Иқтисодиётни рақамлаштириш
шароитида қулай ишбилармонлик
муҳитини ривожлантириш йўналишлари
179
DAVLATNING IQTISODIY XAVFSIZLIGINI BAHOLOVCHI
INDIKATORLAR TAHLILI
Tuxtabaev Jamshid Sharafetdinovich,
i.f.f.d. (PhD), dotsent,
Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti,
G‘
ozieva
Aziza Abdusalomovna,
magistrant,
Termiz davlat universiteti
Annotatsiya.
Ushbu maqolada mamlakatimiz iqtisodiy xavfsizligini
ta
’
minlashning indikativ k
o‘
rsatkichlari
o‘
rganilgan. Bunda rivojlangan xorijiy
mamlakatlarda amal qiladigan iqtisodiy xavfsizlik mezon k
o‘
rsatkichlarining
chegaraviy qiymatlari tavsiflangan.
Kalit s
o‘
zlar:
iqtisodiy xavfsizlik, xatar, jamiyat barqarorligi, milliy xavfsizlik,
indikativ k
o‘
rsatkichlar, ekspert baholash, xavfsizlik mezonlari
.
Davlatning iqtisodiy xavfsizligini ta
’
minlashda hech bir iqtisodiyot va
jamiyat sub
’
yekti davlatchalik katta rol
o‘
ynay olmaydi. Davlatning eng muhim
vazifasi jamiyat barqarorligi va rivojlanishini ta
’
minlash, mamlakat xavfsizligiga
tahdidlarni bartaraf etishdan iboratdir. Mamlakatning innovatsion rivojlanishiga
o‘
tish sharoitda, davlat mamlakat iqtisodiy xavfsizligini ta
’
minlash uchun barcha
x
o‘
jalik sub
’
yektari faoliyatini ilgarigidek direktiv usullar bilan tartibga sola
olmaydi. Bunday jarayonda davlat ushbu maqsadlarda x
o‘
jalik sub
’
yektari
faoliyatini, iqtisodiyotni, ijtimoiy takror ishlab chiqarish jarayonlarini asosiy
iqtisodiy usullar va vositalar k
o‘
magida tartibga soladi.
Mamlakat iqtisodiy ahvolining yomonlashishiga olib keladigan iqtisodiy
xavfsizlikni baholashda indikativ k
o‘
rsatkichlar asosida hisoblanishi mumkin.
Davlatning iqtisodiy xavfsizligini turli xil usullar yordamida baholash mumkin,
ammo biz ularni bir necha guruhlar shaklida ifodalaymiz:
1)
asosiy makroiqtisodiy k
o‘
rsatkichlarni kuzatish va ularning eng yuqori
k
o‘
rsatkichlari bilan taqqoslash;
2)
hududlarni tahdid darajasi b
o‘
yicha saralashda ekspert baholash usuli;
3)
asosiy makroiqtisodiy k
o‘
rsatkichlar va ularning dinamikasi asosida
mamlakatning iqtisodiy
o‘
sish sur
’
atlarini baholash;
4)
y
o‘
qotishlar sonini aniqlash orqali xavfsizlikka tahdidning oqibatlarini
baholashda iqtisodiy vositalardan foydalanish;
5)
amaliy matematikaning usullari, xususan, k
o‘
p qirrali statistik tahlil;
6)
aralash baholash usullari.
Davlatning iqtisodiy xavfsizligi mezonlari real statistik k
o‘
rsatkichlar
asosida hisoblanib, ular yordamida mamlakat iqtisodiyotining holati, uning
barqaror rivojlanishini ta
’
minlash orqali baholanadi. Davlatning iqtisodiy
Иқтисодиётни рақамлаштириш
шароитида қулай ишбилармонлик
муҳитини ривожлантириш йўналишлари
180
xavfsizligi k
o‘
rsatkichlari
–
bu iqtisodiy sohadagi hodisalar va tendentsiyalarni
(dinamikalarni) t
o‘
liq aks ettiruvchi mamlakat iqtisodiy rivojlanishining real
statistik k
o‘
rsatkichlari. K
o‘
rsatkichlar muhim iqtisodiy vazifani bajaradi, ular
mamlakatning iqtisodiy xavfsizligi darajasini tahlil qilishga yordam beradi.
