosiy
muammolarni hal etishga qaratilgan 17 ta o‘zaro bog‘liq va ulkan maqsaddan
iborat bo‘
lib, uning 4-maqsadi
“Sifatli ta’lim”
ga bag‘ishlangan hamda
har bir
insonni qamrab oluvchi odil va yuqori sifatli
ta’lim tizimini ta’minlash va ta’lim
olishiga rag‘batlantirishni nazarda tutadi. B
ugungi kunda o
liy ta’lim tizimida olib
borilayotgan islohotlar ertangi kunimiz uchun mustahkam zamin yaratishi
muqarrar.
“O‘zbekiston Respublikasi oliy ta’lim tizimini 2030
-yilgacha
rivojlantirish konse
psiyasi”
(O‘zbekiston Respublikasi
Prezidentining 2019-yil
8-oktabrda qabul qilgan PF
–
5847-son Farmoni) qabul qilindi. Unga muvofiq
respublikamiz oliy ta’lim tizimini isloh qilishning ustuvor yo‘nalishlarini
belgilash, zamonaviy bilim va yuksak ma’naviy
-axloqiy fazilatlarga ega, mustaqil
fikrlaydigan yuqori malakali kadrlar tayyorlash jarayonini sifat jihatdan yangi
bosqichga
ko‘tarish, shuningdek, oliy ta’limni modernizatsiya qilish, ilg‘or ta’lim
texnologiyalariga asoslangan holda ijtimoiy soha va iqtisodiyot tarmoqlarini
rivojlantirish maqsad qilib qo‘yilgan.
Kadrlar tayyorlash sohasida amalga oshirilayotgan dolzarb vazifalar
samarasi o‘laroq, bundan buyon oliy ta’lim tizimi yanada samarali rivojlanishi
uchun katta imkoniyatlar eshigi ochilayotganligini
ko‘r
ishimiz mumkin.
Bugun auditoriyada talabalar nafaqat bilim olishlari mumkin
, balki o‘z
larini
namoyon etishlari uchun ham imkoniyat mavjud, ular uchun barcha sharoitlar
yaratilgan. Bugungi talaba
–
ertangi kunda joylarda faoliyat olib boruvchi
mutaxassis.
XXI asr voqeligi shuni ko‘rsatmoqdaki, k
undalik turmushimizda
jamiyatda bir vaqtning o‘zida ikkita bir
-biriga qarama-
qarshi yo‘naltirilgan jarayon
kuzatilmoqda, ulardan
biri
insoniyat hayotining barcha sohalarida yangi
ma’lumotlarning jadallik bilan o‘
sishi va jadal tarqalishi tendensiyasi bo
‘
lsa
,
ikkinchisi
esa axborotlarning eskirish tezligidir. Bugun auditoriyalarda ta’lim
olayotgan talabaning sohasiga oid bilimlari keyinchalik ishlab chiqarishga
borganda ham aktualligini yo‘qotmasligi kerak, u munta
zam izlanuvchi, bilim
izlovchi va o‘z ustida tinimsiz ishlovchi, muvaffaqiyatga erishgan mutaxassis bo‘lib
shakllanishida bugun mustaqil bilim olish ko‘nikmasi shakllangan bo‘lishi zarur.
Yetakchi xorijiy davlatlar tajribasi shundan dalolat bermoqdaki, innovatsion
rivojlanish jamiyatning barcha a’zolarida, xususan, turli tashkilot, korxona va
firmalar xodimlari, mutaxassislarida innovatsion bilimlarga asoslangan faoliyat
Республиканская научно
-
практическая конференция
с международным участием
«Современные аспекты развития фундаментальных
наук и вопросы их преподавания»
30
bilan shug‘ullanish imkoniyatini, vakolatini hamda muayyan amaliy tajribani
shakllantirishni taqozo etadi. Zamonaviy tilda aytganda, innovatsion rivojlanish
“innovatsion inson”
ni shakllantirishni talab etadi.
