STARS International University
217
Annotatsiya:
Ushbu maqolada shaxsning kamol topishi haqidagi ilmiy ta’limotlarni,
shaxs sifatida kamol topishning xususiyatlarini farqlashda pedagogik antropologiya, shaxs
haqida tushuncha, shaxsning rivojlanish jarayoni, shaxsning rivojlanishiga ta’sir etuvchi
omillar va ularning tavsifi, biologik ijtimoiy omillarning o‘rni ko‘rsatib o‘tilgan.
Kalit so‘zlar:
falsafa, pedagogika, individ, shaxs, subyekt, komil inson, konstitutsion tu-
zilish, individual tipologik xususiyat.
Инсонни шахс сифатида тавсифлашнинг муҳим лаҳзаси унинг динамик ху-
сусиятлари ҳисобланиб, жамиятдаги статуси (иктисодий, сиёсий, ҳукукий,
мафкуравий, яъни унинг жамиятда эгаллаган ўрни) оркали ифодаланади. Ста-
тус негизида доимий ўзаро алоқалар тизими ётади. Ролнинг ижтимоий функ-
циясининг муайян мақсадларга ва қадриятларга йўналганлиги шахсни фаол-
лаштиради. Статус, рол, қадриятга йўналганлик шахс хусусиятларининг бир-
ламчиларини ташкил этади ва унинг тузилишида асос бўлиб хизмат қилади.
Шахснинг таърифи хулқ мотивацияси, хусусияти ва ижтимоий феъл-атвор ту-
зилишини белгилаб, унинг таркибидан иккиламчи аломатлар сифатида жой
эгаллайди. Шахснинг бирламчи ва иккиламчи сифатларининг ўзаро таъсири-
ни бирлаштирувчи юксак самара тарзида инсон характери ва майллари юза-
га келади [1 C. 40]. Инсоннинг шахс хислатларини ривожлантирувчи асосий
шакл унинг жамиятдаги ҳаёт йўли ва ижтимоий таржимаи ҳоли ҳисобланади.
Инсоннинг шахс сифатида, ривожланишида ижтимоий ҳодисаларнинг таъси-
ри кучли бўладими? Ёки табиий омиллар етакчи ўрин тутадими? Балки тарби-
янинг таъсири юқоридир? Улар ўртасидаги ўзаро муносабат қандай? Фанда
биологик йўналиш деб номланган нуқтаи назар етакчи ўринлардан бирини
эгаллаб, унинг вакиллари Аристотель, Платонлар табиий биологик омилларни
юқори қўяди. Улар туғма имкониятлар, тақдир ҳар кимнинг ҳаётдаги ўрнини
белгилаб берган, дейдилар. ХVI аср фалсафасида вужудга келган преформизм
оқими намояндалари эса шахс ривожланишидаги наслнинг ролига катта баҳо
бериб, ижтимоий муҳит ва тарбиянинг ролини инкор этади [2. C. 105].
Хориж психологиясидаги яна бир оқим – бихевиоризм ХХ аср бошлари-
да юзага келган бўлиб, унинг намояндалари, онг ва ақлий қобилият наслдан
наслга ўтиб, инсонга у табиатан берилган, дейилади. Мазкур таълимот ваки-
ли америкалик олим Э. Торндайкдир. Прагматизм оқими ва унинг вакиллари
Д. Дъюл, А. Комбе ҳам шахс ривожланишини биологик нуқтаи назардан асо-
слайдилар. Улар ривожланишни фақат миқдорий ўзгаришдан иборат, деб қа-
ISAXANOVA MOHIDIL
ERKINOVNA
SHAXS TARBIYASIGA
TA’SIR ETUVCHI
OMILLAR
https://doi.org/10.47689/STARS.university-pp217-221
Global dunyoda ilm-fan va ta‘limdagi innovatsion
rivojlanishning zamonaviy trendlari 15 dekabr, 2022 yil.
218
райдилар. Наслнинг ролини абсолютлаштириб, уни инсон тақдирида ҳал қи-
лувчи аҳамиятга эга деб биладилар. Демак, бир гуруҳ хорижий олимлар ри-
вожланишни биологик (наслий) омилга боғлайдилар. Биологик оқимга қарши
фалсафий оқим вакиллари ривожланишни ижтимоий омил билан белгилайди-
лар. Бу оқим вакиллари бола шахсининг жисмоний, психик ривожланиши у
яшайдиган муҳитга боғлиқ деб кўрсатадилар. [3. С. 425].
