Global dunyoda ilm-fan va ta‘limdagi innovatsion
rivojlanishning zamonaviy trendlari 15 dekabr, 2022 yil.
264
Annotatsiya:
Narsa-predmet va hodisalarning belgisini bildirish sifatning se-
mantik asosidir. Belgi bildirish xususiyati va tabiati jihatidan tub va nisbiy sifatlar
bir-biridan qisman farqlanuvchi o‘zgachaliklarga egadir.
Sifatlar frazeologik iboralar tarkibida ham tez-tez qo‘llanilishini ham ta’kidlab
o‘tish joiz. Har bir tilda frazeologik iboralar tuzilishi, lеksik-sеmаntik, funksiоnаl-uslu-
biy vа sintаktik vаzifаlаri, shuningdеk, o‘zigа хоs shаkllаnish хususiyatilаrigа egа
bo‘lgаn til birligidir.
Ushbu maqolada italyan tilidagi sifat komponentli frazeologik iboralar va ularn-
ing semantik xususiyatlari tahlil qilinadi. Sifat komponentli frazeologik iboralarga
oid misollar orqali, frazeologik iboralarda eng ko‘p qo‘llaniladigan sifatlar tahlili
ham berilgan.
Kalit so‘zlar:
sifat, frazeologiya, frazeologik ibora, shakl va ma’no, ko‘chma
ma’no, tarjima.
So‘z leksikologiyada tekshirilishiga qaramay, u ma’lum tomonlari bilan gramma-
tikaga ham aloqadordir, so‘z umuman tilning birligi sifatida baholansa maqsadga
muvofiq bo‘ladi.
Har bir tilning grammatik qurilishi ma’lum normalarga, qonun- qoidalarga ega-
dir. Italyan tilida ham so‘z turkumlari dastlab ikki turga mustaqil (parte del dis-
corso variabile) va yordamchi (parte del discorso invariabile) so‘z turkumlariga
bo‘linadi. Mustaqil so‘z ma’lum tushuncha ifodalab, biror predmet, belgi, harakat
nomini ataydi, gapda biror gap bo‘lagi bo‘lib keladi. Yordamchi so‘zlar turkumi tus-
huncha ifoda etmaydi, faqat grammatik ma’no ifodalab gapda so‘zlarning o‘zaro
munosabatini o‘rnatishga xizmat qiladi. Demak, ularni funksional grammatik belgi-
lar farqlab turadi. Yordamchi so‘zlarda morfemalarga yaqinlik belgisi - funksional
belgisidir.
Sifatlar predmetning rangini, shaklini, mazasini, hajmini va shu kabilarni ifoda-
lashi mumkin. Demak, sifatlar ma’nosiga ko‘ra turlarga ajratiladi, masalan:
Italyan tilida - Iqlim va haroratga nisbatan ishlatiladigan sifatlar:
Afosa-jazira-
ma; bollente-qaynoq; calda-issiq; Estiva-yozgi; Mite-mayin; Nuvolosa-bulutli; Pio-
XUDO YQULOV BEHZOD,
Denov tadbirkorlik va
pedagogika instituti
o‘qituvchisi,
behzod_xudoyqulov@dtpi.uz
ITALYAN TILIDA
SIFAT KOMPONENTLI
FRAZEOLOGIK
IBORALARNING
SEMANTIK
XUSUSIYATLARI
https://doi.org/10.47689/STARS.university-pp264-269
STARS International University
265
vosa-yomg‘irli;
Italyan tilida – Fasl va davrga nisbatan ishlatiladigan sifatlar:
Al-
legra-quvnoq; Affollata-gavjum; Bella-ajoyib; Bollente-qaynoq; Brutta-yomon;
Buona-yaxshi; Calma-sokin; Costosa-qimmat; Diversa-har xil; Divertente-qiziqa-
rli; Eccezionale-Juda ajoyib;
Italyan tilida – Inson hayotini tasvirlovchi sifatlar:
lunga-uzoq umr; dolce-shirin; complicata-murakkab; pubblica-ommaviy; inten-
sa-qizg‘in,jadal; nuova-yangi; spericolata-bee’tibor,beparvo; serena-tinch,sokin;
movimentata-voqealarga boy; spensierata-tashvishlardan holi,bexavotir;