Innovatsion inson
iborasi,
mamlakat har bir fuqarosining ijtimoiy hayotda, iqtisodiy taraqqiyotda, fan,
texnika va texnologiyalar rivo
jlanishida ro‘y berayotgan o‘zgarishlarning faol
tashabbuskori, yaratuvchisi bo‘lishini va bu o‘zgarishlar uning hayotiy
tamoyillarining ajralmas qismi bo‘lib qolishini anglatadi.
Shaxs sifatida talabalarga
nisbat qilib aytadigan bo‘lsak, b
u har bir inson
innovatsion muhitda o‘zining
qobiliyati, qiziqishi, salohiyatidan kelib chiqqan holda zimmasiga yuklatilgan
vazifalarni samarali bajara olishi talab qilinadi.
Innovatsion muhitning insonlarga, xususan talabalarga
qo‘yadigan minimal
talablarining plankasi juda yuqoridir. Ularning ichida eng asosiylari sifatida
quyidagilarni keltirish mumkin:
–
uzluksiz ta’lim tizimiga tayyor bo‘lish
va
o‘z ustida tinimsiz ishlash
(fan-texnika
taraqqiyoti, yuqori texnologiyalar asrida, ‘Sanoat
-
4.0” inqilobi sharoitida, sun’
iy
intellekt ishsizlik muammolarini keltirib chiqarishi kabi holatlarga tayyor turish, kerak
vaziyatda sohasini o‘zgartirish, doimiy malakasini oshirib borish kabilar);
–
mustaqil ta’lim olish bilan shug‘ullanish, doimo yangilikka intilish
, tahlil
qilish, tanqidiy fikrlash va ilmiy mushohada qilish xislatlarini qaror toptirish;
–
komanda(jamoa)da ishlash xislatini namoyon qilish va raqobatbardoshlilik
muhitida faol bo‘lish ko‘nikmasini namoyon etish, ishga ijodiy yondashish;
–
xorijiy tillarni global miqyosda keng muloqot qilish uchun puxta egallash
(yuqoridagi punktlar uchun ham til bilish malakasi rag‘batga ega)
hamda jahon
hamjamiyati xalqaro til sifatida tan olgan tillarda erkin suhbat qurish qobiliyatiga
ega bo‘lish.
Yuqorida qayd etilgan talablarga jav
ob beradigan “innovatsion inson”ni
shakllantirish vazifasi mamlakatimizda davlat tomonidan amalga oshirilayotgan
ta’lim sohasidagi siyosatning muhim yo‘nalishlarini, ayniqsa, oliy ta’lim sohasini
tubdan modernizatsiya qilishni talab etadi. Mazkur jarayonlar boshlangan. Har
bir inson ushbu jarayonlarga tayyor turishi kerak.
Bugungi kunda texnologik rivojlanishning tezkorligini, olingan bilimlarning
tez eskirishi, qadrsizlanishini, iqtisodiy tizimda bo‘layotgan tuzilmaviy
o‘zgarishlar sur’atini inobatga olgan
holda ta’lim tizimi talabalarda tezkor,
tanqidiy tahlil qilish qobiliyatini, katta hajmdagi yangi axborotlarni qabul qilish,
o‘zlashtirish va ulardan samarali foydalanish xususiyatlarini shakllantirishni
taqozo etadi. Bugun auditoriyalarda olinayotgan bilim zamon bilan hamnafas
bo‘lishi, talaba mutaxassis sifatida borgan korxona va ish joylarida eskirmasligi
va
aktualligini saqlab qolishi kerak. Tezkor va shiddatli hayot talabiga javob berishni
istagan har bir inson, sharoit taqozo etsa, faoliyat turini bi
r necha bor o‘zgartirish
xususiyatiga ham ega bo‘lishi zaruriyati yuzaga kelayotganini anglash muhim.
Demak, har tomonlama rivojlangan mukammal, serqirra mutaxassislarni
tayyorlash va ularga ta’lim berish jarayonida ilg‘or xorij tajribasini qo‘llash orqali
Республиканская научно
-
практическая конференция
с международным участием
«Современные аспекты развития фундаментальных
наук и вопросы их преподавания»
31
o‘qitishning yangi, zamonaviy usul va vositalaridan samarali foydalanish har
qachongidan ham muhim ahamiyat kasb etmoqda. O‘qituvchi bilim olishning
yagona manbai bo
‘
lib emas, balki talabalar mustaqil ishlash jarayonining
tashkilotchisi, maslahatchisi, o‘
quv jarayoning boshqaruvchisi sifatida maydonga
chiqishi kerak. Bugungi kun o‘qituvchisi dоimо o‘z darajasi, ilmiy salohiyati va
pedagogik mаhоrаtini оshirib, uni sаn’аt dаrаjаsigа yеtkаzib bоrishi talab etiladi.
