Республиканская научно
-
практическая конференция
с международным участием
«Современные аспекты развития фундаментальных
наук и вопросы их преподавания»
87
ОДАМ ОРГАНИЗМИ УЧУН МУҲИМ МИКРОЭЛЕМЕНТЛАРНИНГ
ТАЪСИРЛАРИ
З.А.
Икрамова, Г.Г.
Сулайманова
Тошкент педиатрия тиббиёт институти, Тошкент,
Ўзбекистон Республикаси
Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилотларининг берган маълумотларига
кўра, элементлар одам организмига асосан сув билан, озиқ
-
овқатлар билан,
ҳаво орқали ва
дори препаратлар орқали кириб келади, шу билан бирга,
баъзан ортиқча миқдорда тўпланади
ҳамда
одам организмига биотик ёки
токсик таъсирлар кўрсатиш эҳтимоли юзага келади. Элементларнинг
тирик организмларда ортиқча миқдорда тўпланиши кўп холларда саноат
зоналарига боғлиқ холда кузатилиши мумкин. Қон ҳосил қилишда иштирок
этадиган кимёвий элементлар қаторига кирадиган кобальт ионлари одам
организми учун таъсири ижобийми, никель элементи ҳам шу жараёнларда
иштирок этадими деган савол тиббиёт ходимларини тинимсиз изланишлар
олиб боришга ундайди.
Шу кунгача кимёвий элементлар ва уларнинг ионларининг инсон
организмидаги фаолияти ҳақида изланиш олиб борган олимларнинг
берган маълумотларига кўра, кобальт одам организми учун муҳим ҳамда
хавфсиз элементлар қаторига киради, аммо, Г.С.
Ястребов, П.А.
Калиман
тақдим этган маълумотларига кўра, ушбу элементга ҳам чегара миқдор
қийматлари тавсия этилган [3]. Никель 1751 йилда очилганига қарамай,
фаолияти тўлиқ маълум бўлмаганлиги сабабли уни токсик элементлар
қаторига киритилган, унинг организм учун муҳим эканлиги 1970 йилларда
аниқланган. Кунлик эҳтиёж 0,35 мг ни ташкил қилади, бу миқдор кўк нўхат,
қўзоқли ловия, жўхори, гуруч, мол гўшти олма, узум каби маҳсулотлар
эвазига тўлдирилади. Никель организмга нафақат озуқа маҳсулотлари
билан балки тери, ўпка орқали ҳам кириб келади.
Кобальт ҳаётий муҳим микроэлементлардан бири бўлиб, В12
витамини кўринишида қон ҳосил бўлишида, асаб толалари, мушаклар ва
жигар
кабиларнинг
фаолиятида
бевосита
иштирок
этади.
У
эритроцитларда, плазмада, жигарда (катта қисми жигарда тўпланади),
талоқда, ошқозон ости безида захираланади. Соч таркибида, ёғ
тўқималарида ва лимфа тўқималарида учрайди. Маълумотларга кўра,
кобальт углевод ва ёғлар метаболизмида қатнашади, қалқонсимон без
фаолиятига таъсир этади [5, 6]. А, Е, С витаминлари ўзлаштирилишига
ижобий таъсир этади. Фоли
пантотен кислоталари ҳамда витамин С билан
бирга оқсил синтезида ҳам иштирок этади. Бизнинг организмга В12
витамини ва С витаминлари никель ёрдамида кириб келади. Кобальт В12 –
Республиканская научно
-
практическая конференция
с международным участием
«Современные аспекты развития фундаментальных
наук и вопросы их преподавания»
88
цианокобаламиннинг 4,5% ни ташкил қилади. Ушбу микроэлемент
шунингдек, темирнинг ўзлаштирилишини яхшилайди, қалқонсимон без
гормонларининг
синтезида,
антиоксидантларнинг қайтарилишида
иштирок этади [1]. Одам организмига озуқа маҳсулотлари орқали ўртача
бир суткада тахминан 20
-
50 дан 280 мкг.гача кириб келади.
Ортиқча миқдордаги кобальтнинг 86 % буйрак орқали, 14 % ичаклар
орқали чиқиб кетади. Ҳайвонлар организмида бу элементнинг
етишмаслиги аниқланган. Унинг организмда кўрсатадиган фаолияти
кимёвий хоссалари билан бевосита боғлиқ.
