Иқтисодиётни рақамлаштириш
шароитида қулай ишбилармонлик
муҳитини ривожлантириш йўналишлари
197
KREDITLASH JARAYONIDA XULQ-ATVOR IQTISODIYOTI OMILINI
XORIJ TAJRIBASI ASOSIDA TAKOMILLASHTIRISH
Joʻrayeva Sevara Zakirovna,
Ph.d darajasi uchun mustaqil tadqiqotchi,
Toshkent Davlat Iqtisodiyot Universiteti
Annotatsiya.
Respublikamizda hozirgi kunda tijorat banklari tomonidan
mijozlarni kreditlashda kredit tarixi va ish haqi daromadlarini hisobga olgan holda
kreditlar ajratilmoqda. Biroq xorij tajribasidan ma
’
lumki bu usulda kreditlashning
bir qator kamchiliklari mavjud. Maqolada kredit skoring tizimini xulq-atvor
iqtisodiyotini xorij tajribasi asosida joriy etishning ahamiyati va istiqbollari
yoritilgan.
Kalit soʻzlar:
kredit, t
o‘
lov qobiliyati, kredit portfel, muommoli kreditlar,
xulq-atvor iqtisodiyoti, iste
’
mol krediti, avtokredit, kreditga layoqatlilik, kredit
skoring, kredit tarixi.
Kirish
Hozirgi jahon tendensiyasiga e
’
tibor qaratsak, xulq-atvor iqtisodiyoti oxirgi
yigirma yillikda eng katta ur
g‘
u berilayotgan sohalardan biri hisoblanadi.
Dunyoning k
o‘
pgina rivojlangan mamlakatlarida bank-moliya, marketing va
boshqa biznes kompaniyalari bu sohani
o‘
rganishga, joriy etishga va maksimal
foydaga erishishga xarakat qilishmoqda. Ayniqsa marketing va kreditlashda
mijozlarni jalb qilishda insonlar xarakteriga ta
’
sir etuvchi omillarni keng
q
o‘
llashmoqda. Bu vositalar orqali naflilikni oshirish ham bir qator xorijiy olimlar
tadqiqotlarida tahlil qilingan va amalda q
o‘
llanilmoqda. Misol tariqasida, k
o‘
pgina
katta savdo d
o‘
konlarida doimiy talab bor b
o‘
lgan oziq-ovqat va nooziq-ovqat
mahsulotlarini savdo rastasining eng oxirgi qatorida, aksincha yorqin reklama
qilingan holda kam talabgor mahsulotlarini eng oldi qatorlarda joylashtirishni
misol qilib keltirish mumkin.
Jahon miqyosida xulq-atvor iqtisodiyotini joriy etish keng q
o‘
llanilib borar
ekan, rivojlangan davlatlarda koʻpgina kompaniyalar va tashkilotlarda
hozirda
insonlar xulq-atvorini foydani maksimallashtirishga ta
’
sirini tahlil qiluvchi
mustaqil b
o‘linmalar va “Chief Behavioral Officer”
shtati, ya
’
ni bosh xulq
–
atvor
iqtisodchisi lavozimi
joriy etilgan. Bu yoʻnalishni kengaytirish va
takomillashtirishning asosiy faktorlari quyidagilardir:
1. Top menejment jamoasini shakllantirish. Bunda jamoa qanchalik
darajada oʻquv malaka oshirishni va lozim loyihalarni
chuqurroq ishlab chiqishga
oʻz diqqat
-e
’
tiborini qaratadi.
2. Bosqichma-bosqish boshlash. Loyihalarni amalga oshirishda banklarda
xulq-atvor iqtisodiyoti omiliga tayanish va yuqori ta
’
sirga kam xarajatlar qilgan
holda erishish koʻzda tutilgan.
Иқтисодиётни рақамлаштириш
шароитида қулай ишбилармонлик
муҳитини ривожлантириш йўналишлари
198
3. Har kim ham ekspert emasligini tushunish. Xulq-atvor iqtisodiyoti
tashkilotda joriy etilar ekan, har kim ham mukammal boʻlishi shartmas. Sohalarga
qarab har kim loyihalarni har xil muhokama qiladi.
4. Aniq bir tuzilmani yaratish. Xulq-atvor iqtisodiyotini banklarda joriy
etishda turli jamoalarga turlicha loyihalarni berish tavsiya etiladi.
