Global dunyoda ilm-fan va ta‘limdagi innovatsion
rivojlanishning zamonaviy trendlari 15 dekabr, 2022 yil.
252
Annotatsiya:
Ushbu maqolada o‘quvchilarning ijtimoiy-axloqiy, tarbiyaviy
tasavvurlarini rivojlantirishning pedagogik tizimining samarali usullari haqida fikr
bildirilgan, o‘quvchilarning ijtimoiylashuvi jarayonining pedagogik nazariyalari
yoritilgan.
Kalit so‘zlar:
o‘qituvchi, o‘quvchi, ta’lim, tarbiya, ijtimoiylashuv, rivojlanish, vosita,
nazariya.
Ўқитувчи ва мураббийлар куни билан табриклаб, Юртбошимиз
Шавкат
Мирзиёевнинг:
“Буюк маърифатпарвар бобомиз Абдулла Авлонийнинг: “Ин-
сон тафаккурининг қуввати ва кенглиги, аввало, муаллим тарбиясига боғлиқ”,
деган сўзлари сизларнинг машаққатли, айни вақтда олижаноб фаолиятингиз-
га берилган юксак баҳодир, десак, ўйлайманки, адашмаган бўламиз
1*
. Ҳақиқа-
тан ҳам, биз ўзимиздаги жамики яхши фазилатлар, ҳаётда эришаётган бар-
ча ютуқларимиз учун сиз азизлардан умрбод қарздормиз”, деган фикрлари
билан ўқитувчи фаолиятининг нақадар улуғ, лекин машаққатли эканлигини
билсак бўлади.
Ўқитувчи нафақат билим бериш билан бирга, таълим жараёнида тарбия фа-
олиятини биргаликда олиб боради, у келажак авлоднинг ўсиб-улғайиши ҳамда
баркамол инсон бўлиши учун ҳаракат қилади. Истисно тарзида айтадиган бўл-
сак, ўқитувчи етук кадр бўлмас экан, ўз устида тинимсиз ишламас экан, унда
бундай ўқитувчининг ҳаракатли ҳайкалдан фарқи қолмайди, ҳозирги куннинг
долзарб мавзуларидан бири етишиб чиқаётган кадрларнинг ижтимоий ва
маънавий ахлоқий, ҳар томонлама шаклланган бўлиши ҳамда ўзида ижодий
ва креатив қобилиятнинг зарралари намоён бўлганини ҳис қилиши лозим.
Фикримизнинг исботи учун, авваламбор, ижтимоий педагогик ғоялари ҳақи-
да фикр юритадиган бўлсак, ижтимоий педагогик ғоялар ва назарияларнинг
шаклланишида Шарқ уйғониш даври олимларининг асарлари алоҳида ўрин
тутади. Улар фаолиятининг моҳияти ўша давргача мавжуд булган ижтимоий-
йил 1-октябр ўқитувчи ва мураббийлар кунига бағишланган тадбирдаги
2018
*
١
сўзлаган нутқи
YUNUSALIYEVA NARGIZA,
Qo‘qon davlat pedagogika instituti
tadqiqotchisi
raximovaferuzaxonferuza@gmail.com
O‘QUVCHILARDA
IJTIMOIY-AXLOQIY
TARBIYAVIY
TASAVVURLARINI
RIVOJLANTIRISHNING
PEDAGOGIK TIZIMI
https://doi.org/10.47689/STARS.university-pp252-256
STARS International University
253
лаштириш усулларини илмий асосланган тизим ҳолатига келтирганликлари-
дадир . Етук олимларнинг фаолиятидаги ўзига хослик, яъни доимий илм билан
машғул бўлиш, билимга чанқоқлик уларнинг ижтимоий педагогик қарашлари-
нинг мазмунида ўз аксини топади. Ал-Хоразмий, Форобий, Беруний, Ибн Сино,
Улуғбек каби олимлар ўз илмий ва педагогик фаолиятларида ривожлантирув-