Педагогика камолотига етишишни мураккаб ва зиддиятли жараён деб била-
ди
.
Шахснинг камолига етишида насл
-
ирсият, ижтимоий муҳит ҳам, мақсадга
мувофиқ амалга ошириладиган таълим-тарбия ва ниҳоят, ўзининг мустақил
фаолияти ҳам муҳим аҳамиятга эга. Шахс қайси жамиятда яшаса, ўша жамият
ҳаётидаги қонун-қоидаларига асосан камол топади. Шу жамиятнинг моддий
ва маънавий бойликларидан баҳраманд бўлади. Моддий ва маънавий бойли-
кларни яратишда иштирок этади. Агар шу жамиятнинг моддий ва маънавий
бойлиги юксак бўлса, у шахсга шу қадар катта таъсир кўрсатади ва аксинча,
иккинчи тамондан эса шахс фаолияти давомида меҳнат орқали ўз моддий ва
маьнавий бойлиги юксак бўлса, у шахсга шу қадар катта таъсир кўрсатади
ва аксинча [4. С. 86]. Иккинчи томондан эса шахс фаолияти давомида меҳнат
орқали ўз моддий ва маънавий бойлигини яратиш жараёнида онгни, ҳаёти-
нинг шароитини ҳам яхшилаб боради. Ана шундай ижтимоий фаолиятлари,
ўз навбатида, меҳнат турларининг такомиллашишига олиб келади. Техника
ва технология мукаммалликка эришиб боради. Оқибат натижада, улар ҳам, ўз
навбатида, одамнинг ақлий ва ахлоқий жиҳатдан ўзгаришига сабаб бўлади.
Одам атрофни, объектив борлиқни кўпроқ билгани сари онглилик даражаси
ўсади, фикрлаш доираси кенгаяди, янги малака ва кўникмаларни эгаллайди.
Янги қизиқиш ва эҳтиёжлар вужудга келади [5. С. 46].
Демак, шахснинг камолга етишуви жамият ривожига чамбарчас боғлиқдир.
Бола шахсининг ривожланиши инсон ижтимоий мавжудотдир деган фалса-
фий таълимотга асосланади. Айни вақтда инсон тирик, биологик мавжудот
ҳамдир. Демак, унинг ривожланишида табиат ривожланишининг қонуниятла-
ри ҳам муҳим аҳамиятга эга. Шунингдек, шахс бир бутун мавжудот сифатида
баҳоланар экан, унинг ривожланишига биологик ва ижтимоий қонуниятлар
биргаликда таъсир этади, уларни бир-биридан ажратиб бўлмайди [6. С. 78].
Киши туғилганиданоқ ўзига хос муайян қобилият нишонлари билан дунёга
келади. Улар инсониятнинг турли жиҳатларини ривожлантиришда, айниқса,
психик жараёнлари ривожида, ҳис – туйғуни изҳор этиш соҳасида, истеъдод
турида жиддий рол ўйнайди. Биологлар одамлардаги генлар билан унинг ис-
теъмол тутилган ўзгаришларидан хулоса қилиш мумкин бўлган жараёнлар-
нинг сонини одамлар мавжуд атомлар сонидан ҳам кўпроқ бўлади, деб ҳи-
собшади. Лекин барибир шахснинг ривожланиш жараёни биологик фонднинг
жўнгина намоён бўлиши ва кенгайиши дегани эмас. Ўз вақтида Дарвин ҳам
жонли организмларнинг ривожланишини ирсиятнинг кураши ва ҳаёт кечи-
риши шароитига мослашуви орқали, эскиларини мерос қилиб олиш ва янги
белгиларини ўзлаштириш орқали содир бўлишини кўрсатиб берар эди. Ил-
гари кўплаб олимлар генлар ўзгармайди [7. С. 35], мутлақо барқарорлиги би-
лан ажралиб туради, деб фикр юритар эди. Эндиликда ҳужайраларнинг ирсий
структураси ўзгарувчанлиги қатъиян аниқ бўлди. Ўзгарувчанлик ҳам ирсият
каби организмнинг туб белгиси ҳисобланади. Ирсиятнинг аҳамияти қанчалик
STARS International University
219
катта бўлса, унинг таъсири тарбия системаси таъсири ёрдамида юзага чиқа-
ди. Муҳит
тушунчаси инсоннинг ҳаёт кечириши ва ривожланиши учун зарур
бўлган ташқи вазиятларнинг мураккаб системасини англатади. Бу вазиятлар
жумласига индивид ҳаётининг табиий шароитлари ҳам киради. Шахс билан
муҳитнинг ўзаро биргаликдаги ҳаракатидаги иккита ҳал қилувчи шароитни,
шахс акс этадиган ҳаётий вазиятлар таъсирининг характерини, вазиятларни
ўз эҳтиёжларига ва манфаатларига бўйсундириш мақсадида унга таъсир ўт-
казувчи шахснинг фаоллигини ҳисобга олиш керак. [10. С. 46].