5. Iloji boricha muhim jamoalarni jalb etish. Biznesda muhim odamlarni va
jamoalarni aniqlab olish kerak.
Buyuk Britaniyadagi “Lloyds Banking Group” kompaniyasi chakana
xizmatlarga ixtisoslashgan bo
‘
lib, 2021-yili 7 milliard funt-
sterling mablagʻini
mijozlar uchun eng yaxshi bank boʻlishga sarflagan. Ushbu bank bilan London
Business School hamkorligida xulq-atvor iqtisodiyoti va qarorlar qabul qilish
jarayonini oʻrganish maqsadida
hamkorlik tuzilgan.
Ma’lumotlar
bazasi va
mijozlar diqqat-e
’
tiborini tortish bilan birgalikda xulq-atvor iqtisodiyoti
k
o‘
zlangan maqsadni amalga oshirishda asosiy elementdir. Shuningdek, xulq-
atvor iqtisodiyoti ilmiy laboratoriyasi tashkil etilgan boʻlib,
u yerda
ma
’lumotlarda yuksak darajada mijozlarni oʻrganishda foydalanish va insonlarga
qaratilgan dizaynni rivojlantiish amalga oshirilmoqda. Jalb qilingan talabalar
Lyodsda diqqat-e
’tiborini mijozlarni aqliy qarashlarini oʻrganish va
raqamlashtirishni takomillashtirish hamda tanlovga qaror qabul qilishning
ta
’
sirini aniqlashtirishga qaratishmoqda.
Jismoniy shaxslarga juda keng turdagi kreditlarni taqdim qiluvchi Britaniya
davlatida kreditlar hisobidan sotib olinuvchi k
o‘
chmas mulklar yoki tovarlar sotib
olinishiga bugungi kunda chegaralar q
o‘
yilmaydi. Ipoteka kreditlari ajratishda
asosiy shartlardan biri rezedent shaxs b
o‘
lish hisoblanib, yuqori kredit
s
o‘
mmalarida oylik ish haqi inobatga olinadi. Shuningdek, Angliya banklari kredit
oluvchi jismoniy shaxslarning daromadlari, yaxshi kredit tarixi, doimiy ish joyiga
ega b
o‘
lishiga ham e
’
tibor qaratishadi. Bu jarayonlarni tashkil etish orqali
mamlakatda resurslarni t
o‘g‘
ri taqsimlash, muammoli kreditlarning oldini olish
va moliya-bank sohasida faoliyat yurituvchilar uchun likvidlilikni ta
’
minlashga
erishilmoqda.
Moliyaviy qarorlarni tog
‘
ri qabul qilinishini ta
’
minlash maqsadida xulq-
atvor nazariyasi 2010-yilda Buyuk Britaniyaning sobiq vaziri David Cameron
tomonidan ham kengaytirilgan. U hukumat tarkibida alohida xulq-atvorni
oʻrganuvchi yoʻnalishda boʻlimni tashkil qilib, soliq toʻlovlarini samarali yigʻish
uchun faoliyat olib borgan. R. Thaler u tomonidan norasmiy maslahatchi boʻlishga
taklif qilingan edi. Cameronning soʻzlariga koʻra, xulq
-
atvorga asoslangan “turtki”
siyosati oʻzida ajoyib mexanizmni tashkil etadi, ya’
ni uning yordamida fuqarolarni
oʻzlari va jamiyat uchun eng yaxshisini tanlashga ishontirish mumkin.
Mavzuga oid adabiyotlar tahlili
Xulq-
atvor iqtisodiyoti mavzusi mashhur boʻlib borar ekan, buni
siyosiy
jarayonlarni rivojlantirishini tushunish uchun bir qancha ishlar belgilandi.
2010-
yilda asos solingan “Xulq
-
atvor qarashlari jamoasi” turtki nazariyasini
Иқтисодиётни рақамлаштириш
шароитида қулай ишбилармонлик
муҳитини ривожлантириш йўналишлари
199
davlat siyosati va xizmatlarini rivojlantirishga xarakat qildi. Yevropa Komissiyasi
ham bu borada bir qator ishlarni amalga oshirib, asosiy moliyaviy nazoratni
rivojlantirish uchun xulq-atvorning ta
’sirini oʻrganishga doir tadqiqotlar olib
borildi. Milliy moliya tashkilotlari xulq-atvorning ta
’sirini oʻrganish uchun
jamoalar tashkil qila boshladi. Bular jumlasiga “UK Financial Conduct Authority”,”
the Netherlands Authority for the Financial Markets”, “
the US Consumer Financial
Protection Bureau” kabilarni keltirish mumkin.