чи, тарбияловчи ва таълим берувчи таъсир кучларини келажак авлодга қара-
тиш ва эътиборлироқ бўлиш назарияларини илгари суришган ва буни амали-
ётга татбик этишган. Улар ўз назарияларида таълимнинг мазмун-моҳиятини,
яъни шахсни ҳаётга тайёрлаш, ахлокий меъёр ва қоидалар, касбий малака-
лари ва маҳоратлари ҳамда чуқур билимларга эга бўлишларида, деб таъкид-
лаганлар. Буюк қомусий олим Абу Райҳон Беруний (973–1050 й.) таълим жа-
раёнида кўлланиладиган илмий усулларни ишлаб чиққан. У, шунингдек, таъ-
лим тамойилларини ҳам таснифлаган. Алломанинг педагогик қарашларининг
ижтимоий йуналтирилиши ахлоқни ижтимоий хусусиятлар ва ҳиссиётларнинг
ифодаси сифатида тушунганлигида ўз ифодасини топган.[1. С. 108] Унинг тар-
бия, шахснинг шаклланишида ва жамиятдаги амалий фаолият учун илм ва
меҳнатнинг аҳамияти ҳакидаги ғоялари ҳозиргача ўз аҳамиятини сақлаб қол-
моқда. Буюк қомусий олим Абу Али ибн Сино (980–1037 й) ўз даврининг бар-
ча билим соҳаларини қамраб олувчи катта илмий мерос қолдирган бўлиб, Ибн
Синонинг барча асарларида педагогик қарашлар мавжуд [2. С. 98]. У ўзининг
асарларида билим, ирода ва инсоннинг такомиллашиш жараёнидаги мақсад-
га интилувчанлиги, атроф-муҳит таъсири, ахлоқий ва меҳнат тарбияси, муо-
мала санъати, болаларни гуруҳларда ўқитиш ҳақидаги ғоялари ва назарияла-
ри ҳозирги кунда ҳам ўз аҳамиятини йўқотгани йўқ, балки йиллар давомида
бу ғоялар такомиллашиб, ўз исботини топмоқда. Абу Наср Форобий,
Абу Райҳон Берунийлар таълим муаммолари бўйича ўз ғоя ва фикрларини
билдиришган, улар инсоннинг жамиятга сермаҳсул хизмат килиши учун ўз
ақлий, жисмоний, ахлоқий, эстетик ва меҳнат қобилиятларидан самарали
фойдаланиш имконини берувчи таълим вазифасини алоҳида ажратиб кўр-
сатганлар [3. С. 98]. Таълимнинг ривожлантирувчи вазифасини амалга оши-
риш мақсадида улар қуйидаги дидактик тамойиллардан фойдаланиш масала-
ларига кўпроқ эътибор берганлар:
– аста-секинлик билан таълим-тарбия жараёнида тушунчаларнинг мурак-
каблашуви;
– амалиётни тажриба билан боғлаш [4. С. 217].
– кабул қила олишлик;
– кўргазмалилик.
Улар ўз ғояларида билдирган фикрларини амалиётда қўллаб, назариялари-
ни исботлашга ҳаракат қилганлар.
Ибн Синонинг фикрича, ижтимоийлаштириш кўникмалари жамоа бўлиб
ўқитиш шаклида яхши шаклланади.
Бунинг учун у қуйидагича асосланиши лозим:
1. Таълим олувчилар, ўқитувчи ва ўқувчилар орасида тажриба, билим, маъ-
навий ва ахлоқий қадриятлар алмашинувини ташкил қилиш.
2. Мусобақалашув элементидан фойдаланиш.
3. Ўқитувчининг ижгимоий-ахлокий хусусиятларини – муомала муносабат-
ларини тартибга солиш.
Global dunyoda ilm-fan va ta‘limdagi innovatsion
rivojlanishning zamonaviy trendlari 15 dekabr, 2022 yil.