Iqtisodiy xavfsizlik tahlilini
o‘
tkazishda indikatorlarni bloklarga ajratish tavsiya
etiladi, ularning har biri alohida k
o‘
rsatkichlar t
o‘
plami bilan tavsiflanadi.
K
o‘
rsatkichlar tizimi iqtisodiy xavfsizlikning miqdoriy va tendentsiyalarini
baholash uchun imkoniyat yaratadi. Umuman iqtisodiy xavfsizlik k
o‘
rsatkichlari
blokka bolish orqali tahlil qilinadi va bloklar b
o‘
yicha xavfsizlik holati aniqlanadi.
Birinchi blokda iqtisodiy xavfsizlikning barcha koeffitsientlari stimulyator
k
o‘
rsatkichlari
(ra
g‘
batlantiruvchi)
va
stimulyatorni
yoq
qiluvchi
(ra
g‘
batlantirishni pasaytiruvchi) k
o‘
rsatkichlarga bolinadi. Ra
g‘
batlantiruvchi
k
o‘
rsatkichlar iqtisodiy xavfsizlik koeffitsientiga ogohlantiruvchi (ijobiy) ta
’
sir
k
o‘
rsatadi. Masalan, asosiy kapitalga investitsiyalar, innovatsiyalarni
moliyalashtirish, ish bilan band b
o‘
lganlar soni va boshqalar. Ra
g‘
batlantirishni
pasaytiruvchi k
o‘
rsatkichlar iqtisodiy xavfsizlik darajasini pasaytirishiga sabab
b
o‘
ladi. Masalan, debitorlik va kreditorlik qarzlari, asosiy vositalarning eskirishi,
ish haqi b
o‘
yicha qarzdorlik va boshqalar.
Ikkinchi blok k
o‘
rsatkichlarga taqqoslash, baholash va bashorat qilish
k
o‘
rsatgichlari kiradi. Rossiyalik olim V.K.Senchagovning fikrlariga k
o‘
ra,
iqtisodiy xavfsizlik k
o‘
rsatkichlarining chegaraviy qiymatlari b
o‘
lgan iqtisodiy
xavfsizlikni tahlil qilish va prognozlashning indikatsion tizimini yaratish kerak
(jami uning ishida davlatning iqtisodiy xavfsizligining turli sohalarini tavsiflovchi
150 ga yaqin k
o‘
rsatkichlardan foydalanilgan). Iqtisodiy xavfsizlik
k
o‘
rsatkichlarining amaldagi va prognoz qilingan k
o‘
rsatkichlarini taqqoslash
mamlakat iqtisodiyotining rivojlanish y
o‘
nalishini, hayotni ta
’
minlashning asosiy
tizimlarining holatini k
o‘
rsatadi.
Uchinchi blokda indikatorlarning (ayniqsa YaIM) eng yuqori darajasini
aniqlash uchun asosiy asos sifatida ijtimoiy k
o‘
rsatkichlar guruhidan foydalanish
tavsiya etiladi. Ushbu uslub mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi va davlat
byudjeti loyihalarining qisqa va uzoq muddatli prognozlarini baholashda
q
o‘
llaniladi.
T
o‘
rtinchi blok k
o‘
rsatkichlar tizimi tashqi iqtisodiy faoliyat bilan bo
g‘
liq.
Davlatning iqtisodiy xavfsizligini belgilab, V.K.Senchagov eksport tarkibiga
alohida e
’
tibor qaratadi va tayyor mahsulotni k
o‘
paytirish va minerallar
eksportini kamaytirish zarurligini ta
’
kidladi. Alohida e
’
tiborni davlatning
iqtisodiy xavfsizligidagi t
o‘
lov balansi va mamlakatning holatini tavsiflovchi
k
o‘
rsatkichlarga qaratadi, ularning 4 tasi asosiy k
o‘
rsatkichlar tarkibiga kiradi:
tashqi qarz; davlat qarziga xizmat k
o‘
rsatish xarajatlari ulushi; valyuta
zaxiralarining hajmi va tashqi qarz b
o‘
yicha t
o‘
lovlarning yillik eksport hajmiga
nisbati.