Italyan
tilida – Kitob va uning mazmuniga nisbatan ishlatiladigansifatlar:
noioso-zerikar-
li; pesante-og‘ir; economico-iqtisodiy; romantic-romantik; rovinato-abgor,vayron
bo‘lgan; bianco-oq;antico-qadimiy; giallo-detektiv; divertente-ajoyib,qiziqarli;
It-
alyan tilida – Ta’mga nisbatan ishlatiladigan sifatlar:
Gradevole-yoqimli; Piacev-
ole-yoqimli; Buono-yaxshi; Delicate-nozik; Fine-nozik; Soave-shirin; Squisito-nafis;
Potente-kuchli; Sottile-nozik; Aromatic-xushbo‘y; Abboccato-juda shirin;
Italyan
tilida – Ovoz,tovushga nisbatan ishlatiladigan sifatlar:
Acuta-o‘tkir; Alta-baland;
Allegra-quvnoq; Chiara-aniq; Dolce-shirin; Debole-zaif; Forte-baland ovoz; Gros-
sa-yo‘g‘on; Grave-jiddiy; Limpida-aniq; Melodiosa-ohangdor;
Italyan tilida – Inson
tuzilishi va ko‘rinishiga nisbatan ishlatiladigan sifatlar:
bassa-past; alta – baland; di
media statura-o‘rta balandlikda; grassa – semiz; magra - ozg‘in;snella – nozik; nor-
male – normal; diritta-qaddi to‘g‘ri; curva-egilgan; esile /gracile – nozik; grande-kat-
ta; grossa-katta; piccolo-kichik; robusta-baquvvat; forte-kuchli;
Italyan tilida sifat komponentli iboralar ham anchagina bo‘lib ularning se-
mantik jihatlarini tahlili qilish qiziqarli mavzulardan biridir. Italyan tilidagi sifat
komponentli iboralarni o‘rganish jarayonida rang-tus sifatlari iboralarda ko‘proq
ishlatilishiga guvoh bo‘lishimiz mumkin. Ularni quyidagi misollar orqali tahlil qil-
ishimiz mumkin:
•
In
buone
mani -
Ishonchli qo‘llarda, himoyada bo‘lmoq;
•
Avere le mani
lunghe
- Qo‘li uzun bo‘lmoq, yetarli qudrati bo‘lmoq.
•
Andare a testa
alta
– Mag‘rur odamga nisbatan ishlatiladi -Mag‘rur bo‘lib yur-
moq.
•
Andare con la testa
alta
– (
Boshi baland) Xijolatsiz, boshini tik tutib yura oladi-
gan odamga nisbatan ishlatiladi.
•
Cavarsela a
buon
mercato – Qiyin vaziyatdan chiqib ketish
•
Essere
bianco
dalla paura
- Juda qo‘rqmoq.
•
Essere
rosso
dalla vergogna
- Juda tortinmoq/uyalmoq.
•
Parlare a cuore
aperto/
col cuore in mano (Parlare con sincerità e fiducia.)
–
Ochiqko‘ngillik bilan,samimiylik bilan gapirish.
•
Andare in
bianco
-
So‘zma so‘z tarjimada,
“
Oq ranga borish”deb tarjima qilina-
di. Ibora, Rad etilmoq, rad javobini olmoq ma’nolarida ishlatiladi.
•
Avere il sangue
blu
–
So‘zma – so‘z tarjimada, ‘ko‘k qoni bo‘lmoq’ tarzida
bo‘ladi. Ibora, Oliy zotli, aristokrat ma’nolarida ishlatiladi.
•
Avere l’argento
vivo
addosso –
Jo‘shqin,faol kishi/to‘xtamasdan harakatlanib
turadigan bola kabi ma’nolarda ishlatiladi.
•
Cronaca
nera
–
So‘zma – so‘z tarjimada, Qora yangiliklar deb tarjima qilinadi.
Ibora, Kriminal xabarlar ma’nosida keladi.
•
Cronaca
rosa
–
So‘zma – so‘z tarjimasi, “Pushti yangiliklar” tarzida bo‘ladi. Ibo-
ra sifatida quyidagi ma’noni anglatadi: Odamlar haqidagi/Shaxsiy hayoti haqidagi
(g‘iybat) xabarlar.
Global dunyoda ilm-fan va ta‘limdagi innovatsion
rivojlanishning zamonaviy trendlari 15 dekabr, 2022 yil.
266
•
Felice
come unaPasqua
- So‘zma-so‘z tarjimada,”Pasxadek xursand bo‘lish”.
