Global dunyoda ilm-fan va ta‘limdagi innovatsion
rivojlanishning zamonaviy trendlari 15 dekabr, 2022 yil.
204
Annotatsiya:
“Marsiya” termini va tushunchasi badiiy-estetik vazifasiga ko‘ra qadim-
gi turkiy adabiyotga islom madaniyati bilan birga kirib keldi. Turkiy she’riyatdagi mavjud
yig‘i, yo‘qlov, alqov, bitik singari ifoda shakllari qatoridan sobit o‘rin egalladi. O‘rxun-Ena-
soy bitiklari, Mahmud Qoshg‘ariyning “Devonu lug‘otit-turk” (“Turkiy so‘zlar devoni”)dagi
she’riy parchalar qadimgi turkiylar she’riyatini o‘rganishda asos bo‘lib xizmat qiladi. Ush-
bu obidalarni ilmiy-nazariy jihatdan o‘rganishda adabiyotshunosligimizda salmoqli ilmiy
kuzatishlar olib borildi. Mashhur rus turkshunoslari S.Ye. Malov, I.V. Steblevalarning ilmiy
tadqiqotlari ham alohida ta’kidlanishga loyiq.
Kalit so‘zlar:
marsiya, yig‘lamoq, aza tutmoq, qayg‘urmoq, g‘am-alam va hasrat, qayg‘u,
hasrat, g‘am-anduh, o‘kinch-nadomat, toshbitiklar, adabiy janr.
Бадиий тафаккур тарзи, илмий таъбир билан айтганда, унинг ҳар бир кўри-
ниши адабий жанрларнинг ўзига хослигини, специфик табиатини белгилай-
ди. Марсия жанри ҳам бундан мустасно эмас.
Илмий адабиётлардан маълумки, “Марсия” (
ﻪــﻴﺛﺮﻣ
) сўзи арабча “риса”
(
ﻪــﺛﺭ
)
сўзидан олинган бўлиб, йиғламоқ, аза тутмоқ, қайғурмоқ маънолари-
ни билдиради. Шеърий терминологияда эса вафот этган бирор шахс си-
фатларини таърифловчи, уни мақтовчи, унга бўлган шоир муносабати-
ни ифодаловчи, лирик қаҳрамоннинг қайғу-ҳасратларини тасвирловчи
асардир”. [1: 144] Яна бошқа бир манбада марсия – арабча сўз бўлиб, “ўл-
ган кишига бағишлаб, унинг яхши сифатлари баён қилинган ва ўлимига
афсус билдирилган шеърий асар”, [2: 366] – дея таърифланади. “Адабиётшу-
нослик терминлари луғати”да эса: “Бирор машҳур кишининг вафоти муноса-
бати билан ғам-алам ва ҳасратни ифодалаган лирик шеър ёки қўшиқ” [3: 102],
– тарзида таъриф берилади.
А. Квятковскийнинг “Шеърий терминлар луғати” каби адабий луғатларда
ҳам марсиянинг бош хусусияти бу – бирон-бир яқин кишисининг ўлими му-
носабати билан шеър ва қўшиқларда ифодаланган қайғу, ҳасрат, ғам-андуҳ,
ўкинч-надомат сингари мунгли кечинмалардир, дейилади. Демак, марсия
мағзини ҳасратга чўмган мунгли ҳиссиёт ташкил этар экан. Марсиянинг ил-
дизи – генезиси фольклордаги йиғи-йўқловларга бориб тақалади. У Яқин ва
MASRUR RAHIMJONOV
Filologiya fanlari bo‘yicha
falsafa doktori (PhD)
BITIKLARNING
BADIIY
XUSUSIYATI
https://doi.org/10.47689/STARS.university-pp204-209
STARS International University
205
Ўрта Шарқ шеъриятидаги адабий жанрлардан биридир. Бирор машҳур киши
вафоти муносабати билан ғам-алам ва ҳасратни ифодалайдиган шеър. Мар-
сия дастлаб халқ оғзаки ижодида пайдо бўлган. (Масалан, тошбитиклардаги,
“Девону луғотит-турк”даги Алп Эр Тўнга марсияси). Кейинчалик марсиялар
турли халқларда бир неча хил шаклларда кенг тарқалган. Халқ оғзаки ижо-
дидаги марсиялар
йиғи
деб ҳам аталади. Фольклордаги йиғи-йўқловларда
ўлимдан, дунёдан шикоят, оҳ-зор мотивлари етакчилик қилади. Ёзма адаби-
ётдаги марсиянинг гўзал намунаси Алишер Навоийнинг Абдураҳмон Жомий,
устози, яқин маслаҳатгўйи Саййид Ҳасан Ардашер вафотига атаб ёзган шеъ-
рларидир. Ҳозирги марсияларда марҳум шахснинг жамиятдаги ўрни, хизмат-
лари эсланади. Унинг ўлими муносабати билан шоир ўзининг ва халқнинг
қайғуси, изтиробини баён этади. Бундай марсиялар Чўлпон, Ҳамза, Ойбек,
Ҳ. Олимжон, Миртемир, А. Ориф, Р. Парфи ва ҳ. к. шоирлар ижодида кўплаб
учрайди [4: 187–188].