Муҳит деганда одам яшайдиган шароитдаги барча ташқи таъсирлар тушу-
нилади. Шу нуқтаи назардан тарбия туфайли болани ўзи яшайдиган ижтимоий
шароитга мослаштириш мумкин, деган хулоса келиб чиқади. Улар ижтимоий
муҳитнинг ролини ҳал қилувчи омил деб ҳисоблайдилар. Сўнгра болани қур-
шаб турган ҳамма нарса ҳам унинг ривожланишида ҳақиқий муҳит ҳисобла-
навермайди. Ҳар бир бола учун ривожланишнинг бетакрор ва мутлақо инди-
видуал вазияти вужудга келадики, биз уни яқин атроф
-
муҳити деб атаймиз.
Айни чоғда у нисбатан мустақилликни билдиради. Микромуҳит ҳам ижтимоий
муҳитнинг бир қисми бўлиб, оила, мактаб, дўстлар, тенгқурлар, яқин киши-
лар ва шу каби элементлардан ташкил топади. Болани қуршаб турган муҳитда
ижобий ва салбий ҳодисалар мавжуд бўлади. Шахс атроф-муҳит таъсирини
ўзига сингдирибгина эмас, балки унга қаршилик кўрсатиб ҳам шаклланади. Ри-
вожланишнинг шарт
-
шароитлари боланинг ўзи уларга нисбатан қай йўсинда
тургани ва унинг бу шароитларда қай тарзда таркиб топишига боғлиқ бўлма-
ган ҳолда шахснинг шаклланишига таъсир кўрсата олмайди. Масалан, шу нар-
са аён бўладики, агар бола ўртоқлари орасида ҳурматга эга бўлса, агар унга
масъулиятли топшириқлар ишониб топшириладиган бўлса, бу ҳолда унда унга
ишончнинг, фаолликнинг, тил топишиб кетишининг ривожланиб кетишига ёр-
дам беради, ёки аксинча бўлади, кишилар ва шу каби элементлардан ташкил
топади. Болани қуршаб турган муҳитда ижобий ва салбий ҳодисалар мавжуд
бўлади. Шахс атроф–муҳит таъсирини ўзига сингдирибгина эмас, балки унга
қаршилик кўрсатиб ҳам шаклланади. Ривожланишнинг шарт
-
шароитлари бо-
ланинг ўзи уларга нисбатан қай йўсинда тургани ва унинг бу шароитларда
қай тарзда таркиб топишига боғлиқ бўлмаган ҳолда шахснинг шаклланишига
таъсир кўрсата олмайди. Болани ўраб турган муҳит меҳнат ва тил оқибати
натижасида тарбия воситасига айланади. Бунда муҳитнинг таъсири стихияли
эканлигини ҳисобга олмоқ лозим. Шу сабабли инсон камолотида таълим ва
тарбиянинг етакчилик қилишига имкон бериш даркор. [12. С. 29].
Чунки:
– таълим ва тарбия жараёнида киши организмининг ўсиши ва муҳитнинг
стихияли таъсири бера олмайдиган нарсаларни ўрганиб олади. Лекин ўқиш ва
ёзиш махсус таълим йўли билангина ўргатилади. Махсус меҳнат ҳамда техни-
ка, билим, кўникма ва малакалари фақат таълим жараёнида эгалланади;
– таълим
-
тарбия ёрдамида ҳатто кишининг баъзи туғма камчиликларини
ҳам керакли томонга ўзгартириш мумкин. Кишилар баъзан туғма камчили-
кларидан қатъи назар, туғма камчиликлари бўлмаган бошқа кишилар билан
баробар фаолиятда бўлиши мумкин. Чунончи, баъзи бир болалар айрим кам-
чиликлар билан туғилади. Лекин махсус уқтирилган таълим
-
тарбия ёрдамида
уларнинг ақли тўла тараққий қилади;
Global dunyoda ilm-fan va ta‘limdagi innovatsion
rivojlanishning zamonaviy trendlari 15 dekabr, 2022 yil.