Xalqaro tajribalardan
koʻrish mumkinki banklar faoliyatida qoʻllaniladigan
turli kredit skoring modellari mijozning kreditga layoqatliligini aniq va keng
koʻlamda baholash imkonini beradigan zamonaviy usullardan biridir. Buning
yordamida eng maqbul mijoz tanlab olinadi hamda kredit riskini sezilarli
pasaytirishga erishiladi. Demak, kreditning qaytmasligi bilan bogʻliq
yoʻqotishlarning oldi olinadi. Kreditga layoqatlilikni aniq, toʻliq va tezkor
baholash nafaqat banklar uchun kredit riskini pasaytirish, balki korxonalar uchun
kreditni qaytara olmaslik riskini qisqartirishga tayinlanganligi bilan ham
ahamiyat kasb etadi. Global miqyosda kreditlar ajratishda kredit skoring
tushunchasi q
o‘llanilar ekan, bu tushunchaga qarz oluvchi toʻgʻrisidagi
ma
’
lumotlarni matematik va statistik tahlil qilishga asoslangan ma
’
lum bir kredit
resurslarini berishning ehtimollik tizimi sifatida ta
’
rif berilgan.
Iqtisodiy sotsiologiya sohasidagi xulq-atvorning asoschisi M.Veber deb
e
’tirof etiladi. Bu yoʻnalishdagi tadqiqotchilar insonlarni irratsional b
o
‘
lgan
holatlaridagi iqtisodiy yoki psixologik ta
’
sirlanishini
o‘
rganishadi. Uning fikricha,
insonlar
o‘
zlariga berilgan muqobillar orasidangina tanlab olishadi va bu
xususiyatdan firmalar k
o‘
proq daromad olishda foydalanishi mumkin.
Moliyaviy qarorlarning insonlar xulq-
atvori bilan bogʻliqligini oʻrganuvchi
iqtisodiy psixologiya fani hozirda takomillashib bormoqda. Ta
’
kidlash joizki,
XX asrda Gabriel Tarde, Jorj Katon, Laslo Garai asarlari tufayli iqtisodiy
psixologiyaning paydo b
o‘
lishi va rivojlanishiga sababchi b
o‘
ldi. Ular tomonidan
kutilayotgan foydalilik nazariyasi va vaqtlararo foydalilik modellari e
’
tirof etildi,
ular asosida noaniqlik va vaqtli tanlov sharoitida qarorlar qabul qilish jarayoni
haqidagi farazlarni ilgari surish imkoniyati paydo b
o‘
ldi.
Xavfli vaziyatda qarorlar qanday qabul qilinishi haqidagi rasmiy nazariya
ya
’ni “Kutilayotgan foydalilik nazariya”si 1944
-yilda eng buyuk matematiklardan
Jon von Neumann va iqtisodchi Oskar Morgensternning kitoblarida nashr etilgan.
U Albert Eynshteynning zamondoshi va Prinston universiteti qoshidagi Malaka
oshirish institutida ishlagan va Ikkinchi jahon urushi davomida oʻzini amaliy
muammolarni hal qilishga bagʻishlagan. Natijada "Oʻyinlar nazariyasi va iqtisodiy
xulq-atvor" nomli 600 betlik asari yozilgan va unda kutilayotgan foydalilik
nazariyasi keltirib oʻtilgan.
Xitoylik bir qator tadqiqotchilar aqliy beqarorlik, oʻy
-fikrlar va
munosabatlar shaxsni aniqlashdagi faktorlar ekanligi sababli, mas
’
uliyatli qarz
oluvchini aniqlashda ushbu omill
arga tayanish mumkin boʻladi degan xulosaga
Иқтисодиётни рақамлаштириш
шароитида қулай ишбилармонлик
муҳитини ривожлантириш йўналишлари
200
kelishgan. Ya
’
ni, moliyaviy bozorlardagi iste
’
molchilar doimo qanday qilib qarz
ekanligi koʻrsatilgan xavf
-xatarlar, y
o‘
qotishlar va xarajatlar potentsiallari taqdim
etilishini toʻliq bilishga ojizdir.
Tadqiqot metodologiyasi.
