STARS International University
195
Annotatsiya
.
Maqolada ingliz tilini o‘qitishga integratsiyalashgan yondashuvni
amalga oshirishda muallifning tajribasi keltirilgan. Mualliflar integrativ yondashuvning
asosiy usullarini: umumiy ilmiy, axborot, mahsuldor-amaliy, muammoli-qidiruv va
tadqiqot, ijodiy va chet ellik talabalarni o‘qitish jarayonida tillararo va mintaqaviy
aralashuvni bartaraf etishda ularning imkoniyatlarini batafsil ko‘rib chiqadilar.
Kalit so‘zlar:
integrativ yondashuv, kompetensiyani shakllantirish, ona tilining
aralashuvi, tillar, madaniyatlararo kompetensiya, qiyosiy tahlil.
Кириш. ОТМ талабаларига инглиз тилини ўқитишда интерференцион
қийинчиликлар тадқиқот ишида алоҳида инобатга олинди. Хусусан, тех-
ника йўналиши учинчи босқич талабаларига инглиз тилини ўқитиш жара-
ёнида юзага келган муаммоларга ҳамда уларни бартараф қилиш масала-
си мазкур параграфда баён қилинади. Интерференция тушунчаси лотин
тилидан олинган бўлиб, “салбий таъсир”, “номаълум кўчиш”, “тўсқинлик
қилиш”, “ғов бўлиш” маъноларини англатади. Интерференцион қийинчи-
ликлар тилни ички ва тиллараро, лингвистик қийинчиликлар, билим, кў-
никма, малакаларни эгаллашда салбий натижага бориш ҳолатларида юзага
келади. Интерференцион қийинчиликлар бир неча гуруҳларга бўлинади.
Биринчидан, инглиз тилида талаффуз қилишда келиб чиқадиган тил ички
қийинчиликлари. Иккинчидан, инглиз тилида матн, газета, журнал ва дав-
рий нашрларни ўқиб, уларнинг маъносини тушунишда келиб чиқадиган
қийинчиликлар. Учинчидан, мутахассисликка оид атамаларнинг инглиз ти-
лидаги таржималарини тушунишда ҳамда қила олишда юзага келадиган
тиллараро қийинчиликлар. Тўртинчидан, оғзаки фикрни ифодалашда на-
моён бўладиган тўсиқлар. Бешинчидан, ёзма фикрни ифодалашда келиб
чиқадиган қийинчиликлар. Олтинчидан, грамматик қоидаларни тушунишда
она тилиси муаммо туғдирадиган қийинчиликлар, яъни талаба инглиз ти-
лида баъзи грамматик қоидаларни ўрганишда ўз она тилида уларни ўр-
ганмаганлигига ва бутунлай ўзбек/рус тилларида бундай қоидалар мавжуд
бўлмаганлигига гувоҳ бўлади. Масалан, аниқ ва ноаниқ артикллар
(Definite-
the, indefinite-a,an)
, айрим саналадиган ва саналмайдиган отлар
(Countable
XAMIDOVA NILUFAR
Islom Karimov nomidagi Toshkent davlat
texnika universiteti
OTM TALABALARIGA
XORIJIY TILINI O‘QITISHDA
INTERFERENSION
QIYINCHILIKLARNI
BARTARAF ETISH
https://doi.org/10.47689/STARS.university-pp195-199
Global dunyoda ilm-fan va ta‘limdagi innovatsion
rivojlanishning zamonaviy trendlari 15 dekabr, 2022 yil.
196
and uncountable nouns)
, баъзи равишлар
(Adverbs)
ва айрим предлоглар
(Prepositions)
шулар жумласидан.
Интерференцион қийинчиликлар инглиззабон олимлар томонидан тур-
лича атамалар билан ишлатилади:
hidden problems, challenges, problems,
issues, barriers, difficulties to understanding, difficulties in reading/ in listening/ in
speaking/ in writing/ lack of pronounciation/lexical source, obstacles.
Натижа ва таҳлил.Тадқиқот ишининг амалий натижалари хусусида фикр
юритар эканмиз, учинчи босқич талабаларининг инглиз тилини ўқитишда
бир қанча интерференцион қийинчиларга дуч келганлигига гувоҳ бўлдик.
Улар “Technical English” дарслик мажмуаси, “Английский язык для студентов
обучающихся по специальности” номли ўқув қўлланма ўқув мавзулари ҳамда
машқлари бўйича тавсифланди. Учинчи курслар “Technical English” дарслиги-
нинг еттинчи бўлими (Unit7.Services)дан инглиз тилини ўрганишни бошлаша-
ди. Ушбу бўлим 3 та кичик мавзудан иборат: Technical support, Reporting to
clients, Dealing with complaints.