220
– таълим
-
тарбия ёрдамида муҳитнинг салбий таъсири натижасида юз бер-
ган камчиликларни ҳам тузатиш мумкин;
– таълим жараёнида болада билимлар, кўникма ва малакалар ҳосил бўлиб-
гина қолмай, балки илмий дунёқараш ҳам шаклланади. Камолга эришиб бора-
ди. Билимларнинг эгалланиши унинг жисмоний ва маънавий жиҳатдан ўсиши-
га ёрдам беради.
Хулоса қилиб айтганда, одам боласининг шахс сифатида ривожланиб, та-
раққий этиб бориши, унинг шахс бўлиб камолга етишида насл (биологик
омил), ижтимоий муҳит (бола яшайдиган шароит), шунингдек, мақсадга муво-
фиқ амалга ошадиган тарбия ҳам бирдек аҳамиятга эга. Бу омилларнинг таъ-
сирини аниқлашда илғор педагогик олимлар, психолог ва файласуфлар таъ-
лимотига суянилади. Фалсафада шахсга жамият билан боғлиқ бўлган ижти-
моий ҳаётдаги мураккаб воқелик деб қаралади. Улар индивиднинг маънавий
бойлиги унинг муносабатларига боғлиқ, деб ҳисоблайдилар.
Фойдаланган адабиётлар рўйхати
1. Nodirovna, Khushnazarova Mamura. “Theoretical and methodological basis of
training of management personnel in the process of higher pedagogical education”.
International journal of social science & Interdisciplinary research. ISSN: 2277-3630
Impact factor: 7.429 11.04 (2022): 171–177.
2. Akbarovna, Abdullajonova Shaxnoza. “Inclusive education and its essence”.
International journal of social science & Interdisciplinary research. ISSN: 2277-3630
Impact factor: 7.429 11.01 (2022): 248–254.
3. Adxam
Z. (2021). Педагогические факторы формирования чув-
ства Родины на основе национальных и общечеловеческих ценностей
у учащихся начальной школы. Среднеевропейский научный вестник,
17, 284-286. https://doi.org/10.47494/mesb.2021.17.814.
4. Najmiddinovna, Rahimova Feruza. “Pedagogical conditions of improvement
of social pedagogical activity of students on the basis of multimedia
tools”. International journal of social science & interdisciplinary research.
ISSN: 2277-3630 Impact factor: 7.429 11.07 (2022): 108–112.
5. Erkinovna, Yuldasheva Malohat. “Development of the cognitive activity of future
teachers in innovative educational conditions as a social pedagogical necessity”.
International journal of social science & interdisciplinary research. ISSN: 2277-3630
Impact factor: 7.429 11.04 (2022): 196–199.
6. Abduhafizovna, Melikuziyeva Mavluda, and Yigitaliev Mirzoxid. “Ways to
increase the legal knowledge of primary school students”. Web of Scientist:
International Scientific Research Journal 3.02 (2022): 124–130.
7. Клюев, Роман Владимирович, et al. “Исследование и анализ показателей
надежности отдельных структурных элементов цифровых подстанций”. Вести
высших учебных заведений Черноземья 1 (2021): 68–79.
8. Umarova M.H. “Ethnic Related Toponyms of The Population in Surkhandarya
Region”.
9. Nargiza, Yunusalieva. “Social and moral education of students and development
of values”. Galaxy International Interdisciplinary Research Journal 10.1 (2022): 300–
305.
STARS International University
221
10. Ксамидовна, Мамаюсупова Ирода. «Основные критерии для
разработки программ обучения конфликтологии». Международ-
ный журнал социальных наук и междисциплинарных исследований.
ISSN: 2277–3630 Импакт-фактор: 7.429 11.06 (2022): 181–184.
11. Мриксаитова
С., Ерматова
Ш. и Ходжаева
Н. «Обучение студен-
тов творческому мышлению посредством самостоятельного обучения
в высших учебных заведениях является насущной проблемой».
Евро-Азиатские конференции. Том 3. № 1. 2021.
12. Зокиров М.А. Ўқувчиларда ижтимоий фаолликни ривожлантиришнинг
перцептив асослари // Science and innovation. – 2022. – Т. 1. – №. B3. – С. 659–666.