Moliyaviy qarorlar qabul qilish jarayoni va
xulq-atvor iqtisodiyoti b
o‘
yicha mavjud b
o‘
lgan ilmiy tadqiqotlarni
o‘
rganish,
statistik ma
’
lumotlarni
o‘
rganish va iqtisodiy jihatdan taqqoslash va tahlil qilish,
mantiqiy fikrlash, ilmiy abstraksiyalash, ma
’
lumotni guruhlash, analiz va sintez,
induksiya va deduksiya kabi usullardan keng foydalanilgan.
Tahlili va natijalar
Consumer Credit Directive (CCD) tashkiloti xulq-
atvor boʻyicha 2008
-yilda
yangi qoidalar oʻrnatdi, ya’ni mijozlarda oʻz kredit kelishuvlarini oʻzgartirish
boʻyicha qaror qabul qilingandan keyin 14 kalendar kun ichida imkoniyat beriladi.
Bundan maqsad ortiqcha ishonch, evristika yoki yoʻqotishga nafrat kabi xulq
-
atvor omillarining ta
’
sirini bilishdir. Bularning ba
’
zilari mijozlarning ratsional
qarorlarni qabul qilishiga qarama-
qarshi ishlashi mumkin. CCD oʻziga boʻlgan
ortiqcha ishonchni qarorlar qabul qilish jarayonida kamaytirishga undaydi.
Hozirda Fintech innovatsiyalarini joriy etishda ayniqsa bu jarayonlarni tashkil
etish tal
ab etiladi, sababi koʻpchilik online qarz olishda vaqtida soʻndirishni
osongina va
’
da beradi.
Germaniyada kredit oluvchi jismoniy shaxslarning bankda hisob raqamlari
boʻlishi kerak, chunki bank yoki nobank tashkilotdan berilgan kreditlarning
asosiy qarz va unga hisoblangan foizlari shartnomada k
o‘
rsatilgan muddatlarda
hisob raqamdan yechib olinadi. Kredit olishda jismoniy shaxslar bankka tashrif
buyurishi yoki online platformalar orqali rasmiylashtirishi mumkin. Ushbu
jarayonda talab qilinadigan muhim tartiblardan biri bu shu mamlakatning
rezedenti boʻlishi va doimiy yashash uchun roʻyxatdan oʻtgan manzili hisoblanadi.
Shuningdek, kredit ajratishda ularning oylik daromadlari va oy davomida
qiladigan xarajatlari muhim k
o‘
rsatkich sifatida qaraladi. Bankka murojaat qilgan
mijozning bankdan oladigan krediti oylik daromadining 60%dan yuqori summani
tashkil qiladigan bo ʿlsa bu ijobiy qaror qabul qilishga asos bo‘
ladi.
Yana bir «Kreditech» nomli nemis kompaniyasi bugungi kunda
mijozlarning ijtimoiy skoringiga asoslangan holda 30 kungacha bo
‘
lgan muddatda
kredit olish imkoniyatini beradi. Bu kompaniya mikrokredit tashkiloti hisoblanib,
u ham ijtimoiy tarmoqlardan olingan ma
’
lumotlarga tayanadi. Ushbu jarayonda
8000 dan ortiq faktorlarga tayanishadi. Asosiy e
’
tiborni ular insonlarning internet
magazinlardagi xaridlariga va qiziqishlariga qaratishadi. Ular tajribasidan k
o‘
rish
mumkinki, ijtimoiy tarmoqlardan olingan ma
’
lumotlarga asosan qisqa muddatli
kreditlarni tezkor ajratish va keng k
o‘
lamda mijozlarni jalb qilishga erishish
mumkin.
Fikrimizcha, Buyuk Britaniya va Yevropa davlatlarining tajribasidan
k
o‘
rinadiki, xulq-atvor iqtisodiyoti va qarorlar qabul qilish jarayonini chuqurroq
o‘
rganish va amaliyotga joriy etish shubhasiz katta iqtisodiy samaradorlikni
taʿminlashi mumkin. Ayniqsa bu sohaga hukumat tomonidan katta eʿtibor
Иқтисодиётни рақамлаштириш
шароитида қулай ишбилармонлик
муҳитини ривожлантириш йўналишлари
201
qaratilayotganligi bejizga emas. Bu albatta mamlakat miqyosida iqtisodiy
resusrslarni t
o‘g‘
ri taqsimlash, pul-kredit munosabatlarini tartibga solish va
moliyaviy barqarorolikni taʿminlashga asos
b
o‘
ladi.