Иқтисодиётни рақамлаштириш
шароитида қулай ишбилармонлик
муҳитини ривожлантириш йўналишлари
181
Beshinchi blok k
o‘
rsatkichlarga bozorga tovar yoki xizmatlar bilan kirishda
uni bozor (iste
’
molchi) qabul qilishi b
o‘
yicha ham baholashga qaratilgan. Bular:
1)
tabiiy dushmanlik;
2)
o‘
zaro dushmanlik, ya
’
ni. savdo faoliyatiga javobning namoyon b
o‘
lishi
va uning bevosita va uzoq muddatli natijalari va oqibatlari;
3)
uyushgan adovat (savdo biznesining yangi ishtirokchisining faoliyatini
rivojlantirish uchun bozorning adovati raqobat bilan bo
g‘
liq b
o‘
lgan bilvosita
adovat sifatida boshlangan, ishlab chiqilgan va tartibga solingan hollarda).
Iqtisodiy xavfsizlik k
o‘
rsatkichlari tizimi quyidagi muhim k
o‘
rsatkichlardan
iborat b
o‘
lishi mumkin, ular iqtisodiy xavfsizlikning 6 mezoni yordamida aniqlanadi:
1)
investitsion xavfsizlik k
o‘
rsatkichi. Xalqaro tajribaga k
o‘
ra,
mamlakatning barqaror iqtisodiy
o‘
sishi uchun ma
’
lum vaqt ichida yillik
investitsiyalar YaIMning 19-25% darajasida b
o‘
lishi kerak;
2)
davlatning ichki va tashqi qarzlari hajmi
–
bu davlat tomonidan
belgilangan muddatda, mos ravishda, ichki va tashqi kredit bozorlarida
to
‘
lanmagan kreditlar hajmidir.
3)
byudjet xarajatlari uning daromadlaridan oshib ketishi natijasida yuzaga
keladigan davlat byudjeti taqchilligi. Har bir aniq yil uchun byudjet taqchilligi
darajasi defitsitning yillik YaIMga nisbati sifatida aniqlanadi:
4)
ma
’
lum bir yilda iqtisodiyotni pullash darajasi M3 yi
g‘
indisi (MS M3)
b
o‘
yicha pul massasining YaIMning yillik hajmiga nisbati sifatida hisoblanadi.
5)
bank kreditlarining qiymati qarz oluvchi tomonidan uning kreditidan
foydalanish uchun tijorat bankiga t
o‘
lanadigan yillik foizlar bilan belgilanadi;
6)
Mamlakat bankining xalqaro zaxiralari. Boshqa valyutalarga nisbatan
uning ayirboshlash kursining barqarorligi bilan belgilanadigan milliy valyutaning
tashqi barqarorligi k
o‘
p jihatdan mamlakat bankining xalqaro zaxiralari
darajasiga bo
g‘
liq.
Davlatning iqtisodiy xavfsizligiga tahdid sifatida iqtisodiy tizimning
rivojlanishi va rivojlanishiga beqaror ta
’
sir k
o‘
rsatadigan sharoitlar va omillar
t
o‘
plami. Tashqi tahdidlar sharoitlar va omillar majmui sifatida talqin qilinadi,
ularning manbai iqtisodiy tizim hisoblanadi. Ichki tahdidlar
–
k
o‘
rib chiqilayotgan
tizimga nisbatan yuqori darajadagi ierarxiya iqtisodiy tizimlarida mavjud b
o‘
lgan
sharoit va omillar t
o‘
plamidir.
Turli iqtisodiy adabiyotlarda q
o‘
yidagi davlatning iqtisodiy xavfsizligiga
tahdidlar keltiriladi:
–
demografik vaziyatning yomonlashishi;
–
aholining iqtisodiy faolligi darajasining
o‘
zgarishi;
–
ishlab chiqarishning pasayishi;
–
asosiy vositalarni yangilash darajasi pasayishi;
–
investitsion faollik darajasining
o‘
zgarishi;
–
tashqi qarzlarning
o‘
sishi;
–
strategik resurslar importiga bo
g‘
liqlik.