254
4. Ўзаpо тушуниш, ўзаро ёрдам, дўстлик ҳиссини ривожлантириш [5. С 98].
Буюк қомусий олимларимизнинг педагогик-назарий қарашлари ва фаоли-
ятларининг ижтимоий-педагогик йуналтирилганлиги уларнинг, авваламбор,
ҳаётга ҳар томонлама тайёрлаш ҳисобланган таълим мақсадини шарҳлашла-
рида, ғояларида ўз ифодасини топган. Улар инсоннинг жамиятда ўз ўрнини
топишини белгилаб олишини таъминлаб берувчи энг муҳим сифатлар – бу
мехрибонлик, якинларга ёрдам, ғypyp, виждон, яхши ниятлилик ва сабр, деб
ҳисоблаганлар. Ўқитувчиларнинг ҳар томонлама интеллектуал ва ўз устила-
рида тинимсиз меҳнатга тайёргарликларига катта эътибор қаратиб, Форобий
ва Ибн Сино ёшларнинг жамиятга “кириш”ларининг энг муҳим омиллари си-
фатида фаоллик, мустақил ташаббускорлик, интилувчанлик, қизиқувчанлик
ва ақлий қобилиятларни таъкидлаб ўтганлар. Форобий ижтимоий тарбияда
ўқитувчига етакчи ўрин ажратиб, унинг фаолиятини жамиятнинг келажаги
унга боғлиқ эканлигиги ҳукмдор фаолиятига қиёслайди [6. С. 98]. Форобий
ҳам Ибн Сино каби ўқитувчилар эътиборини ўқувчиларнинг билимларини ҳа-
ётга татбиқ, этишларига қаратишлари лозимлигига ишора қилган. Қомусий
олимларимиз шахсий намунага ниҳоятда катта эътибор беришган ҳамда ўз-
ларида ҳам интилувчанлик, юқори ижтимоий мавқега эришганлик намунаси
бўлиб хизмат қилишган. Шундан кўриниб турибдики, қомусий олимларимиз
нафақат ўз назариялари билан, балки ўзларидаги хислатларни шу назария-
ларда ва ғояларида қўллашга ҳаракат қилганлар. Форобий ниҳоятда меҳнат-
севар, иродали, камтар, содда бўлган ва доим ёрдамга интилган. Форобийнинг
ўқитувчиларни индивидуал психологик ва ақлий хусусиятларига мос келувчи
таълимнинг устуворлиги, касб танлаш муҳимлиги ҳақидаги фикрлари ҳозир-
ги кунда ҳам ўз аҳамиятини йўқотгани йўқ [7. С. 55]. Чунончи, фикрларимиз-
нинг исботи учун ўқувчилар билан таълим жараёнини ташкиллаштиришда,
яъни шахснинг ижтимоийлашувида унинг хулқ-атвор нормаларига эътибор
беришимиз ва ўқитувчи маҳоратидаги келажакни олдиндан кўра олиш қоби-
лиятини шакллантириб, ўқувчи шахсининг ҳозирги кунда шиддат билан ри-
вожланаётган жамиятда ўз ўрнини топишини таълимий ва тарбиявий жараён
билан уйғунлаштириб олиб боришни таъминлашимиз лозим.
ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ:
1. Tokhirovich, Turaev Kuvonchbek. “The Role and Importance of Tourism in
the Economy of Small Regions”. International Journal of Culture and Modernity 9
(2021): 62–66.
2. Hamroevna, Umarova Mahbuba, and Turaev Kuvonchbek Tohirovich.
“Phytotoponyms of Surkhandarya Region and their Characteristics”. International
Journal of Culture and Modernity 9 (2021): 59–61.
3. Tokhirovich, Turaev Kuvonchbek. “The Role and Importance of Tourism in
the Economy of Small Regions”. International Journal of Culture and Modernity 9
(2021): 62–66.
4. Клюев, Роман Владимирович, et al. «Исследование и анализ показателей
надежности отдельных структурных элементов цифровых подстанций». Ве-
сти высших учебных заведений Черноземья 1 (2021): 68–79.