Кўринадики, луғатлардаги таърифлар марсия жанрининг рангин қиррала-
рини ёритиши баробарида минг йиллар бадалида шаклланган, қонуният ту-
сига кирган қатъий ўзига хос хусусиятларини ҳам акс эттиради.
Илмий-назарий адабиётлардан маълумки, ижодкорнинг тафаккур тар-
зи ҳамда асар мағзини ташкил этган бадиий-эстетик, ижтимоий-фалсафий,
ахлоқий мазмун жанр табиатини белгилашда муҳим омиллар сирасидан ҳи-
собланади. Шу маънода, қадимги обидаларимизда акс этилган битигларнинг
эстетик табиатини аниқлаштириб олсак.
“Битиг – бу:
1. Китоб, хат, ёзув, ҳужжат. 2. Ёзув жараёни. 3. Дастхат. 4. Тумор, кўзмун-
чоқ, тилсим” [5: 103], – дея таъриф берилади “Қадимги туркий луғат” (“Древ-
нетюркский словарь”) да. Проф. П. Шамсиев, С. Иброҳимовлар тузган, С. Му-
таллибов масъул муҳаррирлигида чоп этилган “Навоий асарлари луғати”да
ҳам битикнинг ёзув билан боғлиқ маъно қирралари таъкидланади: “Битик –
мактуб, хат, ёзув” [6: 121], А. Квятковскийнинг “Шеърий терминлар луғати”да
эса битикка анча муфассал таъриф берилган. Хусусан, “Битиг – 1. Қадимги
Миср, Вавилония, Эрон, Греция ва ҳ. к. ўлкалардаги адабий ёдномаларнинг
бир тури. Битиклар – ибодатхона ва қасрларнинг деворларига, қояларга,
даҳма, сағаналарнинг тош тахталарига ўйиб ёзилган ёдномалардир. 2. Кичик
шеърий жанрлардан бири. Мухтасар битиклар XVIII аср ва XIX аср бошлари-
да рус шеъриятида, айниқса, машҳур бўлган эди. Мухтасар битиклар, одатда,
ҳайкаллар, портретлар, китоблар, альбомлар остига битилган қисқа, лўнда
маънодор ёзувдир”. [7: 167] Айрим луғатларда ёднома-битиклар таъзия-не-
крологлар мазмунини ҳам қамраб олиши айтилади: “Некролог – марҳумнинг
хотирасига бағишлаб, унинг ҳаёти ва фаолияти тўғрисида ёзилган ёднома”.
[8: 132]
Илмий манбаларда таъкидланишича, Европа халқлари адабиётида қабр
тошларига ўйиб ёзилган битикларнинг аксарияти шеърий шаклда бўлиб,
эпиграмма ҳамда эпитафия жанрига мансуб. Проф. Л.И. Тимофеев, С.В. Тўра-
евлар тузган “Адабиётшунослик терминлари луғати”да қайд этилишича,
“Эпитафия грекча сўз бўлиб, “қабр устига ўрнатилган”, деган маънони англа-
тади. Қадимги Греция ва Римда қабр тошларига ўйиб битилган. Кўпинча, эпи-
грамма шаклида шеърий йўсинда ёзилган. Дастлаб эпитафиялар марҳумлар
Global dunyoda ilm-fan va ta‘limdagi innovatsion
rivojlanishning zamonaviy trendlari 15 dekabr, 2022 yil.
