STARS International University
41
ABDULLAYEV XURSHIDJON
NAZRULLO O‘G‘LI
Toshkent moliya instituti mustaqil
tadqiqotchisi
abdullaev_xurshidjon@mail.ru
AVTOTRANSPORT
KORXONASIDA
XARAJATLARNI BOSHQA-
RISHNI TA’MINLASH
BO‘YICHA BUXGALTERIYA
HISOBI VA TAHLILIY
MA’LUMOTLARNI
TAKOMILLASHTIRISH
Annotatsiya:
Ushbu maqolada avtotransport korxonalarida xarajatlar hisobini yuritish
tartibi o‘rganildi. Xo‘jalik yurituvchi subyektlarda xarajatlar hisobini boshqarish uchun
boshqaruvning turli darajalarida joriy qarorlarni qabul qilish kerakligi ma’lum bo‘ldi. Av-
totransport korxonasida transport turib xizmatlar xajmi hamda ko‘rsatiladigan xizmat-
lar soniga qarab, ko‘rsatilgan xizmatlar narxini belgilash vazifasi aniqlandi. Shuningdek
avtotransport korxonalarida xarajatlarni hisobga olishning bir nechta metodlari ko‘rib
chiqildi.
Kalit so‘zlar:
avtotransport korxonalari, xizmatlar, xarajatlar, usullar.
Замонавий иқтисодиётда транспорт харажатларини ҳисобга олишнинг
асосий мақсади ҳақиқий харажатларни ўз вақтида ва тўлиқ аниқлаш, шунин-
гдек, меҳнат, моддий ва бошқа турдаги ресурслардан фойдаланиш устидан
назоратни таъминлашдир. Бундан ташқари, ўз фаолиятидан иложи борича
кўпроқ даромад олиш учун ҳар қандай корхона ўз маҳсулотини энг мақбул
нархда сотишга ҳаракат қилади. Янги Ўзбекистоннинг 2022–2026 йиллар-
га мўлжалланган тараққиёт стратегиясида “
Барча транспорт турларини
узвий боғлаган ҳолда ягона транспорт тизимини ривожлантириш, йирик
шаҳарлар ўртасида кунлик транспорт қатновлари асосида манзилга етиб
бориш ва қайтиб келиш имкониятини яратиш
” [1] мақсади илгари сурилган
бўлиб, бу ҳам яқин йилларда транспорт соҳаси салоҳиятини ошириш усту-
вор вазифалардан бири эканлигидан далолат беради.
Жорий вақтда мамлакатимиз қонунчилигида амал қилиб келаётган меъ-
ёрий-ҳуқуқий ҳужжатларга мувофиқ транспорт корхоналарининг фаоли-
https://doi.org/10.47689/STARS.university-pp41-46
Global dunyoda ilm-fan va ta‘limdagi innovatsion
rivojlanishning zamonaviy trendlari 15 dekabr, 2022 yil.
42
яти асосий ва асосий бўлмаган фаолият турларига бўлинади. Иқтидорли
олим Ш. Эргашев республикамизда транспорт фаолиятининг мавсумийлик
жиҳатларига эътиборини қаратади [2. Б. 50]. Транспорт корхоналарининг
асосий фаолияти транспорт ёрдамида юк ва йўловчи ташиш орқали бажа-
рилган ишлар ёки кўрсатилган хизматлар ҳисобланади. Профессор М.Б. Ка-
лонов ўзининг “Автомобиль транспорти корхоналарида харажатлар ҳисо-
бини та комиллаштириш” номли илмий изланишида, автомобиль транспорти
корхоналарида ёнилғидан самарали фойдаланиш, сақланаётган ва ишлаб
чиқаришга берилган ёқилғи назорати ҳамда ҳисобини такомиллаштириш,
омбордаги, ҳайдовчилар жавобгарлигидаги ёқилғи сарфи бўйича камомад-
ларни тўғри аниқлаш ва ҳисобга олиш усуллари, автомобиль транспорти
корхоналарида сақланаётган ёқилғи бўйича ҳисоб, хизматлар таннархини
пасайтириш ва ҳисобни тўғри ташкил этиш мақсадида автомобиль шинала-
ри ва аккумуляторларни ҳисобдан чиқариш тартиби ишлаб чиқилган, авто-
мобиль транспорти корхоналарида асосий воситаларни гуруҳлаш ва уларга
эскириш ҳисоблаш, кўрсатилган хизматлар таннархини аниқлашдаги каль-
куляция ҳисоби каби масалаларни автокорхоналар бухгалтерия ҳисобини
такомиллаштиришда муҳим деб ҳисоблайди [3. Б. 160]. Амалиётда эса ав-
тотранспорт корхоналарида харажатларни хисоблаш методлари бирмунча
фарқ қилиб уларни қу йида кўриб чиқамиз.