Иқтисодиётни рақамлаштириш
шароитида қулай ишбилармонлик
муҳитини ривожлантириш йўналишлари
182
Davlatning iqtisodiy xavfsizligini boshqarish b
o‘
yicha qarorlarni
shakllantirish va qabul qilish quyidagi bosqichlarni
o‘
z ichiga oladi: qaror qabul
qilish mezonlarini shakllantirish, samarali echimlar t
o‘
plamini aniqlash, yagona
maqbul echimni tanlashdan iborat. Shunday qilib, iqtisodiy xavfsizlikni kompleks
baholashni ishlab chiqish bosqichlari quyidagilardan iborat:
1)
k
o‘
plab k
o‘
rsatkichlarning shakllanishi;
2)
k
o‘
rsatkichlarning xarakterli (maqbul, eng yuqori) qiymatlarini
aniqlash;
3)
k
o‘
rsatkichlarni normallashtirish;
4)
o
g‘
irlik omillarini aniqlash;
5)
integral indeksni hisoblash.
K
o‘
rsatkichlarning maqbul chegarasi
–
bu iqtisodiyotdagi k
o‘
payish
jarayonlari uchun eng qulay sharoitlar yaratilgan qiymatlar orali
g‘
i.
K
o‘
rsatkichlarning miqdoriy tavsifi ularning buzilishi iqtisodiyotdagi noqulay
tendentsiyalarni keltirib chiqaradi. K
o‘
rsatkichlarning chegaraviy qiymatlari
miqdoriy k
o‘
rsatkichlardan yuqori b
o‘
lib, ularning buzilishi iqtisodiyotda xavfli
jarayonlarga olib keladi.
Davlatning iqtisodiy xavfsizligi tizimida uning milliy komponenti va
barqaror iqtisodiy rivojlanish darajasini belgilaydigan iqtisodiy qismi muhim rol
o‘
ynaydi. Iqtisodiy xavfsizlikni ta
’
minlash hozirgi moliyaviy-iqtisodiy inqiroz
davrida ayniqsa dolzarbdir, chunki davlatning moliya-iqtisodiyotidagi
nomuvofiqlik ichki va tashqi t
o‘
lov qobiliyatining y
o‘
qolishiga, milliy pul
birligining beqarorligiga, aholi daromadlari va x
o‘
jalik yurituvchi sub
’
yektlarning
aktivlari kamayishiga olib keladi.
Iqtisodiyotdagi inqirozning shu va boshqa salbiy oqibatlari hozirgi
rivojlanish bosqichda r
o‘
y bermoqda. Shunga k
o‘
ra, ushbu oqibatlarning miqyosi
global b
o‘
lishi mumkin: ijtimoiy-iqtisodiy muammolarni hal qilishda moliyaviy
mustaqillikni y
o‘
qotish va
o‘
z moliyaviy infratuzilmasi, davlatning tashqi
bozorlarga chiqishini cheklash kabi salbiy holatlarni keltirib chiqaradi.
Mamlakat iqtisodiy xavfsizligini ta
’
minlashga qaratilgan tadbirlarni amalga
oshirish uchun uning indikatorlari monitoringini tashkil etish zarur. Bunday
jarayonda davlatning iqtisodiy xavfsizligi k
o‘
rsatkichlarini aniqlash, tahlil qilish
va ularning
o‘
zgarish tendensiyalari istiqboli aniqlanadi.