O‘z fikrini tushunаrli, ko‘rgаzmаli ifоdаlаy bilish, jаhоn vа mаmlаkаtimiz ijtimоiy
-
iqtisоdiy hаyotidаgi vоqеаlаrgа o‘z munоsаbаtini bildirishi, tа’lim bеrishdа ijоdiy
yondаshuvni rivоjlаntirib bоrishi kеrаk. O‘qituvchining ijоdiy yondаshuvi esa o‘z
navbatida tаlаbа tоmоnidаn kimyo fanini o‘rgаnishgа bo‘lgan ijоbiy
yondаshuvining zaruriy shаrti bo‘lib hisoblanadi.
O‘qitishning
interfaol
metodlarini
ta’
lim
tizimid
a
qo‘llanilishi
raqobatbardosh mutaxassis kadrlar tayyorlashning muhim omillaridan biri
hisoblanadi. O‘qituvchi o‘z mutaxassisligi bo‘yicha chuqur bilimga ega bo‘lishi
bilan birga katta hajmdagi ma’lumotlarni talabaga faqat
yetkazib beruvchi ob’yekt
bo‘lib qolmasligi kerak. Ta’
lim jarayoniga yangicha qarash, talabalarga interfaol
yondashuv asosida bilim berish
–
ta’limning eng samarali yo‘ll
aridan biri
hisoblanadi. Boshqacha aytganda, talabalar o‘quv jarayoniga faol jalb
qilingandagina berilayotgan materiallarni osonlik bilan idrok etadilar. Shundan
kelib chiqqan holda, bugungi kunda asosiy metodik innovatsiyalar ta’lim beruvchi
va ta’lim oluvchining o‘zaro hamkorligiga asoslangan o‘quv mashg‘ulotlar
samaradorligini oshirishda interfaol metodlarni qo‘llashni taqozo etadi. Qisqa
vaqt ichida kutilgan, kafolatlangan natijaga erishish, talabalarni faolligiga,
mustaqil fikrlashishiga erishish hamda kichik guruhlarda muqobil fikrlar ichidan
maqbulini tanlay olish, muammo va muammoosti muammolarini aniqlay olish,
o‘zgalar fikrini tinglay olish, o‘z nuqtai nazarini himoya qila olish ko‘nikmalarni
shakllantirish kabi xususiyatlarni talabalarda rivojlantirish
–
bo‘lg‘usi kimyogar
-
texnologlar uchun juda muhimdir. Ma’lumki, amaliy mashg‘ulotlarda ma’ruza
darslarida o‘tilgan mavzular mustahkamlanadi, amaliy ko‘nikmalar shakllanadi.
O‘qituvchining dars jarayonida vaqtdan unumli foydalanishi, uni to‘g‘ri taqsi
mlay
olishi, talabalar diqqatini ko‘rgazmali vositalar yordamida taqdimot, videorolik
namoyishi orqali, amaliy mashq bajarishda, masalalar yechishda interfaol
metodlardan, shuningdek grafik organayzerlardan joyida va o‘rinli foydalanishi,
xuddi shu o‘qituvchining an’anaviy usulni qo‘llagan mashg‘ulotidan tubdan farq
qiladi. 1-
rasmda talabalar diqqatini vaqtga nisbatan o‘zgarib borishi keltirilgan.
Ko‘rinib turibdiki, interfaol metodda talabalar faol pozitsiyada, ya’ni ularning
diqqati o‘quv materialini o‘zl
ashtirishga maksimal qaratilgan.