206
шахсияти билан боғлиқ бўлиб, ўз авлодида зурриётлари хотирасини абадий-
лаштириш мақсадида яратилган. Бирон-бир атоқли кишининг ўлимига бағи-
шланган шеърий асар сифатида антик адабиётда алоҳида саҳифани ташкил
этади”. [10: 469]
Кўринадики, битикларнинг бош белгиси бу – бирон-бир атоқли киши ва-
фотига бағишланганлигидир. Кейин ана шу хотирасини ёд этиб айтилаётган
мунгли, аламли сўзларнинг қабр тошларига ўйиб битилганлигидир. Яна би-
тикларда ўша кишининг тириклик маҳали кўрсатган жасурлиги ёки қаҳра-
монлиги, бирон-бир ёрқин фазилати ёки ибратли ишлари таъкидланади.
Қадимий туркийларнинг “қабристон поэзияси” (С. Малов таъбири) ўзбек
мумтоз адабиётининг узвий бир қисми ҳисобланади. Зеро, мумтоз адабиёти-
миз умумтуркий маданиятнинг вориси ҳамдир.
Оддий сўзларнинг нафис шеърга айланиши, поэтик мазмун касб этиши ҳо-
дисасини тошбитиклар мисолида кузатиш, ўрганиш мумкин.
Üêin Külüg Tirig ojiy bän
Külüg Tojan bän.
Är ärdämimdä bökmädim.
Qyrg jašymda adyryldym.
Qadasym künimä jyta adyryldym
Sizimä öz kümüš budunum jyta adyryltym.
Älim ganym sizä bökmädim.
Kün ai azydym jyta. [11: 99]
Таржимаси: Учун Кулуғ Тириг ўғлиман
Кулуғ Туғонмен.
Эр одобимдан боқмадим.
Қирқ ёшимда айрилдим.
Қардошим, чўриларим, оҳ, айрилдим.
Сизларимдан, ўз кумуш будуним, оҳ.
Элим, хоним, сизга боқмадим.
Кунни, ойни сезмадим, оҳ. [12: 175-176]
“Қизил Чирадаги битиктош”дан келтирилган ушбу парчадаги сўзлар ахбо-
рот-маълумот беришдан ташқари яна Кулуғ Туғоннинг кечинмаларини ҳам
ифодаламоқда. Агар эътибор берсак, қабр тошларидаги ёзувлар марҳумнинг
тилидан битилган; вафот этган шахснинг дилсўзлари тариқасида англаши-
лади. Шу ўринда бироз эътирозли мулоҳаза туғилиши ҳам мумкин. Хусусан,
вафот этган кимса қай йўсинда, қандай қилиб дилидагини сўзларга кўчири-
ши, битиклар тариқасида ифодалаши мумкин, деган мазмунда. Таъкидлаш
жоизки, бу бадиий бир усул. Яъни марҳумнинг кечмиши, бошидан кечирган
муҳим воқеа-ҳодисалар унинг ўз тилидан айтиляпти. Тошдаги битикларда
марҳумнинг кимлиги, шахсияти ва фаолияти дил розлари тариқасида муал-
лиф тилидан акс эттирилмоқда.
Демак, марҳум кечинмаларини таҳлил қилиш, ҳис-туйғулари ҳақидаги му-
лоҳаза-муҳокамаларини англатиш, реал воқелик хоссаларини ҳолатлар, кай-
фиятлар тариқасида кечинмаларга сингдириб юбориш, ҳаётий эътиқоди-аъ-
молини ҳам англатиш битиклар табиатини аёнлаштираётган ўзига хос муҳим
аломатлардир.
STARS International University
207
“Олтинкўлдаги иккинчи битиктош”, “Бегредаги битиктош”нинг мазмуни
орқали эса ушбу жанрга хос яна бир муҳим белгини кузатамиз.
Одобли, қўрқмас бўлса будун эркли будун
Эр отим Эран улуғ…
Уйдан, қардошимдан, яқинларимдан
Айрила бордим.
Ман ўғлимга… будунимга боқмадим,
Ўттиз саккиз ёшимда айрилдим. [13: 180]
Мазкур битикда марҳумнинг мунгли айрилиқ нидолари эшитилади. Юра-
гимизда оғриқ қўзғайди. Ва лекин армонли кечинмалар қатма-қат эслан-
майди. Унинг ўрнига кечмиши, бошидан ўтган ҳаёт саҳифаларининг маъ-
навий-ахлоқий жиҳатларига эътибор кучайтирилади. Фазилатли жиҳатлар
(назокатли ахлоқ, эҳтиромли одоб) ибрат қилиб кўрсатилади. Агар эътибор
берсак, ҳиссий ифода объектив реаллик мазмуни ҳисобига ўз тасвир имко-
ниятларини кенгайтираётганини кузатишимиз мумкин.