Bundan tashqari, xulq-
atvor iqtisodiyoti gʻoyalari koʻp mamlakatlardagi
hozirgi davr siyosatchilari uchun nihoyatda jozibali boʻlib chiqdi. B.Obama
oʻzining saylovoldi kompaniyalaridagi chiqishlarida juda keng foydalangan va
Amerika Qoʻshma Shtatlari Prezidenti boʻlganidan keyin ham
ularga qayta-qayta
murojaat qilgan. Times jurnali
oʻzining eng yaqin maslahatchilari guruhini
“
orzuning xulq-atvor hamkorlari
”
deb atagan, ya
’
ni ularning maqsadi xulq-atvor
iqtisodiyotini taraqqiy qilishga
asoslangan “mamlakatni oʻzgartirish” shiori
boʻlgan
[3].
2017-yilda the BBVA Group ya
’
ni Ispaniyaning yirik moliyaviy xizmatlar va
banki hisoblangan kompaniya insonlar qanday qilib qarorlar qabul qilishini
tadqiqot qiluvchi jamoalarni tuza boshlashdi. Asosiy maqsad xulq-atvor
iqtisodiyoti prinsiplarini joriy etib sotishda va foydada o
‘
sishga erishish emas
balki bankka nima uchun mijozlar tashrif buyuradi va qanday qilib insonlar qaror
qabul qilishi sabablarini chuqurroq bilish edi. BBVA Groupning Xulq-atvor
iqtisodiyoti tizimi boshli
g‘
i Michelle Gelsning so
‘
zlariga ko
‘ra: “Bizning asosiy
maqsadimiz mijozlarning moliyaviy maqsadlariga erishlariga yordam berish, eng
oddiysidan eng mukammaliga qadar” deb ta’
kidlaydi. BBVAning bu modeldan
foydalanishida ko
‘
p ma
’
lumotlar ortiqcha yuk sifatida qaraladi. Ipoteka
kreditlarini berishda Ispaniya aholisiga oʻtkazilgan ilmiy izlanishlarida kredit
olish uchun ilovalardagi tilni osonlashtirish va foydalanishga oson hisoblagichni
oʻrnatish topshirilgan kredit arizalari sonini 150 fo
izga oshirgan.
Demak, Ispaniyadagi yirik bank BBVA Group tajribasidan k
o‘
rinadiki,
mijozlar sonini oshirishda ularni xulqini chuqurroq
o‘
rganishning ahamiyati
yuqori. Bu esa nafaqat insonlar qanday qilib qarorlar qabul qilishini
o‘
rganish, shu
bilan birga kelajakdagi mijozlardan kutilmalarni oldindan bashoratlash
imkoniyatini ham yaratadi.
“Рос Бизнес Консалтинг”
agentligi ma
’lumotlatiga koʻra Kolumbiya va
Filippinda
“
Lenddo.com
”
nomli xizmat turi mijozlarga kreditlarni olishga ularning
ijtimoiy tarmoqlardagi mavjud profillaridan ma
’
lumotlarni olgan holda qulay
imkoniyat yaratadi. Qisqa muddatli (3 oydan 12 oygacha) boʻlgan ushbu
kreditlarni oʻrtacha 400 AQSH dollaridan 800 AQSH dollarigacha boʻlgan
summada ushbu platformadan juda tez va oson olish mumkin.
Hozirda dunyoning koʻplab rivojlangan davlatlarida banklar mijozga kredit
ajratishda insonning xulq-atvorini aniqlash maqsadida mijozning ijtimoiy
tarmoqdagi profilidan kredit layoqatliliini aniqlash uchun ma
’
lumot olishda
quyidagi jihatlarga e
’
tibor qaratishmoqda:
–
Kontakt ma
’
lumotlari;
–
Foydalanuvchining kirish faolligi;
–
Doʻstlar bilan aloqalari
;
–
Mijozning qiziqishlari;
Иқтисодиётни рақамлаштириш
шароитида қулай ишбилармонлик
муҳитини ривожлантириш йўналишлари
202
–
Internet magazindagi faolligi, pullik xizmatlardan foydalanish darajasi;
–
Mijozning qimor oʻyinlariga qiziqishi
.