Yuqorida ta’kidlab o‘tilganidek, turli innovatsion pedagogik texnologiyalar
va texnikalarni qo‘llash orqali talabalarda mustaqil ta’lim olish, bilim izlash
ko‘nikmalarini
shakllantirish
ularning
“innovatsion
inson”
sifatid
a
shakllanishlari,
kelgusi kasbiy faoliyatlarida yuzaga kelishi mumkin bo‘ladigan
turli muammoli vaziyatlarda to‘g‘ri qaror qabul qilish, maqbul yechimni muqobil
Республиканская научно
-
практическая конференция
с международным участием
«Современные аспекты развития фундаментальных
наук и вопросы их преподавания»
32
variantlar ichidan tanlay olish qobiliyatini rivojlantirishga poydevor bo‘lishi
tabiiy, chunki auditoriyada talabalarga real vaziyatga yaqinlashgan keyslar va
muammoli vaziyatlar yechimiga qaratilgan amaliyot ko‘nikmasini shakllantirish
bo‘yicha mashg‘ulotlar o‘tkazilishi o‘quv dasturiga kiritilgan bo‘ladi.
1-
rasm. Ta’lim oluvchi diqqatini o‘quv mashg‘uloti davomida vaqtga
nisbatan o‘zgarib borishi
Xulosa o‘rnida shuni ta’kidlash zarurki, kishilik jamiyatida iqtisodiy, ilmiy,
texnologik inqilob va “sakrashlar”ni faqatgina dunyoqarashi keng, har sohada eng
yangi bilimlarni egallashga intiladigan, izlanuvchan, tashabbuskor, kreativ fikrlash
qobiliyatiga ega, faoliyatini eng yangi usullar bilan olib boruvchi fidoiy kishilar
–
innovatsion insonlar bilan amalga oshirish mumkin. Ta’lim dargohlarini
innovatsion, ilg‘or xorij tajribasidan foydalangan holda o‘z milliy
xususiyatlarimizdan kelib chiqib ishlab chiqilgan dasturlar asosida, aynan ana
shunday mutaxassislarni shakllantirishga, kadrlar tayyorlashga yo‘naltirish zarur.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:
1.
“O‘zbekiston Respublikasi oliy ta’lim
tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish
konsepsiyasi” (O‘zbekiston Respublikasi
Prezidentining 2019-yil 8-oktabrda
qabul qilgan PF 5847-son Farmoni) (URL: https://lex.uz/ru/docs/-4545884).
2. A.U.Tuxtamushova, Umumiy va noorganik kimyo fanidan mustaqil
ta’limni tashkil etish, 1
-
qism/o‘quv qo‘llanma, Toshkent: “Mohirbek
-
ziyo”,
2022,-
192 b.
3.
17 ta dunyoni o‘zgartirishga yo‘naltirilgan Barqaror rivojlanish
maqsadlari
(URL:https://uzbekistan.un.org/uz/110345-17ta-dunyoni-
ozgartirishga-yonaltirilgan-barqaror-rivojlanish-maqsadlari).
4.
Юлдашов, С. И., et al. "Активность супероксиддисмутазы в динамике
экспериментального инфаркта миокарда и на фоне лечения
глицином."
Успехи современного естествознания
9 (2013): 75-76.
Республиканская научно
-
практическая конференция
с международным участием
«Современные аспекты развития фундаментальных
наук и вопросы их преподавания»
33
5.
Бабаханова, З. А. "ПОЛУЧЕНИЕ ТЕХНИЧЕСКОЙ КЕРАМИКИ
МЕТОДОМ КОНТРОЛИРОВАННОГО ПИРОЛИЗА С ИСПОЛЬЗОВАНИЕМ
АКТИВНЫХ НАПОЛНИТЕЛЕЙ."
ХИМИЯ И ХИМИЧЕСКАЯ ТЕХНОЛОГИЯ:
ДОСТИЖЕНИЯ И ПЕРСПЕКТИВЫ. 2018.
6. Ikramova, S. "CANCER GENESIS: POSSIBLE MECHANISMS OF ITS
DEVELOPMENT AND INHIBITION." Science and innovation 2.D10 (2023): 32-36.
7.
Турсунов, Д. Х., Д. А. Кадирова, and Р. А. Сабирова. "Нарушение
функции эндотелия при сахарном диабете." (2017).