Ibora holatida esa, juda ham xursand bo‘lish ma`nosida keladi.
•
Lavorare in
nero -
So‘zma so‘z tarjimada,” qora kiyimda ishlash” Ibora holati-
da esa, shartnomasiz soliq to‘lamasdan noqonuniy ishlash ma`nosida keladi.
•
Lungo
come la Quaresima -
Ibora holatida juda uzoq muddat davom etish
ma`nosida keladi.
•
Mangiare in
bianco –
So‘zma- so‘z tarjimada, “oq rangda ovqatlanish”. Ibora
holatida esa,yengilgina tamaddi qilish ma`nosida keladi.
•
Mettere
nero
su bianco -
Bu iborani «oq ustiga qora qo‘yish» deb tarjima qilish
mumkin va bu qarorni tasdiqlamoq, muayyan narsa uchun shartnoma imzolamoq
degan ma’nolarni anglatadi.
•
Scoprire l’acqua
calda -
So‘zma- so‘z tarjimada, “iliq suvni kashf qilish” Ibora
holatida esa hammaga ma`lum bo‘lgan narsani eslatish ma`nosida keladi.
•
Una giornata
grigia -
So‘zma -so‘z tarjimada, “kulrang kun” Ibora holatida esa
juda yomon kunni tasvirlashda ishlatiladi .
•
Un pezzo
grosso -
So‘zma- so‘z tarjimada, “katta parcha” Ibora holatida esa,
juda muhim bo‘lgan insonni ifodalashda ishlatiladi.
•
Vedere i sorci
verdi -
So‘zma- so‘z tarjimada, “yashil kalamushlarni ko‘rish”
Ibora holatida esa, yomon kunlarni boshidan kechirish, ko‘p azob chekishni an-
glatadi.
•
Vedere
rosa -
So‘zma so‘z tarjimada, “ pushtini ko‘rish” Ibora holatida esa, op-
timistic bo‘lish ya`ni doim yaxshi narsalar haqida o‘ylash ma`nosida keladi.
•
Vedere
rosso -
So‘zma so‘z tarjimada, “qizilni ko‘rish ma`nosida, Ibora holatida
esa,g‘azablanish , aqldan ozdirish ma`nosida ishlatiladi.
•
Vedere tutto
nero -
So‘zma so‘z tarjimada, “ hamma narsani qora ko‘rish”
Ibora holatida esa doim pessimistic ya`ni har narsaning yomon tomonini ko‘rish
ma`nosida keladi.
•
Di
buon
passo
- Tez qadamlar bilan
•
Di
buona
lega
- Yaxshi sifatda (sifatli).
•
Di punto in
bianco
- To‘satdan, tasodifan
•
Di
gran lunga
- Juda, juda ko‘p;
•
In stato
interessante
= incinta
- Homilador
•
“
Buono
come il pane“
– Muloyim insonga nisbatan ishlatiladi
•
Andare con la testa
bassa
-
Boshi egik, uyaladigan odam ga nisbatan ishlati-
ladi.
•
Vedere di
buon
occhio
→
Xayrihoxligi bo‘lmoq (biror kishiga yoki vaziyatga
nisbatan).
•
Vecchio
lupo del mestiere -
O‘z ishining ustasi
•
Fame
da lupo -
Ishtahasi karnay
•
Passare la notte
in bianco
- Tunni uyqusiz o‘tkazish.
•
Dare
/
fare un assegno
in bianco
- Kimgadir moliyaviy ekinlik (pul sarflashga)/
ruxsat berish.
•
Fare una settimana
bianca
- Tog‘da qishki ta’tilni o‘tkazish.
•
Essere al
verde
- Pulsiz bo‘lmoq.
•
Essere
verde
dall’invidia
- Juda hasadgo‘y bo‘lish.
•
Avere il pollice
verde
- Gul/o‘simlik parvarishlashda uddaburon. Qo‘li gul.
•
Dare il disco
verde
-
Biror narsaga yo‘l ochib berish.
STARS International University
267
•
Romanzi
/
film
gialli
- Detektiv asar yoki film.
•
Dare il disco
rosso
-
Bir narsani to‘xtatmoq.