Iqtisodiy xavfsizlikka oid adabiyotlarda davlatning iqtisodiy xavfsizlik
k
o‘
rsatkichlari sifatida S.Yu.Glazev tomonidan taklif etilgan turkumlanishdan
k
o‘
proq foydalanilmoqda. Ushbu davlatning iqtisodiy xavfsizligi k
o‘
rsatkichlari
turkumiga quyidagilar kiradi:
Иқтисодиётни рақамлаштириш
шароитида қулай ишбилармонлик
муҳитини ривожлантириш йўналишлари
183
1-jadval
Iqtisodiy xavfsizlik k
o‘
rsatkichlari
(S.Yu.Glazeyev tomonidan ilgari surilgan)
Indikatorlar
Chegaraviy
k
o‘
rsatkichlar
YaIMni aholi jon boshiga to
g‘
ri kelishi %da
50
Qayta ishlash sanoatining sanoat ishlab chiqarishidagi ulushi,%
70
Mashinasozlikning sanoat ishlab chiqarishidagi ulushi,%
20
YaIMga nisbatan investitsuya %da
25
YaIMga nisbatan Fan texnikaka taraqqiyotiga sarflar %da
2
Mashinasozlikda yangi mahsulotlar ulushi,%da
6
Daromadlari tirikchilik minimumidan past b
o‘
lgan odamlar ulushi,%da
7
Uzoq umr k
o‘
rish darajasi, yilda
70
Daromadlar
o‘
rtasidagi farq
8
Jinoyat darajasi (Aholining 100 ming kishiga t
o‘g‘
ri keladigan jinoyatlar soni)
5000
Ishsizlik darajasi %da
7
Inflyatsiya, %da
20
YaIMga nisbatan ichki qarz %da
30
Ichki qarzga b
o‘
lgan hozirgi ehtiyoj, byudjet daromadiga nisbatan%
25
Tashqi qarzlar hajmi, YaIMga nisbatan %da
25
Har bir mamlakatda rasmiy tarzda belgilangan quyi va yuqori tahlikali
chegara indikatorlari milliy va jahon iqtisodiyotidagi sharoitlarning
o‘
zgarishi
natijalari bilan taqqoslanadi. Shuni ta
’
kidlash joizki, iqtisodiy xavfsizlik
k
o‘
rsatkichlarini turli nuqtai nazardan turkumlash mumkin. Masalan,
A.Illarianovning fikricha, iqtisodiy rivojlanishning ta
’
minlanishi nuqtai nazaridan
davlatning iqtisodiy xavfsizligi k
o‘
rsatkichlari quyidagicha turkumlangan:
–
davlat sektorining (korxonalarining) YaIM ishlab chiqarishdagi ulushi
(foiz hisobida);
–
davlat iste
’
molining YaIMga nisbati (foiz hisobida);
–
davlat xarajatlarining YaIMga nisbati (foiz hisobida);
–
davlat byudjetining YaIMga nisbati (foiz hisobida);
–
davlat qarzlari
o‘
sishining YaIMga nisbati (foiz hisobida);
–
pul massasining
o‘
sish sur
’
ati (foiz hisobida);
–
inflyasiya sur
’
atlari (foiz hisobida);
–
valyuta kursining pasayish sur
’
atlari (foiz hisobida);
–
tashqi savdoga soliqlarning tashqi savdo aylanmasiga nisbati (foiz
hisobida).
Iqitisodiy xavfsizlik k
o‘
rsatkichlarini milliy iqtisodiyot sub
’
yektarining
hayotiy muhim manfaatlarini ta
’
minlash nuqtai nazaridan ham turkumlash
mumkin. Masalan, A.Proxojev va M.Kornilovlar shaxsning, ya
’
ni alohida individ,
fuqaroning hayotiy muhim manfaatini r
o‘
yobga chiqarishi nuqtai nazaridan
iqtisodiy xavfsizlikni ifodalovchi quyidagi k
o‘
rsatkichlarni turkumlagan:
Иқтисодиётни рақамлаштириш
шароитида қулай ишбилармонлик
муҳитини ривожлантириш йўналишлари
184
–
jon boshiga oylik daromad miqdorining rasmiy ravishda belgilangan
yashash minimumi miqdoriga nisbati;
–
aholi oziq-ovqat xarajatlarining yillik jon boshiga daromadlar hajmidagi ulushi;
–
aholi jon boshiga kundalik iste
’
mol qilinayotgan kaloriyalar miqdori;
–
aholi jon boshiga
o‘
rtacha yillik daromadida uy-joy va kommunal
t
o‘
lovlarga qilingan xarajatlar ulushi;
–
aholi jon boshiga
o‘
rtacha yillik daromadidagi jam
g‘
armalarning ulushi
va boshqalar.