Автотранспорт корхоналари иқтисодий жараёнлар тўғрисида ҳар томон-
лама маълумот олишга тобора кўпроқ эҳтиёж сезаётганлиги сабабли, қуй-
идаги вазифаларни амалга оширишга жавоб берадиган бошқарув ҳисоби
усуллари тизимини танлаш керак:
– бошқарув қарорларини қабул қилиш ва режаларни тузатиш учун тез-
кор ва объектив ахборот таъминоти;
– ишончли нарх базасини таъминлаш;
– натижалар тўғрисидаги маълумотларни олиш ва субъектнинг иқтисо-
дий самарадорлигини назорат қилиш;
– хизматларнинг нархини ҳисоблаш учун объектив базани таъминлаш.
Хўжалик юритувчи субъектни бошқариш бошқарувнинг турли даража-
ларида жорий қарорларни қабул қилишни ўз ичига олади. Вазият учун энг
яхши эчимни танлаш учун ҳар бир муқобил вариант билан боғлиқ харажат-
лар тўғрисида маълумотга эга бўлиш керак. Қарор қабул қилиш учун қуйи-
дагилар зарур:.
– товар-моддий захираларининг мақбул ҳажмини аниқлаш;
– асосий воситаларни сотиб олиш, ижарага бериш ёки ижарага бериш
ўртасида танлов қилиш;
– хизматларни кўрсатиш ва сотиш учун мақбул дастурларни аниқлаш,
алоҳида таркибий бўлинмалар тузиш ёки улардан воз кечиш тўғрисида қа-
рор қабул қилиш [4, с.49];
– хизматларни тақдим этишнинг бузилиш нуқтасини ҳисоблаш.
Автотранспорт корхонасида транспорт турига қараб, кўрсатилган хиз-
матлар нархини белгилаш вазифаси алоҳида аҳамиятга эга. Бир томондан,
бозорда мавжуд бўлган хизматларнинг нархи (товарларни ташиш) талаб
STARS International University
43
ва таклиф нисбати билан белгиланади. Бундай ҳолда, ишлаб чиқаришни ҳи-
собга олиш бозор нархи ишлаб чиқариш харажатларини қоплайдими ёки
йўқлигини аниқлашга ёрдам бериши керак, бузилишни таъминлаш учун
харажатларни камайтиришнинг мумкин бўлган усуллари. Агар янги хиз-
мат тури бозорга чиқарилса, унинг нархи нарх асосида белгиланади, чунки
таққослаш учун аналоглар мавжуд эмас. Бошқа томондан, агар ташкилот
давлат томонидан назорат қилинадиган стандартлаштирилган нархлар ша-
роитида ишлаётган бўлса, унда харажатларни ҳисоблаш рентабеллик ва
нархлар фарқлари бўйича давлат субсидиялари даражасини тартибга со-
лиш учун зарурдир.
Иқтисодий адабиётларда харажатларни ҳисобга олиш объектларини
аниқлаш бўйича кўплаб қарашлар мавжуд. Автотранспорт корхоналари-
да хизматлар турлари, тарқатилиши керак бўлган транспорт харажатлари
каби объектларни ажратиш керак деган фикр бор. Аммо замонавий шароит-
да меҳнатни ташкил этиш ва уни тўлашнинг турли шаклларидан фойдалан-
ганда харажатларни ҳисобга олиш объектлари қуйидагилар бўлиши керак:
ишлаб чиқаришни ҳисобга олиш даражасида – бўлинмалар (бригадалар,
устахоналар ва бошқалар) учун технологик жараёнларнинг босқичлари ва
умуман ташкилот учун – маълум турдаги транспорт хизматлари учун тех-
нологик жараёнларнинг босқичлари. Бу менежерларнинг операцион маъ-
лумотларга бўлган эҳтиёжлари ва харажатларни назорат қилиш билан боғ-
лиқ. Ишлаб чиқариш бўлинмалари даражасида ёки Марказий бухгалтерия
бўлимида кўрсатилган объектлар учун харажатларни ҳисобга олиш шакли-
ни танлаш ташкилотнинг хусусиятларини, хизматларни тақдим этишнинг
ихтисослашувини, шунингдек, ишлаб чиқариш харажатлари тўғрисидаги
маълумотлар оқимини бошқариш учун зарурият ва фойдалиликни ҳисобга
олган ҳолда амалга оширилиши керак. Қуйида харажатларни ҳисобга олиш
объектлари ва ҳисоб лаш объектларини аниқлашнинг бир нечта вариантла-
ри келтирилган.