Ta
’
kidlash joizki, faqat
ijtimoiy skoring tizimini kredit toʻloviga mijozni
layoqatliligini aniqlashda q
o‘
llash hozirgi an
’
anaviy usullardan voz kechgan holda
qoʻllash toʻgʻri boʻlmaydi. Bunda amaldagi qonunchilikka rioya etish va kredit
risklarini oldini olish maqsadga muvofiqdir. Demak bu tizim kredit berish
to
‘
g
‘risidagi qarorlarni qabul qilishda qoʻshimcha omillar hisoblanadi. Ijtimoiy
skoring ya
’ni xulq atvor iqtisodiyoti omillarini qoʻllagan holda zamonaviy
kreditlashda mijozlarni toʻlovga layoqatliligini quyidagi usullarda b
aholash
mumkin:
2-jadval.
Mijozlarni olgan qarz mabla
g‘
larini t
o‘
lashga layoqatliligini
aniqlash mezonlari
Ma
’
lumotlar manbasini
tanlash mezonlari
Axborot turi
1.Mijozning demografik
xususiyatlari
Jinsi, yoshi, oilaviy ahvoli, farzandlari, qarindoshlari
2.Kontakt ma
’
lumotlarining
haqiqiyligi
Telefon raqami, elektron pochta, haqiqatda
yashash joyi
3.Ta
’
lim, o
ʻ
quv yoki ish joyi
Ma
’
lumoti, o
‘
quv yurti, til bilish darajasi, lavozimi
4.Mijozning ijtimoiy va iste
’
mol
bo
ʻ
yicha qiziqishlari
Do
‘
stlari soni, siyosiy qarashlari, atrofdagi
o
‘
zgarishlarga munosabati, shaxsiy rivojlanishi,
xobbilari, a
’
zo bo
‘
lgan guruhlari va belgilagan
“yoqtirish” tugmasi bo‘
yicha qiziqishlari
5.Texnik ma
’
lumotlari tahlili
Rasm tahlili, internet sahifadagi o
ʻ
tkazgan vaqti
Manba:
“РосБизнесКонсалтинг”
rasmiy
sayti
ma
’
lumotlari.
https://www.rbc.ru/money/11/10/2017/59db5ec89a7947730019424d.
Yuqorida keltirib oʻtilgan insonlar xulq
-atvoriga ta
’
sir etuvchi faktorlarni
inobatga olga
n holda mijozlarni toʻlovga layoqatliligini baholash Rossiyada bir
qator banklarda joriy etilgan. Bu orqali mijoz toʻlashga qanaqa munosabatda
boʻlish va uning xulq
-
atvori oʻz vaqtida qarzlarni uzishga moyil yoki teskarisini
bilish imkonini beradi.Rossiya
tajribasida “Сбербанк”, “Альфа
-
банк”,
“Тинькофф Банк”, “ОТП Банк”, “Хоум Кредит Банк”, “ВТБ” larda ijtimoiy kredit
skoringidan hozirda faol foydalanilmoqda. 2013-yilda R.I. Kapeliushnikov
tomonidan Rossiya ilmiy-
tekshirish universiteti “Iqtisodiyot Oliy maktabi”da
xulq-atvor iqtisodiyotiga doir izlanishlarni amalga oshirilgan.
Rossiya davlatida bu sohaga qiziqish oxirgi yillarda
o‘
sib borayotganligini
yuqorida keltirilganlardan yaqqol k
o‘
rishimiz mumkin b
o‘
ladi. Shu bilan birga,
ijtimoiy kredit skoringidan keng foydalanish banklar kredit portfeli va
rentabelligini oshirishni taʿminlaydi.
Иқтисодиётни рақамлаштириш
шароитида қулай ишбилармонлик
муҳитини ривожлантириш йўналишлари
203
Xitoyda 2018-yilda Xulq atvor iqtisodiyoti va moliya markazi tashkil etilgan
boʻlib, iqtisod va moliya sohasida yuqori sifatli ilmiy ishlarni qilishga qaratilgan
markaz hisoblanadi. 2019-yil 14-aprelda ilk bora Xitoy Xulq
–
atvor iqtisodiyoti
forumi
o‘
tkazildi.( China BEEF) Ushbu forumda 100 dan ortiq tajribali professor
va ilmiy tadqiqotchilar ishtirok etib, ular “Yakka qarorlar qabul qilish xulqi”,
“Xulq o‘
yinlari
tajribasi”, “Moliya xulqi” kabi mavzularda fikr almashishdi.