Bizning fikrimizcha mamlakatimizning iqtisodiy hususiyatlarini inobatga
olgan holda davlatning iqtisodiy xavfsizligining umumiy k
o‘
rsatkichlari
(indikatorlari) quyidagilardan iborat b
o‘
lishi lozim deb hisoblaymiz:
–
yangi q
o‘
shilgan qiymatning YaIMdagi salmo
g‘
i;
–
yalpi ichki mahsulotning umumiy va aholi jon boshiga hajmi;
–
investitsiyalar hajmining YaIMga foiz hisobidagi nisbati;
–
aholining eng yuqori daromad oluvchi guruhining eng kam daromad
oluvchi guruhi daromadlari
o‘
rtasidagi farq;
–
turmush darajasi va sifati;
–
aholi daramadlari;
–
inflyasiya sur
’
ati;
–
iqtisodiy
o‘
sish;
–
byudjet tanqisligi;
–
tashqi qarzning YaIMga nisbati;
–
tashqi qarzning YaIM dtanqisligini qoplashdagi ulushi;
–
ichki qarzning YaIMga nisbati;
–
xorijiy valyutalar miqdorining milliy valyuta massasiga nisbati (foiz hisobida);
–
jahon iqtisodiyotiga integratsiya darajasi;
–
xufyona iqtisodiyot k
o‘
lamining YaIMga nisbati;
–
eksport-import saldosi;
–
Xalqaro Mehnat Tashkiloti (XMT) metodologiyasi bo
‘
yicha hisoblanadigan
ishsizlik darajasi;
–
qochoqlar, emigrantlar va boshqalar soni.
Shuningdek, iqtisodiy xavfsizlikning har namoyon b
o‘
lish shakli
o‘
ziga xos
k
o‘
rsatkichlar orqali ifodalanadi. Masalan, texnologik xavfsizlik mamlakat
iqtisodiyotining il
g‘
or texnika hamda texnologiya bilan jihozlanganligi va
qurollanganligi, boshqa mamlakatlardan keltiriladigan texnologiyaga qaram
emasligini ifodalaydi. Shuningdek, fan va texnika yutuqlaridan foydalanish
darajasi, intellektual, innovatsion va injenerlik salohiyatining himoyalanganligini
ham aks ettiradi. Texnologik xavfsizlik mamlakat iqtisodiy qudratini ifodalab,
o‘
zining yuqori texnologiyasiga asoslangan, jahon bozorlarida
o‘
xshashi y
o‘
q,
raqobatbardosh mahsulotlar ishlab chiqarishda
o‘
z ifodasini topadi. Uning asosiy
k
o‘
rsatkichlari ilmtalab va yuqori texnologik mahsulotlar ishlab chiqarilishi
hisoblanadi. Ushbu xavfsizlik fan-texnika sohasidagi tadqiqotlar asosida yangi
texnika va texnologiyani rivojlantirishni ham taqozo etadi.
Иқтисодиётни рақамлаштириш
шароитида қулай ишбилармонлик
муҳитини ривожлантириш йўналишлари
185
Mazkur dissertatsion tadqiqotda k
o‘
rib chiqilayotgan k
o‘
rsatkichlar
miqdorining tahlikali chegarasini tahlil va aniq belgilash lozim b
o‘
ladi. Bu
k
o‘
rsatkichlar miqdori belgilangan chegaradan
o‘
tsa iqtisodiy tahdid vujudga
keladi. Ushbu tahlikali chegara
–
iqtisodiy manfaatlar nuqtai nazaridan x
o‘
jalikm
faoliyati proporsiyalarining eng quyi maqbul nisbatlarini ifodalovchi miqdoriy
indikatorlar b
o‘
lib, ularga rioya qilmaslik takror ishlab chiqarish turli
elementlarining iqtisodiy rivojlanishiga t
o‘
sqinlik qiladi va davlatning iqtisodiy
xavfsizligiga tahdid soladi.
Tahlikali chegaraning miqdoriy
o‘
lchamlarini aniqlash uchun quyidagilarga
asoslanish lozim b
o‘
ladi:
–
milliy iqtisodiyotning holati va undagi mavjud mutanosibliklar hamda
takror ishlab chiqarish elementlari va omillari holatining birlamchi, muhim
xususiyatlarini tavsiflash;
–
milliy iqtisodiy manfaatlarni t
o‘
liq va keng qamrovli ifodalash;
–
milliy manfaatlarga xavf soluvchi iqtisodiy tahdidlarni t
o‘
liq va har
tomonlama hisobga olish;
–
iqtisodiy xavfsizlikning tahlikali chegarasini ifodalovchi indikatorlardan
vakolatli organlar mamlakat iqtisodiyoti holatini aniq baholashda va boshqa
mamlakatlar bilan qiyoslashda foydalanish imkoniyatining mavjudligi;
–
ushbu indikatorlarning mamlakat hisob, statistika va prognozlashtirish
organlari faoliyatidagi foydalanidigan indikatorlar bilan muvofiq kelishi.