Олмон мутафаккири Гегель “Эстетика” асарида оддий сўзнинг поэтик маз-
мун касб этиши ҳодисаси ҳақида шундай ёзади: “Мазмун ниҳоятда оддий;
тўрт минг пелопеннеслик уч юз минг душманга қарши турганлиги ҳақида.
Ёзувни тайёрлаш, замондош ва авлодларга машҳур жанг тўғрисида хабар
бериш фақат шу сўзларни айтиш мақсадида бўлган: шу тариқа ифода поэ-
тиклашади, яъни ҳаракат сифатида юзага чиқади” [14: 170]. Гегелнинг ушбу
фикри Геродот томонидан “Тарих” китобида келтирилган, Фермопиль жан-
гида ҳалок бўлган юнон жангчилари тилидан қояга ўйиб ёзилган қуйидаги
байт ҳақида: (“Спартага келган йўлчи, халққа бер хабар, Бурчни дея бунда
қолди бизим чуяклар”). Гегель оддий сўзнинг шеърга кўчиб ўтгандаги “ҳара-
кат сифатида юзага чиқиши” ҳолатига алоҳида урғу беради. Хусусан, сўзнинг
воқелик талқинидан сизиб чиқиш асноларини ва ушбу жараёнда ўзи ҳам ре-
алликка айланиши ҳодисасини таъкидлайди. Хусусан, оддий сўз ҳаёт кўри-
нишлари, турмуш реалликлари мазмуни ила тўйинмоқда. Реал воқелик хос-
салари кечинмаларга айланмоқда. Ҳиссий идрок – “субъективлик салтанати”
(Гегель таъбири)нинг мавқеи ортиб, индивидуал нуқтаи назар орқали баҳо-
ланмоқда. Шу ўринда адабиётшунос И.В. Стеблеванинг қуйидаги фикрлари
ғоят ўринлидир: “Енисей руник ёзувлари туркий эпитафия лирикасининг ма-
кон ва замон жиҳатидан илк намуналаридир. Улардан нисбатан каттароқла-
ри қабрдаги одам ҳаётига оид айрим йирик воқеалар ҳақида сўйлайди. Аммо
бу воқеалар иккиламчи ҳамда улар эпитафиянинг бош мақсади – яқинлари-
дан ажралгани учун марҳумнинг афсус-надоматини ифодалашга бўйсунди-
рилади” [15: 61].
Шу ўринда, йиғилар билан йиғи-йўқловлар ўртасида қандай фарқли жиҳат-
лар бор, деган савол туғилиши табиий. Йиғилар – бу марҳумни ўлган асно-
сидан бошлаб тупроққа топширгунгача, қабрга қўйишгача кечган жараёнда
намоён бўлгувчи кечинмалар ифодасидир. Йиғи-йўқловлар эса қадрдон, азиз
кишисини қабрга топшириб қайтгандан кейин хотирасини ёд этиш, олижа-
ноб хислат-фазилатларини эслаш, хотирасини улуғлаш баробарида кўнгилга
таскин беришдир. Илмий адабиётларда йиғилар аза қўшиқлари, асосан, ма-
росим фольклори тариқасида ўлим-йўқотиш муносабати билан одамлар то-
монидан адо этилажак урф-одатлар йўналишида ўрганилади. “Йиғи, йўқлов,
Global dunyoda ilm-fan va ta‘limdagi innovatsion
rivojlanishning zamonaviy trendlari 15 dekabr, 2022 yil.
208
бўзлов” деб аталадиган аза қўшиқлари ҳам қадимдан кенг тарқалган, – деб
ёзади фольклоршунос М. Алавия. – Вафот этганларнинг қариндош-уруғлари
томонидан йиғлаб айтилади. Аза қўшиғида ўлганнинг яхши сифатлари ай-
тилиб, ўлимнинг омонсизлиги, чорасизлиги, қолганларнинг бошига тушган
мусибатнинг оғирлиги, жудоликка чидашнинг қийинлиги мунгли, таъсирли
қилиб йиғига қўшиб ижро этилади. Аза қўшиқларини яхши биладиган, таъ-
сирли, тартибли айтадиган гўянда ҳаммани йиғлатади. Умуман, ўлим маро-
симининг ҳам ўзига яраша анъаналари бўлиб, одамни қадрлаш, сўнгги видо
вақтида бир хизмат қилиб қолиш, мотамдорларнинг қайғусини бўлиш учун
ҳаракат қилиш бир бурчдай бўлиб қолган”. [16: 219–220]
Кўринадики, аза-йиғи, мотам маросимининг бажарилиш жараёнларини де-
таллаштириб асослаш М. Алавия тадқиқотида етакчилик қилади. Азага бор-
ган аёл ўз дардини айтиб йиғлайди, деган халқ мақолининг рангин қиррала-
рини мотам қўшиқларига таяниб исботлайди.
