Global dunyoda ilm-fan va ta‘limdagi innovatsion
rivojlanishning zamonaviy trendlari 15 dekabr, 2022 yil.
62
Annotatsiya:
Ushbu maqolada o‘zbek xalq latifalarining shakllanish davri,ularning janr
hamda nutq shakllariga xos xususiyatlarini o‘rganish, asrlarosha yashab kelayotgan lati-
falarni imkon boricha kengroq tadqiq etish asosiy maqsad qilib qo‘yilgan.
Kalit so‘zlar:
latifa,nodira,ajiba,zarifa,hazil-mutoyiba.
Ўзбек халқ оғзаки ижоди жанрларидан достон, эртак, мақол, топишмоқ ва
аския жанрлари фольклоршуносликда кенг ўрганилган. Лекин кичик насрий
жанр саналмиш латифа жанр сифатида монографик тарзда тадқиқот манбаи
бўлган эмас. Бадиий жиҳатдан ихчам, аммо улкан мазмуний қамров асосига
қурилган бу жанр ўтмиш насрида ҳам, бугунги кунда ҳам ўз мавқеига эга. Ла-
тифанинг яшовчанлиги унинг мустақил жанр сифатида ўрганилишини тақо-
зо этади. Қолаверса, мазкур жанрнинг ўрганилиши бугунги кунда анекдот
деб аталмиш Ғарб ҳамда рус фольклори томонидан яратилган асарлар би-
лан Шарқ фольклоридаги ана шу жанрнинг ғоявий-бадиий вазифасини адо
этувчи латифа жанрининг ўзига хослигини ёритишда долзарблик касб этади.
Бугунги кунда кенг эътибор берилаётган миллий қадрият ўта кенг тушунча
бўлиб, у ўзбек фольклорини ҳам қамраб олади. Шу нуқтаи назардан қарал-
са, латифа жанрининг тарихи ва бадииятини тадқиқ этиш бевосита миллий
қадриятларни тиклаш, ташвиқ этиш масаласи билан боғланиши жиҳатидан
ҳам долзарблик касб этиши шубҳасиздир.
Ўзбек фольклоршунослигида ҳар бир жанрнинг ўзига хослиги, жанр ата-
масининг маъноси, жанрнинг генезиси ва поэтикаси махсус ўрганилган
тадқиқотлар анчагина. Халқ орасида “афанди”, илмий китобларда “латифа”
деб юритилувчи оғзаки насрга оид жанрнинг атамаси ҳақида кўпгина фикр-
лар билдирилган. Шунга қарамай, тадқиқотимиз учун мустаҳкам илмий асо-
сланган атама қўллаш мақсадида биз қуйида “латифа” терминининг луғавий
ҳамда истилоҳий маънолари ҳақида тўхталишни лозим топдик.
Адабиётшунослик терминлари луғатида ёзилишича,
“Латифа
(арабча -
гўзал, ёқимли сўзидан; кўплиги
латойиф
- латифалар, гўзал сўз ва ҳико-
ялар) - халқнинг нозик фаҳмлилик билан айтилган кулгили кичик ҳикоя-
EGAMBERDIYEVA O‘G‘ILOY SA’DULLAYEVNA
Jizzax shahar, Sharof Rashidov tumani
50-maktab ona tili va adabiyot fani o‘qituvchisi
Ugiloy50egamberdieva@gmail.com
O‘ZBEK TILIDAGI
LATIFALARNING
XUSUSIYATLARI
https://doi.org/10.47689/STARS.university-pp62-65
STARS International University
63
си.
Латифа
баъзан
нодира, зарифа ва ажиба
деб ҳам юритилган”
11
. Лати-
фа ҳақида баъзи олимларимиз мулоҳазаларига назар ташлайлик. Бу ерда
бизнинг диққатимизни тортган Н.Османовнинг фикрига эътиборингизни
қаратамиз: “Яқин ва Ўрта Шарқ мамлакатларида “анекдот” сўзи, албатта,
қўлланилмаган ва бу ерда айтилаётган ҳикоялар эса ҳар хил, кўпинча, ара-
бча номларга эга бўлишган. Энг кўп расм бўлгани латифа (кўп.
латойиф
)
- ҳазил, аския;
зарифа
(кўп.
заройиф
) - нозик фикрли ҳикоя;
нодира
(кўп.
наводир
) ва
ажиба
(кўп.