STARS International University
255
5. Abdunazarov H.M., et al. “Using interactive methods in teaching the subject
of geography of the world natural resources”. European Journal of Research and
Reflection in Educational Sciences Vol 7.12 (2019).
6. Abduhafizovna, Melikuziyeva Mavluda, and Yigitaliev Mirzoxid. “Ways to
increase the legal knowledge of primary school students”. Web of Scientist:
International Scientific Research Journal 3.02 (2022): 124–130.
7. Umarova M.H. “Ethnic Related Toponyms of The Population in Surkhandarya
Region”.
8. Nargiza, Yunusalieva. “Social and moral education of students and development
of values”. Galaxy International Interdisciplinary Research Journal 10.1 (2022):
300–305.
9. Nodirovna, Khushnazarova Mamura. “Theoretical and methodological basis of
training of management personnel in the process of higher pedagogical education”.
International journal of social science & interdisciplinary research. ISSN: 2277-3630
Impact factor: 7.429 11.04 (2022): 171–177.
10. Nodirovna, Khushnazarova Mamura. “Pedagogical and psychological features
of professional training of teachers of pre-school educational organizations”.
International journal of social science & interdisciplinary research. ISSN: 2277-3630
Impact factor: 7.429 11.03 (2022): 22–26.
11. Исроилов Ш.Ш. «Роль команды в формировании личности игрока». Эко-
номика и социум 3-1 (2021): 583–587.
12. Erkinovna, Yuldasheva Malohat. “Theoretical and historical basis for the
development of the cognitive activity of future teachers in innovative educational
settings”. International journal of social science & interdisciplinary research. ISSN:
2277-3630 Impact factor: 7.429 11.05 (2022): 90–93.
13. Erkinovna, Yuldasheva Malohat. “Development of the cognitive activity
of future teachers in innovative educational conditions as a social pedagogical
necessity”. International journal of social science & interdisciplinary research. ISSN:
2277-3630 Impact factor: 7.429 11.04 (2022): 196–199.
14. Abduhafizovna, Melikuziyeva Mavluda, and Yigitaliev Mirzoxid. “Ways
to increase the legal knowledge of primary school students”. Web of Scientist:
International Scientific Research Journal 3.02 (2022): 124–130.
15. Najmiddinovna, Rahimova Feruza. “Pedagogical conditions of improvement
of social pedagogical activity of students on the basis of multimedia
tools”. International journal of social science & interdisciplinary research.
ISSN: 2277-3630 Impact factor: 7.429 11.07 (2022): 108–112.
16. Najmiddinovna, Rahimova Feruza, and Muxammadiev Baxromjon
Baxtiyorjon o‘g‘li. “Factors affecting the social pedagogical activity of
multimedia”. International journal of social science & interdisciplinary research.
ISSN: 2277-3630 Impact factor: 7.429 11.05 (2022): 114–118.
17. Раҳимова, Феруза Нажиддиновна. “Мулътимедиа воситаларининг
ижтимоий педагогик фаолиятга таъсир этувчи педагогик-психологик
омиллари”. Academic research in educational sciences 3. NUU Conference
2 (2022): 879–884.
18. Jurnali, ilmiy-nazariy. “Ilmiy axborotlari”. Pedagogika (2020): 3.
Global dunyoda ilm-fan va ta‘limdagi innovatsion
rivojlanishning zamonaviy trendlari 15 dekabr, 2022 yil.
256
19. Akbarovna, Abdullajonova Shaxnoza. “INCLUSIVE EDUCATION AND ITS
ESSENCE”. International journal of social science & interdisciplinary research. ISSN:
2277-3630 Impact factor: 7.429 11.01 (2022): 248–254.
20. Nargiza, Yunusalieva. “Social and moral education of students and
development of values”. Galaxy International Interdisciplinary Research Journal
10.1 (2022): 300–305.