Davlatning iqtisodiy xavfsizligining tahlikali chegara indikatorlari milliy
iqtisodiyot sohalari va ularning har qaysisidagi milliy manfaatlar nuqtai nazaridan
turkumlanadi. Jahon miqyosida qabul qilingan va keng miqyosda
foydalanilayotgan iqtisodiy xavfsizlikning tahlikali chegaralari 2-jadvalda
keltirilgan.
2-jadval
Davlatning iqtisodiy xavfsizligining tahlikali chegaralari
№
K
o‘
rsatkichlar
Quyi va yuqori tahlikali
chegara mazmuni
Darajasi %
1.
Asosiy kapitalga kiritilgan
investitsiyalar
Yalpi ichki mahsulotga nisbatan,
foiz (quyi chegara)
16
2.
Ishsizlik darajasi
Iqtisodiy faol aholiga nisbatan,
foiz (yuqori chegara)
8
3.
Monetizatsiya darajasi
Yalpi ichki mahsulotga nisbatan,
foiz (quyi chegara)
25
4.
Tashqi qarz
Yalpi ichki mahsulotga nisbatan,
foiz (yuqori chegara)
40
5.
Ichki qarz
Yalpi ichki mahsulotga nisbatan,
foiz (yuqori chegara)
30
Иқтисодиётни рақамлаштириш
шароитида қулай ишбилармонлик
муҳитини ривожлантириш йўналишлари
186
6.
Tashqi qarzlar b
o‘
yicha
t
o‘
lovlar
T
o‘
lovlarning yillik eksport
hajmiga nisbatan, foiz (yuqori
chegara)
25
7.
Mudofaaga xarajatlar
Yalpi ichki mahsulotga nisbatan,
foiz (yuqori chegara)
3
8.
Fuqarolik fanlariga xarajatlar Yalpi ichki mahsulotga nisbatan,
foiz (quyi chegara)
1,5
9.
Innovatsion mahsulotlar
Sanoat mahsulotlari umumiy
hajmiga nisbatan, foiz (quyi
chegara)
15
10.
Sanoat ishlab chiqarishda
mashinasozlik va metallni
qayta ishlash
Sanoat ishlab chiqarish hajidagi
ulushi, foiz (quyi chegara)
25
11.
Davlat budjeti defitsiti
Yalpi ichki mahsulotga nisbatan,
foiz (yuqori chegara)
3,0
12.
Davlat qarzini qoplash
xarajatlari
Davlat budjeti xarajatlari
hajmiga nisbatan, foiz (yuqori
chegara)
20
13.
Yashash minimumidan past
darajada daromad oluvchi aholi
Aholi umumiy sonidagi ulushi,
foiz (yuqori chegara)
7,0
14.
Aholi daromadlari b
o‘
yicha
tabaqalanishi
Detsil koeffitsienti (yuqori
chegara)
8,0
Olib borilgan dissertatsion tadqiqotda aniqlandiki, boshqa iqtisodiy
adabiyotlarda iqtisodiy xavfsizlikning tahlikali chegarasi indikatorlarining eng
asosiylari sifatida 50 ta k
o‘
rsatkichni olgan holda quyidagicha turkumlangan:
1)
mamlakat iqtisodiyotining barqaror rivojlanishini ifodalovchi k
o‘
rsatkichlar.