Биринчи мавзуда “What have you had with computers? What were your
solutions?” саволи билан талабаларга мурожаат қилинади. Ўқитувчининг ушбу
саволига талабалар дастлаб компьютер саводхонлиги бўйича қандай муам-
моларга дуч келганлигини инглиз тилида баён қилиши ҳамда муаммоларга
конструктив ечим бериши талаб қилинади. Бироқ талабалар оғзаки фикрни
ифодалашларида нутқий муаммолар мавжудлиги туфайли компьютерлар би-
лан боғлиқ бўлган муаммоларга ечим беришда қийналишди. Мазкур барерани
бартараф қилиш учун тадқиқот доирасида кейс лингвотехнологияcидан фой-
даланиш тавсия қилинади. Тинглаб тушуниш бўйича Лиза исмли IT мутахасси-
сининг жамоаси билан компания интернетига боғланиш муаммоси ҳақидаги
маълумоти ҳамда интернет билан боғлиқ муаммоларни бартараф қилиш бўй-
ича Лизанинг диалогли топшириқлари берилган (3,4,6-exercises). Аудио топ-
шириқлар талабаларга эшиттирилганда, уларнинг матнни тушунишдаги қий-
инчиликлари мавжудлиги аниқланди. Сўнгра талабалар берилган машқларда
сўралган маълумотларни инглиз тилида тўлдиришда ҳамда саволлар мазму-
нини тушунишда муаммоларга дуч келишди. Мазкур муаммони бартараф қи-
лиш учун талабаларга инглиз тилининг турли акцентларда долзарб мавзулар-
даги оддий подкастлар “English as a Second Language (ESL) Podcast - Learn
English Online” онлайн платформасидаги матнларни тинглаш тавсия қилинди
1
.
Ушбу қийинчиликни бартараф қилишда умумдидактик принцип дифференца-
ция – турли нутқий вазиятларни тушуниш принципига таянилди.
Иккинчи мавзу “Reporting to clients” номланиб, осмонўпар биноларнинг
мустаҳкамлиги ҳақида иллюстратив ўқув топшириғи баён қилинган. Ушбу
топшириқда талабалар осмонўпар бинолар хавфсизлиги хусусида берилган
лисоний бирликларни талаффуз қилишда муаммолари мавжудлиги аниқлан-
ди. Уларни бартараф қилиш учун умумдидактик принцип ҳисобланмиш им-
митация қилиш принципига биноан ўқитувчи талабаларга лексик бирликлар-
ни оғзаки ўқиб беради, талабалар талаффуз қоидаларига риоя қилган ҳолда
ўқитувчидан эшитганларини оғзаки такрорлайди. Натижада мавзу бўйича
http
://feeds.feedburner.com/EnglishAsASecondLanguagePodcast
١
STARS International University
197
берилган лексик бирликларни талаффуз қилишга тегишли интерференцион
қийинчиликлар бартараф қилинади.
“Dealing with complaints” кичик мавзусида шикоят хати ёзиш кўникмаси
машқ қилинади. Мазкур хат шахсий хат ёзишга тегишли бўлиб, бундай хат
турида талабалар қандай ёзма шикоят қилиш ҳақида билимлари етарли эмас-
лиги кузатилди. Мазкур муаммони бартараф қилиш учун тадқиқот доирасида
шикоят хатини тўғри ёзишга тегишли сўз ва иборалар рўйхати талабаларга
берилди ҳамда содда ва мураккаб шикоят хати намуналари билан таништи-
рилди. Сўнгра ушбу хат намуналари махсус машқларда топшириқ қилиб бе-
рилди. Топшириқлар “Put the correct order according to the complaint letter
meaning, jumbled – ranking and sequencing” тарзида тарқатма материаллар
шаклида берилди. Шунингдек, дарс жараёнида ўқитувчи назорати остида
талабалар турли мавзуларда шикоят хатлари ёзишди. Натижада талабалар-
да шикоят хати ёзиш малакалари шаклланди ҳамда мавжуд ёзув малакаси
бўйича қийинчиликларни бартараф қилишга эришилди (ушбу мавзу бўйича
методик кўрсатмалар 2-боб, 2-параграфда батафсил ёритилган).