ажойиб
) - ноёб, машҳур, ғалати нарса. Сатира ва
пасквил
ҳажв
термини билан аталган, бироқ у, кўпинча, назмий асарларга
нисбатан қўлланилган.
Р.Муқимов ҳам Н.Османовга таянган ҳолда: “Латифалар баъзан
ҳикоят,
за-
рофат, ажиба, нодира
номи билан юритилади”
2
, - дейди.
Шунингдек, латифа терминининг синонимларини олиб қарайлик. Бугунги
кунда “латифа”, “афанди” бўлса, ўтмишда “зарифа”, “нодира”, “ажиба”, “баз-
ла”, “ҳикоят” каби атамалар билан номланган. Булар латифа жанрининг шун-
чалик кенг миқёсда тараққий этганлигини эмас, балки жанр моҳиятининг
турли қирраларини ифодаловчи терминлардир.
Давримиз латифалари ривожига урғу бериб, “латифа” термини нақадар
кенг маъно касб этаётганлигига ишончимиз комил, албатта. “Латифа” тер-
мини ХIII асрдан бошлаб бугунги кундаги тушунчасида қўлланила бошлаган.
Латифа термини ўз ўрнини топгунча, “ҳикоят”, “мутойиба” ёки бошқа номлар
билан аталган. Бунга мисол қилиб гўзал ҳикоячалардан иборат бўлган клас-
сик адабиётдаги тўпламларнинг турлича номланишини кўрсатиш мумкин.
Латифанинг моҳияти нимада? Авваламбор, моҳият унинг мақсад ва ва-
зифасида ва, қолаверса, унинг предметига боғлиқ ҳолда, яъни қаҳрамон
ва персонажлар орасидаги кулгили муносабат, сюжет ва композицион
тузилиш, бадиий воситаларнинг маҳорат билан қўлланишида намоён бўла-
ди. Халқ турмушдаги хато-камчилик, нуқсон-иллатларни йўқотиш мақса-
дида уларни кучли ҳажвий кулги остига олган. У орқали келгуси авлодни
адолат, одоб, умуман, ёмонликка қарши яхшилик руҳида тарбияламоқчи
бўлган. Латифаларда нуқсон-иллатлар комик қаҳрамон образи орқали фош
қилинган.
Насриддин Афанди кулгиси тиғига учраганлар доимо унга қарши ҳеч нар-
са қилолмай, ожиз бўлиб қолаверишган. Шу муносабат билан Н.В.Гоголнинг
кулгининг кучи тўғрисидаги қуйидаги сўзларини келтиришни жуда ўринли
деб ҳисоблаймиз: “Кулги - улуғ иш, у жонни ҳам, молу мулкни ҳам тортиб
олмайди, аммо айбдор унинг қаршисида боғлаб ташланган қуёндай типирчи-
лайди”
3
.
Латифалар улфатчилик ўлтиришларидаги кишилар суҳбатини қизитади-
ган, хушчақчақлик воситаси бўлиб, маълум дунёқарашни ифодалаш учун
хизмат қиладилар. Латифанинг асосида ёрқин бадиий чизилган ҳаёт лавҳаси,
ҳолат ётади. Латифа ижобий ва салбий образларининг ўринлаштирилиши,
ундаги ҳаракат ва ҳолатларнинг ғоятда тез ифодаланиши билан белгилана-
ди. Латифа композициясининг аниқ мақсадга йўналтирилган бўлиши, баъ-
1
Ҳомидий Ҳ., Абдуллаева Ш., Иброҳимова С. Адабиётшунослик терминлари луғати. – Т.:Ўқитувчи, 1970. – Б. 89.
2
Муқимов. Р.Р. Ўзбек ва тожик сатираси тараққиётининг асосий босқичлари. – Самарқанд: СамДУ, 1973. – Б. 23.
3
Русские писатели о литературном труде. В 4-х т. – Л.: Сов. писатель, 1954. Т.1. - С.468.
Global dunyoda ilm-fan va ta‘limdagi innovatsion
rivojlanishning zamonaviy trendlari 15 dekabr, 2022 yil.
64
зида киноявий, мажозий тус олиши сўзлардан белгиланган мақсадга муво-
фиқ фойдаланишни талаб этади. Бу эса, аввало, ибораларнинг аниқ ва сиқиқ
бўлишида, экспрессив фигураларни (қочирим, сўз ўйинлари) тежаб-тергаб
ишлатишда намоён бўлади.