Кимёвий жиҳатдан қаралганда
кобальт ва никель d элементлар оиласига мансуб бўлиб, кўп ҳолларда икки
ва уч валетлик бирикмаларни ҳосил қилади. Одам организмида ҳам икки ва
уч валетлик бирикмалар сифатида гидролитик ферментлар, оксидланиш
-
қайтарилиш ферментлари таркибига киради ва биокатализатор
вазифасини ўтайди [4]. Ферментатив жараёнларда иштирок этувчи кобальт
сақловчи
этаноламиноксидаза,
металспартатаммиаклигаза
ва
глитцилглицинпептидаза муҳим металлоэнзимлардир. Никель ҳам +2
оксидланиш даражасида аргиназа ферментини фаоллаштиради ва
аргининни орнитинга ва мочевинагача парчалайди. Бу билан организмдан
азотнинг чиқиб кетишини таъминлашда иштирок этади. Қон ҳосил
бўлишида биоген темирга айланиш жараёнида қатнашади. ДНК, РНК ва
оқсил тузилиши жараёнида қатнашиб молекула шакли ва зарур
конформациясини эгаллашда иштирок этади. Кобальтнинг етишмаслиги
тўқималардаги
турли инфекцияларга турғунликнинг пасайишига сабаб
бўлади. Кобальт ионлари холестеринни бошқаради, унинг қон томирларда
тўпланишини олдини олиб антиатеросклеротик таъсир этади. Ортиқча
миқдордаги ушбу микроэлемент патологик ҳолатларга сабаб бўлади. У
заҳарли элемент бўлмаса
-
да, организмда ортиб кетиши кучли
заҳарланишга олиб келади ва натижада ўпка шишиши, буйрак
фаолиятининг ишдан чиқиши, қон кетиш, кўнгил айниши, қайт қилиш
белгилари намоён бўлади. Ушбу патологик ҳолатлар кобальт ҳисобига
юзага келаётганини аниқлаш учун тўқималарнинг кўрсаткичларини,
қондаги текширилаётган модда миқдорини доимий кузатиб бориш лозим
[5]. Кобальт миқдорини сийдикда, қонда ва соч толаларида аниқлаш
мумкин. Унинг қондаги миқдори билан сийдикдаги даражаси орасида
узвий боғлиқлик бор. Кобальт миқдорини клиник амалиётда асосан қон
таркибидан текширилади ва унинг миқдор жиҳатидан ортиб кетиши
интоксикацияга олиб келиши устида текширувлар олиб борилади. Доимий
заҳарланиш оқибатида ўпка патологияси, аллергик дерматит, қалқонсимон
без фаолиятининг бузилиши, кардиомиопатия, юрак етишмовчилиги
кузатилади [5,6]. Атроф муҳит ҳароратининг кўтарилиши кобальтнинг
заҳарли таъсирини оширади. Бундай салбий оқибатлар шу металл билан
ишлаш саноатида қатнашганлар ва шу металлни сақловчи қотишмалардан
Республиканская научно
-
практическая конференция
с международным участием
«Современные аспекты развития фундаментальных
наук и вопросы их преподавания»
89
тайёрланган
эндопротезлардан
фойдаланувчиларда
кузатилади.
Никелнинг ортиқча миқдори асаб системасига таъсир этади, аллергик
касалликларни чақиради, юрак қон томир тизимини бузади, ферментлар
фаоллигига таъсир этади.
Юқоридагиларни эътиборга олган холда элементнинг ижобий
таъсирлар хусусида қуйидагича хулоса қилиш мумкин: кобальт одам
организмида темир
ва мис билан биргаликда қон ҳосил бўлишида иштирок
этади, асаб системасига ижобий таъсир этади, зарарлаган суяк
тўқималарини тиклашда иштирок этади, метаболитик жараёнларни
фаоллаштиради,
қондаги
холестерин
миқдорини
камайтиради,
қалқонсимон без фаолиятини яхшилайди, ичакда темир сўрилишига сабаб
бўлади. Элементларнинг организмга салбий таъсирлари бўйича
қуйидагича хулоса қилиш мумкин: салбий таъсирлар элементнинг ортиб
кетиши натижасида кузатилади. Бунда аллергик реакциялар кузатилади,
юрак қон томир системаси, асаб системаси, нафас олиш системалари
зарарланади. Қалқонсимон без фаолиятида ўзгаришлар кузатилади, чунки
йод сўрилиши бузилади, буқоқ ва гипотериоз ривожланади.
Кимёвий моддалар билан заҳарланишни олдини олиш учун ишлаб
чиқариш жараёнларида аввалдан кўриб чиқилган ва тасдиқланган чора
тадбирларга риоя қилиниши талаб этилади. Қотишмалардан тайёрланган
протезлар қўлланилганда эса, протез емирилишни олдини олиш, ҳамда
орган ва тўқималарнинг кўрсаткичларини, қондаги текширилаётган
заҳарли модда миқдорини доимий кузатиб бориш лозим.
Фойдаланилган адабиётлар рўйхати:
1.
Иргашев, Ш. Б., and Н. М. Юлдашев. "Некоторые внутриклеточные
механизмы влияния цитохрома С на различные зоны миокарда в динамике
развития экспериментального инфаркта." Фармакол. и токсикол.
51.5
(1988): 41.
2.
Гулямов, Саидало Саидкамалович, et al. "Морфологические
изменения в мышечной ткани при различной степени контрактуры."
Science for Education Today 1 (23) (2015): 64-71.
3.
кизи Азизова, Ноила Мирали, and Насирджан Мухамеджанович
Юлдашев.
"
АКТИВНОСТЬ
ПЕРЕКИСНОГО
ОКИСЛЕНИЯ
ЛИПИДОВ
В
ЭРИТРОЦИТАХ
РАЗНЫХ
ГРУПП
КРОВИ
." INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND
PRACTICAL CONFERENCE" THE TIME OF SCIENTIFIC PROGRESS". Vol. 2. No. 2.
2023.