Саккизинчи бўлим энергия ишлаб чиқаришга тегишли бўлиб, учта кичик
мавзудан иборат. Ушбу бўлимда талабалар мутахассисликка оид матнни ўқи-
шади ва унга мувофиқ машқлар бажаришади (62-63 бетлар). Матнни ўқиш
ҳамда унинг мазмунини англаш бўйича талабаларда қийинчиликлар мавжуд-
лиги педагогик тажрибамизда кузатилди. Мазкур бўлимда берилган матнлар-
ни ўқиб тушуниш кўникмаларини ривожлантириш учун тадқиқот доирасида
“5Wh.Q” лингвотехнологиялардан фойдаланилди. Хусусан, ўқиш нутқий фао-
лияти бўйича юзага келган интерференцион қийинчиликларни - равонликни
(Fluency and Accuracy) инобатга олиш, техника йўналишидаги матнларга му-
вофиқ машқлар бажариш, касбий ва ауцентик матнлардан фойдаланиш ҳамда
коммуникатив вазифаларни қамраб олган лингвотехнологиялардан фойда-
ланиш каби методик принципларга амал қилиб, олдини олишга эришилди.
Тўққизинчи бўлим “Measurement” ўлчов бирликларига бағишланган бў-
либ, талабалар бу мавзуни ўрганиш жараёнида оғирлик (weight), масофа
(distance), ҳарорат (temperature), вақт ўлчови (time), узунлик (height/lengh),
метрик (metric) ўлчов бирликларининг инглиз тилидаги қўлланилиш ҳолат-
лари билан танишадилар. Ушбу таржимасиз атамалар талабалар учун янги
лисоний бирликлар бўлиб, уларни тушуниш, машқлар бажаришда қўллаш
ҳамда оғзаки нутқда уларни ишлатиб инглиз тилида гаплар тузиш қийинчи-
ликлар келтириб чиқаради. Амалий кузатишларимизда талабалар касб-ҳу-
нарга оид контекстларда ўрганган лексикасини тўғри қўллаш, турли ижти-
моий ва касб-ҳунарга оид вазиятларда зарур бўладиган тил воситаларини ва
стратегияларни оғзаки ва ёзма нутқда қўллай олишмайди. Ушбу муаммолар-
ни бартараф қилиш учун талабаларга “Webquest/Kahoot” онлайн платформа-
ларидан фойдаланиш тавсия қилинади (платформаларнинг самарадорлиги
батафсил иккинчи боб, биринчи параграфда баён қилинган).
Ўнинчи бўлим (Forces), яъни турли табиат ҳодисалари туфайли юзага кел-
ган офатларга оид мавзуларни қамраб олади. Ушбу бўлим мавзуларининг
ўқув материаллари сабаб(cause)ни ифодаловчи “because, since, as” ҳамда на-
тижа ёки таъсирни ифодаловчи “and, so, therefore, as a result, and so” сўзлари-
ни гапларда қўллаш орқали машқ қилинади. Шунингдек, савол турлари (Yes/
Global dunyoda ilm-fan va ta‘limdagi innovatsion
rivojlanishning zamonaviy trendlari 15 dekabr, 2022 yil.
198
No questions) мавзусидаги грамматик кўникмалар ушбу бўлимда ўқитилади.
Талабаларнинг мавзуларга оид тўғри грамматик қоидаларни инобатга олиб
гаплар тузишда, турли контекстларда сабаб ва натижани ажрата оладиган
гаплар тузишда қийинчиликларга дуч келиши аниқланди. Мазкур қийинчили-
кларни бартараф қилиш учун савол тузишга оид алгоритмик қоидадан фой-
даланилди. Ушбу қоидалар ўқитувчи ёрдамида доскага ёзиб тушунтирилган-
да, талабаларнинг грамматик қоидаларни мустаҳкам эгаллаш ҳамда саволлар
орқали мурожаат қилиш малакалари ривожлантирилди. Масалан:
1.
Wh.Q (what, who, where, why) + auxilliary verb + S(Subject + V(Verb) +
O(Object;
2.
Auxilliary verb (am,is,are/was,were/will be/do,does/did/have, has) +
S(Subject + V(Verb) + O(Object;
Талабаларнинг грамматик қоидаларни ўрганишга оид юзага келадиган
қийинчиликлари бартараф қилингач, улар коммуникатив мақсадларда зарур
бўладиган грамматиканинг барча элементларини таний олади ҳамда улардан
оқилона фойдалана олади. Натижада, талабалар аввалги ўзлаштирган барча
грамматик кўникмаларни касб-ҳунарга оид контекстларда тўғри ишлата оли-
шади.