•
Di
gran
tempo -
Katta yoshda
•
Tempo
grasso
-
Bulutli ob-havo
•
Tempo
grosso
-
Bulutli
•
Nascere sotto una
buona
stella -
Baxtli yulduz ostida tug‘ilgan
•
Parola
grossa
-
Kuchli so‘z
•
Parlare
grasso
-
Qo‘pol bo‘lish
•
Testa
vuota
–
Kallasi bo‘m-bo‘sh
,
Javob bera olmaydigan, ma’suliyatsiz odam
ga nisbatan ishlatiladi.
•
A occhi
chiusi
→
Osonlik bilan, katta ishonch bilan (biror ishni bajarmoq)
•
Avere la parola
pronta
-
Javob berishga hozir bo‘lmoq, savolga javobi tayyor
bo‘lmoq
•
Avere le braccine
corte
-
So‘zma-so‘z tarjimada, “qo‘llaro kalta”. Ibora ‘Ziqna
bo‘lish’ ga nisbatan ishlatiladi.
•
Avere una faccia da pesce
bollito/lesso
–
Bu iboraning ma’nosi quyidagicha:
Yuzi ifodasiz, ma’nosiz bo‘lish.
•
Bastian
contrario
-Iboraning ma’nosi quyidagicha: Teskari qarash/fikr, Bosh-
qalarning fikriga/ishiga qarama-qarshi fikr.
•
Cascarci come una pera
cotta
–
So‘zma – so‘z tarjimada, Pishgan nok kabi
tushish,to‘kilish; tarzida bo‘ladi. Ibora ma’nosida, kimdir yolg‘on gapirganda va siz
darhol unga ishonganda ishlatiladi.
•
Farsi I cavoli
propri
- So‘zma-so‘ z tarjimada,” o‘z karamlari haqida o‘ylash”.
•
Ibora holatida esa, o‘z ishi bilan mashg ‘ul bo‘lish ma`nosida keladi.
•
Fa un
freddo
cane!
- So‘zma-so‘z tarjimada,”it kabi sovuq bo‘lish”. Ibora holati-
da esa, juda qattiq sovuq bo‘lish ma`nosida keladi.
•
Lamentarsi di gamba
sana -
So‘zma- so‘z tarjimada, “sog‘lom oyoq bilan shi-
koyat qilish” Ibora holatida esa, hech qanday sababsiz shikoyat qilish ma`nosida
keladi.
•
Magro
come un’acciuga -
So‘zma so‘z tarjimada “ sho‘r baliqdek ozg‘in” Ibora
holatida esa, juda ozg‘in, oriq ma`nosida keladi.
•
Matto
come un cavallo -
So‘zma so‘z tarjimada, “otdek aqldan ozgan” Ibora
holatida esa, esh-hushidan yo‘qotgan ma`nosida keladi.
•
È acqua
passata
–
So‘zma-so‘z tarjima qilganda quyidagicha bo‘ladi: Bu oqqan
suv. Ibora sifatida quyidagicha bo‘ladi: O‘tgan/unutilgan narsa.
•
Piangere sul latte
versato -
So‘zma -so‘z tarjimada “ to‘kilgan sut uchun ko‘zy-
osh to‘kish” Ibora holatida esa, o‘tgan voqea-hodisa uchun achinish ma`nosida
ishlatiladi.
•
Rimanere a bocca
asciutta -
So‘zma- so‘z tarjimada, “ og‘iz quruq qolish” Ibora
holatida esa, olmoqchi bo‘lgan narsani olmaslikni ifodalash uchun ishlatiladi.
•
Se non è zuppa, è pan
bagnato
! -
So‘zma so‘z tarjimada “ sho‘rva bo‘lmasa,
ho‘l non” Ibora holatida esa,bir xillikni ifodalashda ishlatiladi..
•
Sordo
come una campana -
So‘zma -so‘z tarjimada, “ qo‘ng‘iroqdek kar” Ibora
holatida esa haqiqatdan ham kar ekanligini ifodalashda ishlatamiz.
•
Tempo di vacche
magre -
So‘zma- so‘z tarjimada, “ nozik sigirlar vaqti” Ibora
holatida esa, puli yo‘q paytlarni, qiyin holatni ifodalashda foydalaniladi.
Global dunyoda ilm-fan va ta‘limdagi innovatsion
rivojlanishning zamonaviy trendlari 15 dekabr, 2022 yil.
268
•
Una patata
bollente -
So‘zma -so‘z tarjimada,”issiq kartoshka” Ibora holatida
esa, yechim toppish qiyin bo‘lgan muammo ma`nosida keladi..