1-чизма. Оддий буюртма асосида харажатларни
ҳисобга олиш ва ҳисоблаш объектлари тизимлари
Ушбу буюртма усули харажатларни ҳисобга олишни ташкил қилишни ўз
ичига олади, бунда хизматлар турлари бирламчи бўлинмаларда ҳам умуман
ташкилот учун харажатларни ҳисобга олиш объекти бўлиб хизмат қилади ва
Global dunyoda ilm-fan va ta‘limdagi innovatsion
rivojlanishning zamonaviy trendlari 15 dekabr, 2022 yil.
44
ҳисоблаш объектлари маълум бир транспорт хизмати ҳисобланади. Бироқ
харажатларни ҳисобга олишнинг бундай тизими режалаштирилган кўрсат-
кичларнинг бажарилишини назорат қилиш учун кўпроқ мосланган ва унинг
таҳлилий хусусиятлари умуман ташкилот ва унинг бўлинмалари фаолиятини
ўрганиш учун етарли эмас. Бухгалтерия ҳисобида ишлаб чиқариш ҳисобот-
ларидан олинган маълумотларнинг қисқача ишлаб чиқариш ҳисоботига од-
дий такрорланиши мавжуд.
Метод бўйича
2-чизма. Харажатларни ҳисобга олиш тизими
ва оддий жараён бўйича ҳисоблаш объектлари
Иккинчи вариантда автотранспорт корхонасига хизмат кўрсатиш муд-
дати даврлар нуқтаи назаридан кўриб чиқилиши мумкин. Шу муносабат
билан, харажатларни ҳисобга олиш объектлари транспортнинг техноло-
гик жараёнлари ва ҳисоблаш объектлари хизматларнинг ўзига хос тур-
лари бўлганида, технологик усулга мувофиқ циклларнинг харажатлари-
ни ҳисоблаш керак бўлади. Харажатларни ҳисобга олиш объектларини
аниқлашнинг кўрсатилган варианти биринчи вариантнинг камчиликлари-
ни маълум даражада бартараф этишга имкон беради. Бироқ бухгалтерия
тизимининг ушбу версияси бухгалтерия ҳисобидаги ёзувларнинг такрор-
ланишини истисно этмайди. Харажатларни ҳисобга олиш объектларини
бундай аниқлашнинг камчилиги шундаки, бухгалтерия ҳисоби жуда кўп
вақт талаб этади.
STARS International University
45
3-чизма. Ташкилот бўлинмалари учун жараён-меъёрий усул ёрдамида
харажатларни ҳисобга олиш объектлари ва ҳисоблаш объектлари тизими
Учинчи вариант, шунингдек, стандарт усул билан биргаликда жараён усу-
лига мувофиқ харажатларни ҳисобга олишни ташкил қилишни ўз ичига ола-
ди. Бўлимлар даражасида харажатларни ҳисобга олиш объектлари бўлинма-
нинг технологик жараёнларининг алоҳида босқичлари, ҳисоблаш объектла-
ри эса хизмат турлари ҳисобланади.
Умуман олганда, харажатларни ҳисобга олиш объекти ташкилот учун ўзи-
га хос технологик жараёнлар, ҳисоблаш объекти эса хизмат турлари ҳисо-
бланади. Марказий бухгалтерия бўлимида ушбу харажатларни ҳисобга олиш
тизимидан фойдаланганда, сигнал ҳужжатлари асосида стандарт қиймат-
лардан таннархнинг оғиши таъминлаш даврлари, юзага келган жойлар, жа-
вобгарлик марказлари, оғишларнинг сабаблари ва айбдорлари бўйича қайд
этилади.
Global dunyoda ilm-fan va ta‘limdagi innovatsion
rivojlanishning zamonaviy trendlari 15 dekabr, 2022 yil.
46
Фойдаланилган адабиётлар рўйхати:
1.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2022 йил 29 январдаги ПФ–
60-сон “2022–2026 йилларга мўлжалланган янги Ўзбекистоннинг тараққиёт
стратегияси тўғрисида” Фармони. https://lex.uz/docs/5841063.
2.
Ш.Т. Эргашев. Автомобиль транспорти корхоналарида иқтисодий таҳ-
лилни такомиллаштириш. Автореферат. 50 бет.
3.
М.Б. Калонов. Автомобиль транспорти корхоналарида харажатлар ҳисо-
бини такомиллаштириш. UDK raqami: 657.1+629.3 (575.1) 2017. Тошкент. Иқти-
содиёт дунёси.160 бет.
А. Пономорев. Финансово-управленческий учет производственных затрат
на автотранспортных предприятиях. Автореферат Саратов 2004 г.