Мунозара. Юқоридаги баён қилинган фикрлар интегратив инглиз тилини
ўқитиш жараёнида талабаларда юзага келган интерференцион қийинчили-
клар таснифи ҳамда уларни бартараф қилишга қаратилган методик тавсия-
лардан иборат эди. Инглиз тилини ўқитишда тил ва маданият тушунчаси кенг
татбиқ қилинади.
Юртимиз ҳамда хорижлик тадқиқотчиларнинг фикрича, маданиятлараро
инглиз тилини ўқитиш, яъни турли мамлакатлар маданий элементларини ҳи-
собга олган ҳолда хорижий тилни ўқитиш муҳим аҳамиятга эга. Тадқиқотни
амалга ошириш жараёнида техника йўналиши талабаларининг социолингви-
стик компетенцияни ривожлантириш малакаларига алоҳида эътибор қара-
тилди. Ушбу жараённи самарали ташкил қилиш учун ўқитилган тил матери-
аллари орқали талабаларнинг Ўзбекистон ҳамда хорижий мамлакатлар мада-
ниятлари ҳақида аниқ тасаввурга эга бўлишлари инобатга олинди. Талабалар
инглиззабон миллатларнинг саломлашиш одоби, она тили билан солиштир-
ганда турли хатлар ва хабарлар ёзиш қоидаларининг ўзига хос хусусиятла-
ри, электрон мулоқотларнинг турли шакллари, хушмуомалаликнинг ижобий
меъёрларини ўзлаштириш малакалари юзасидан намоён бўлган вербал ва
новербал сигналларни тушуниш ва англаш жараёнида қийинчиликлар мав-
жудлиги аниқланди. Мазкур структур қийинчиликлар, яъни босқичма-босқич,
психологик принциплар ҳисобланмиш қийинчиликларни тарқатиб бериш, мо-
тивацияни инобатга олиш ҳамда методик принциплардан формал ва нофор-
мал хатлар ёзиш малакасини эгаллаш каби принципларга амал қилиш орқали
бартараф қилинди.
Хусусан, инглиззабон мутахассислар инглиз тили дарсларида қуйидаги му-
аммолар мавжудлигини алоҳида эътироф этишади:
• синфда талабаларнинг кўплиги
(Overcrowded classroom);
• синфхонасининг имкониятлари
(Classroom conditions);
• воситаларнинг етишмаслиги
(Lack of facilities);
• малака оширган ўқитувчиларнинг етишмаслиги
(Lack of trained teachers);
STARS International University
199
• замонавий ўқитиш методлари
(Outdated method of teaching);
• дарсликлар
(Textbooks);
• имтиҳонларга асосий эътибор қаратиш
(Examination centre education);
• атроф-муҳит
(School environment);
• ўқувчилар қобилияти
(Learner’s ability);
• амалиётнинг етишмаслиги
(Lack of practice);
• ўрганиш учун манбаларнинг етишмаслиги
(Lack of study material).
Фойдаланилган адабиётлар:
1. Архипенко М.А. Педагогическая интеграция как фактор повышения кон-
курентоспособности будущего специалиста в условиях обучения в высшей
школе (на примере дисциплины «Иностранный язык»): дисс. …к.пед.н. Елец,
2007. 208 с.
2. Архипенко М.А. О методе программированного обучения иностранному
языку на основе интегративного подхода. // Сборник материалов IX Ведом-
ственной научно-методической конференции (Анапа, 9-11 сентября 2020 г.)
// «Современное образование: инновационные методы, формы, технологии
обучения и воспитания» – Изд. Анапа : Институт береговой охраны ФСБ Рос-
сии – II часть, С. 255–264.
3. Борщева О.В. Структура интегративного подхода к обучению ино-
странному языку / Актуальные проблемы педагогики. С. 5–8. – URL https://
cyberleninka.ru/article/n/struktura-integrativnogo-podhoda-k-obucheniyu-
inostrannomu-yazyku (дата обращения 23.03.2021).
4. Гревцева Г.Я., Циулина М.В., Болодурина Э.А., Банников М.И. Интегра-
тивный подход в учебном процессе вуза. // Современные проблемы науки
и образования ФГБОУ ВО «Южно-Уральский государственный гуманитар-
но-педагогический университет» Изд. Дом «Академия Естествознания»
(Пенза). 2017. № 5. 262 с.