Ushbu guruhga yalpi ichki mahsulot hajmi, sanoat ishlab chiqarish va uning tarkibi,
mashinasozlik mahsulotlari hajmida yangi turdagi mahsulotlar ulushi, mudofaa va fan
uchun xarajatlar ulushi, investitsiyalar, foydali qazilma boyliklarining zaxiralari
bo
‘
yicha tahlikali chegarani ifodalovchi indikatorlar kiradi;
2)
mamlakatning moliyaviy holati ko
‘
rsatkichlariga davlat budjeti
tanqisligi, davlat qarzi, pul muomalasi, o
‘
zaro hisob-kitob va soliq intizomini
ifodalovchi ko
‘
rsatkichlar kiradi;
3)
mamlakatdagi ijtimoiy holatini ifodalovchi k
o‘
rsatkichlarga aholi
daromadlari darajasi va uning mulkiy jihatdan tabaqalanishi, ishsizlik va ijtimoiy
soha xarajatlari bo
‘
yicha tahlikali chegaralarni o
‘
z ichiga oladi;
4)
mamlakatning tashqi iqtisodiy faoliyatini ifodalovchi k
o‘
rsatkichlarga
ichki iste
’
molda importning ulushi va milliy ishlab chiqarish hajmida
eksportning ulushi kiradi.
Keltirilgan indikator k
o‘
rsatkichlarni aytib o
‘
tish joizki, ushbu
ko
‘
rsatkichlarning o
‘
rtacha jahon va MDH mamlakatlarining aynan shunday
ko
‘
rsatkichlariga,
shuningdek,
rasmiy
belgilangan
tahlikali
chegara
indikatorlariga taqqoslash orqali iqtisodiyotning real holatini aniqlashda
Иқтисодиётни рақамлаштириш
шароитида қулай ишбилармонлик
муҳитини ривожлантириш йўналишлари
187
foydalanish mumkin. Buning natijasida hukumat mamlakat iqtisodiy xavfsizligini
ta
’
minlashga qaratilgan iqtisodiy siyosatning maqsadlari va ularni amalga
oshirish y
o‘
nalishlarini belgilaydi.
Mamlakatimizda ham davlatning iqtisodiy xavfsizligini ifodalovchi
indikatorlarga amal qilgan holda tahlillar amalga oshiriladi. Jumladan, “Xalq so‘
zi
gazetasi”
tomonidan 2021-yil 28-
may kuni chop etilgan “Davlat tashqi qarzi
kamaydi” nomli maqolada mamlakatimizning davlat qarzining xavfsiz darajasi
YaIMga nisbatan 60 foiz etib belgilanganligi qayd etilgan. Ushbu manbaga
asoslanib, qayd etish lozimki, turli iqtisodiy adabiyotlarda keltirilganidek
davlatning tashqi qarzi YaIMga nisbatan yuqori chegarasi 40 foizni, ichki qarzi esa
30 foizni, davlatning tashqi qarzi YaIMga nisbatan yuqori chegarasi 25 foizni,
ichki qarzi esa 30 foizni tashkil etish lozimligi belgilangan. Bu va boshqa ilmiy
farazlarni inobatga olgan holda mustaqil davlatimizning iqtisodiy xavfsizligini
o‘
zida ifoda etadigan milliy indikatorlarimizni ilmiy va amaliy jihatdan ishlab
chiqish tavsiya etiladi.
Foydalanilgan adabiyotlar r
o‘
yxati
1.
Глазьев С.Ю. Теория долгосрочного технико
-
экономического
развития. –
М., Изд. –
Вла
-
Дор, 1997. –
c. 107
–
110.
2.
Илларионов А. Критерии экономической безопасности // Вопросы
экономики
, 1999.
–
№10.
3.
Прохожев А
.
, Корнилов М. О проблеме критериев и оценок
экономической безопасности // Общество и экономика, № 4
-5, 2003.
–
c. 233.
4.
Tuxtabayev J.Sh. Davlatning iqtisodiy xavfsizligi. Darslik. Toshkent.
TDIU, 2022.
–
444 b.
5.
Гордиенко Д.В. Основы экономической безопасности государства.
Учеб
-
метод пособие. –
М.: Финансы
и статистика; ИНФРА
-
М, 2009. –
с. 76
-92.
6.
Сенчагов
В.К.
Экономическая
безопасность:
геополитика,
глобализация, самосохранение и развитие (книга четвертая) //
Ин
-
т экономики РАН.
–
М., ЗАО «Финстатинформ», 2002
-
С.72
-78;
7.
https://xs.uz/uz/post/davlat-tashqi-qarz-miqdori-kamajdi