Инсон турмуши ҳамда улар орасидаги муносабатлар латифаларда узоқ
замонлардан бери ишланиб, сайқалланган комик қаҳрамон образида намоён
бўлади.
Латифаларда турмушдаги халққа номаъқул ҳодисалар, тартибсизликлар,
инсоннинг ахлоқ ва характеридаги тажрибасизлик, муваффақиятсизликлар,
хато-камчиликлар ҳазил-мутойиба яратиш воситаси бўлса, ундаги тузатиб
бўлмас иллат-нуқсон, маразлар фош қилувчи мазах, масхара кулгисини туғ-
диради.
Ф.Йўлдошеванинг айтишича: “Қаҳрамоннинг қандай бўлиши, маълум маъ-
нода, асарнинг жанр хусусиятлари билан ҳам белгиланади. Насриддиннинг
ҳазил-мутойибага усталиги, ... ҳар қандай шахсларни масхаралаб, улар усти-
дан кулиши ва шу каби бошқа сифатларнинг ҳаммаси латифанинг жанр хусу-
сиятларига боғлиқ”
1
.
Ширинсўзлилик билан қизиқарли қилиб ижро этиш латифанинг бадиий
ифода усулларидан ҳисобланади. Сўзловчининг мажозий маъноли сўз ва га-
плари янги маъно ҳамда ўзгаришлар бериб, эшитувчининг диққатини жалб
этади. Баъзи сўзловчилар латифа айтиш пайтида кўп ибораларни ишлатиб,
тингловчини завқлантиради. Ҳақиқий юмор дунёқараш, шавқ ва завққа боғ-
лиқ. Агар сўзловчи ҳар томонлама етук бўлса, унинг латифалари ҳам бошидан
охиригача қизиқарли бўлади. Латифаларни айтишда қўлланадиган имо-ишо-
ра, тақлидий овозлар, қўл ва бош ҳаракати, кўз ва юз кўринишлари халқнинг
нозик ҳажв жиҳатларини яққолроқ намоён этади.
Ҳар бир латифанинг асосини ҳаётнинг муайян бир воқеа-ҳодисаси ташкил
этиб, у конкрет Афанди образи орқали ифодаланади. Афанди маълум тари-
хий конкрет шахсларга алоқаси бор ёки йўқлигидан қатъи назар, халқ ла-
тифаларида тип даражасига кўтарилиб, шаклланган, ишланган, умумлашма
образ бўлиб гавдаланади. Эртакда яратилган қаҳрамон эса индивидуал об-
раз даражасига кўтарила олмайди. Шунинг учун ҳажвий эртакларда қаҳра-
моннинг номи умумий тарзда олинади, латифада эса қаҳрамон исми конкрет
тарзда ифодаланади. Ҳажвий-маиший эртакларда асосий қаҳрамон, одатда,
Кал, Алдаркўса, кенжа ўғил сингарилардир. Бу эртакларда оз даражада бўл-
са-да “сеҳр-жоду” элементлари учрайди ва улар ёрдамида рақибни жисмо-
нан маҳв этишади. Латифаларда эса Афанди рақибини фақат зийраклик ва
айёрлик билан енгади.
Латифаларда инсоннинг турли иллатлари ҳажвий-бадиий метатезик
(тескари амал) тасвирда кўринади. Масалан, Афанди ўғриларга қўшилиб,
ўғирлик қилаётган вақтда баланд овозда қўшиқ айтади ёки ов пайтида ха-
лақит бериб қолади, баъзан атайлаб ўзини гўлликка солади. Бундай компо-
зицион жой алмаштириш ҳолатлари содда шахсларни кўрсатиш учун қўл-
ланади.
1
Йўлдошева Ф. Ўзбек латифаларида Насриддин Афанди образи. - Т.: Фан, 1979. -Б. 31.
STARS International University
65
Фойдаланилган адабиётлар:
1.Ҳомидий Ҳ., Абдуллаева Ш., Иброҳимова С. Адабиётшунослик терминла-
ри луғати. – Т.:Ўқитувчи, 1970. – Б. 89.
2.Муқимов. Р.Р. Ўзбек ва тожик сатираси тараққиётининг асосий босқичла-
ри. – Самарқанд: СамДУ, 1973. – Б. 23.
3.Русские писатели о литературном труде. В 4-х т. – Л.: Сов. писатель, 1954.
Т.1. - С.468.
4.Йўлдошева Ф. Ўзбек латифаларида Насриддин Афанди образи. - Т.: Фан,
1979. -Б. 31.