Демак, йиғилар билан йиғи-йўқловлар ўзининг бадиий-эстетик вазифасига
кўра ўзаро фарқланар экан. Демак, йиғи-йўқловлар ўзининг бадиий тафаккур
тарзи, табиати, эстетик моҳияти билан битикларни юзага келтирган ҳаётий
асос ҳисобланади. Шу билан бирга, ҳар иккиси учун хос бўлган муштарак уму-
мий жиҳатлар ҳам бор. Хусусан, биринчидан, йиғи-йўқловлар ҳам, битиклар
ҳам шафқатсиз ҳаёт ҳақиқати, марҳумлар хотираси асосига қурилади. Яъни
марҳумнинг хотирасини ёд этиш устувор. Иккинчидан, марҳумнинг тирикли-
гида эл-юртда орттирган олижаноб хислат-фазилатлари, шахсиятини беза-
ган нурли хусусиятлар (жўмардлик, олийҳимматлик, қаҳрамонлик, жасурлик,
яхшилик, қўли очиқ-тантилик ҳ. к.) таъкидланади, улуғланади. Учинчидан,
марҳумлар ёруғ хислат-хусусиятлари билан авлод-аждодларию фарзандла-
рининг, хеш-ақраболарию яқинлари-биродарларининг ёдида яшаб қолиши
айтилади. Шу тариқа йўқотиш, айрилиқ азоблари ўрнида аламнок кўнгиллар-
га таскин берилади, тоқат тиланади. “Ўлганлар билан қўшилиб ўлинмас”, де-
ган турк халқ мақоли шу заминда юзага келган бўлса ажабмас.
Демак, битиклар ўзининг ифода йўсини ва шакллари, усуллари, сюжет ва
композицион қурилиши, образлар тизими, тимсолли тасвир хусусиятлари
билан мозий адабий ҳаёти – қадимги давр туркий шеъриятининг ўзига хос
поэтик жанри сифатида шаклланди.
Фойдаланилган адабиётлар рўйхати:
1. Носиров О., Жамолов С., Зиёвиддинов М. Ўзбек классик шеърияти жанр-
лари. – Тошкент: 1979. – Б. 144.
2. Навоий асарлари луғати. – Тошкент: 1972. – Б. 366.
3. Ҳомидий Ҳ., Абдуллаева Ш., Иброҳимова С. Адабиётшунослик термин-
лари луғати. – Тошкент: 1967. – Б. 102.
4. Хотамов Н., Саримсоқов Б. Адабиётшунослик терминларининг русча-ўз-
бекча изоҳли луғати. – Тошкент: “Ўқитувчи”, 1983. – Б. 187–188.
5. Древнетюркский словарь. – Л.: “Наука”. 1969. – С. 103.
6. Навоий асарлари луғати. – Тошкент: 1972. – Б. 121.
7. Квятковский А. Поэтический словарь. – М.: Советская энциклопедия.
1966. – С. 167.
STARS International University
209
8. Ҳомидий Ҳ., Абдуллаева Ш., Иброҳимова С. Адабиётшунослик терминла-
ри луғати. Н.М. Маллаев таҳрири остида. – Тошкент: “Ўқитувчи” 1967. – Б. 132.
9. Словарь литературоведческих терминов. – М.: Просвещение, 1974. – С.
469.
10. Стеблева И.В. Поэзия тюрков VI–VIII веков. – М.: “Наука”, 1965. – С. 99.
11. Қаюмов А. Қадимият обидалари. Тошкент, Ғафур Ғулом номидаги Ада-
биёт ва санъат нашриёти. 1972. – Б. 175–176.
12. Қаюмов А. Қадимият обидалари. Тошкент, Ғафур Ғулом номидаги Ада-
биёт ва санъат нашриёти. 1972. – Б. 180.
13. Гегель. Эстетика. Соч. Т., XIV, – М.: 1958. – С. 170.
14. Стеблева И.В. Поэзия Тюрков VI–VIII веков. – М.: 1965. – С. 61.
15. Музайяна Алавия. Ўзбек халқ маросим қўшиқлари. – Тошкент: 1974. – Б.
219–220.