•
Veloce
come una leper -
So‘zma- so‘z tarjimada, “quyondek tez” Ibora holati-
da kelganda esa, juda tez harakatlanish ma`nosida ishlatiladi.
•
Avere il cuore
libero
(Non essere innamorati di nessuno.) -
Bu ibora, Sevgisiz
qalb ma’nosini ifodalaydi. Lekin il cuore libero so‘zlarining asl tarjimasi – “bo‘sh
yurak” tarzida bo‘ladi.
•
Avere il cuore
d’oro
(Essere una persona generosa e buona.) -
Bu ibora, Sax-
iy, yaxshi inson ma’nosini ifodalaydi. Iboradagi Il cuore d’oro – so‘zlari esa aslida
- oltin yurak deb tarjima qilinadi.
•
Avere il cuore
pesante
(Essere delusi o dispiaciuti o addolorati per qualco-
sa.) -
Ushbu iboraning ma’nosi: Xafa, og‘ringan yurak. Iboradagi il cuore pesante
– vazni og‘ir yurak , deb tarjima qilinadi
•
A caro prezzo
- Qimmat narxda
•
A nessuno e
nascosto
- Hech kimga sir emas (hammaga ma’lum...)
•
A passo
saldo
- Dadil qadam bilan
•
Con sua
buona
pace -
Sizning ruxsatingiz bilan. [Oltiev, B.Xudoyqulov. 2021;]
Rang-tusni ifodalovchi sifatlar soni:
Bianco - oq
7 ta iborada
Rosso - qizil
5 ta iborada
Verde - yashil
4 ta iborada
Nero - qora
3 ta iborada
Boshqa sifatlar:
Buono - yaxshi
8 ta iborada
Lungo - uzun
3 ta iborada
Caldo - issiq
3 ta iborada
Grande - katta
2 ta iborada
Grasso – semiz, katta
2 ta iborada
Til orqali fikrlashishda, aloqa aralashuv hodisasida, nutqda, til materiallaridan
shu qonun-qoidalar asosida foydalaniladi, bu bilan tilning realizatsiya, tildan foy-
dalanishning aniq ko‘rinishlari, nutq hosil bo‘lishi shubhasizdir. Chunki tildan foyda-
lanish aniq qoidalar, normalar asosida bo‘lib, bu til tuzilishining o‘zida bor, gram-
matik qoidalar, ma’lum tartibda bayon qilinadi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Bondarko А.V. (1976) Teoriya morfologicheskikh kategoriy. L: Nauka.
2. Gianluca Aprile. (2008). Italiano per modo di dire//Alma Edizione .
STARS International University
269
3. Oltiev T., Xudoyqulov B. Italyan tilidagi iboralarning tarjimasi” lug‘ati. – 2021.
5. Pittano G., (2001) ` Frase fatta capo ha. Dizionario dei modi di dire, proverbi
e Locuzioni, 5th ed., Bologna.
6. Quartu B. M., (2000) Dizionario dei modi di dire della lingua italiana, 4th ed.,
Milano.
7. Qudrat Musaev. (2005) “ Tarjima nazariyasi asoslari: Darslik.T.: «Fan» nashri-
yoti, -13 b.
8. Turrini G., Alberti C. (2002) Santullo M. L., Zanchi G., Capire l’antifona. Dizion-
ario dei modi di dire con esempi d’autore, 6th ed., Bologna.
9. Vladimir Kovalev. il Kovalev, (2014) Dizionario Russo-Italiano Italiano-Russo.
Quarta edizione. Collana: I grandi dizionari .
10. Xudoyqulov B., Yangiboyeva M. ITALYAN VA INGLIZ TILLARIDAGI AYRIM
RANG KOMPONENTLI IBORALARNING SEMANTIKASI //Academic research in
educational sciences. – 2022. – Т. 3. – №. 4. – С. 564-570.
11. Xudoyqulov B., Jumayeva M. FRAZEOLOGIK IBORALARNING TEMATIK VA
SEMANTIK TAHLILI (ITALYAN TILIDAGI IBORALAR MISOLIDA) //Academic re-
search in educational sciences. – 2022. – Т. 3. – №. 2. – С. 698-706.
12. Худойкулов Б. Frazeologik iboralarni italyan tilidan o ‘zbek tiliga tarjima qilish
muammolariga doir //Переводоведение: проблемы, решения и перспективы.
– 2022. – №. 1. – С. 73-75.