Zamonaviy kreditlash amaliyotida keng qoʻllanilayotgan xulq
-atvor
iqtisodiyoti ayniqsa Xitoy davlatida juda ommalashgan. Bu jarayonni Xitoyning
“
social credit system
”
tizimi misolida k
o‘
rishimiz mumkin. Bu tizim ilk bor
2014-yilda e
’
lon qilingan b
o‘
lib, ijtimoiy boshqaruv va bozor iqtisodiyotining
muhim sifati hisoblanadi. Asosiy maqsad 2015-yildagi davlat dasturiga asosan
“Ishonchni saqlash shon
-
sharaf, ishonchni buzish esa sharmandalik” gʻoyasi
ni
mustahkamlash hisoblanadi.
Bu tizimning reyting koʻrsatkichlari Xitoyning iqtisodiyotni rivojlantirish
jamoasi, milliy rivojlanish va islohotlar komissiyasi (NDRC), Xitoy Xalq banki va
Xitoy sud tizmi tomonidan ishlab chiqilgan [5]. Ushbu tizim nafaqat jismoniy
shaxslar, shuningdek, kompaniyalar va davlat tashkilotlari uchun ham
q
o‘
llaniladi. Xitoyda shuningdek, xususiy sektor uchun bir nechta nodavlat
ijtimoiy kredit skoring tizmlari b
o‘
lib, misol tariqasida Jack Ma ning Ant Group
kompaniyasi tomidan ishlab chiqilgan Sesame Creditni aytish mumkin.
Xitoyning
“
social credit system
”
tizimiga asosan insonlarning ijtimoiy
baholari ularning xulq-
atvoriga qarab koʻtarilishi yoki tushishi mumkin va bu
ularning turli xizmatlardan, jumladan, kredit olishiga bevosita ta
’sir koʻrsatadi.
Shuningdek, kreditni oʻz vaqtida toʻlamaslik ham bu tizimda balning pasayishiga
sabab boʻlib, amaliyotda Xitoy universitetlari ba’
zi talabalarni otasining shu xulq-
atvoriga k
o‘ra oʻqishga ham qabul qilishmagan.
Tizimning aniq metodoligiyasi sir hisoblanadi. Biroq salbiy transport
boshqarish, mumkin boʻlmagan joylarda chekish, koʻp videooʻyinlar sotib olish,
yolgʻon xabarlarni online tarqatish, mulohazasiz narsalarni sotib olish, uy hayvonlari
bogʻichsiz yursa yoki jamoat tartibsizli
klarini keltirib chiqarsa va boshqa bir qator
yomon xulq atvorlarning boʻlishi balning kamayishiga olib keladi.
Xattoki Li Xiaolin ismli advokat 2015-yilda sud qarorini bajarmagani uchun
tizim boʻyicha ”ishonchsiz” deb topilgan ro‘
yxatga kiritilgan va ish safari cho
g‘
ida
uyiga qaytishga samolyot chiptalarini xarid qila olmagan, keyinchalik kredit
kartalari uchun ham ariza bera olmagan deya Human Rights Watch xabar beradi.
Bundan tashqari ushbu sayt ma
’lumotlariga koʻra bu oddiy kredit reytingi emas.
Fuqarolarni xarid qilish odatlaridan tortib onlayn xulqiga qadar turli xulq-atvori
b
o‘
yicha baholab, hukumat muammolardan holi jamiyat yaratish maqsadida
ishlab chiqilgan. Kam ball olganlar davlat ishiga kirishdan tortib, farzandlarini
kerakli maktablarga joylas
htirishgacha boʻlgan barcha sohalarda toʻsiqlarga duch
kelishadi. Tizimni aynan kim boshqarishi, ballar haqida bahslasha oladimi
yoki qanday boʻlishi mumkinligi yoki hatto tizim qonuniymi yoki yoʻqmi
noma
’
lumligicha qolmoqda.
Иқтисодиётни рақамлаштириш
шароитида қулай ишбилармонлик
муҳитини ривожлантириш йўналишлари
204
Yaxshi xulq-
atvorga ega boʻlgan yuqori bal toʻplaganlarda juda ko‘
p
imkoniyatlar boʻlib, ular oson kredit olish, ta’
limdan imtiyozli foydalanish, sayohatga
arizalarni tez amalga oshirish, mehmonxonalarni chet elda buyurtma qilishda depozit
toʻlamaslik, energiya toʻ῾
lovlariga chegirmalar, depozitsiz ijaraga narsalar olish,
banklarda eng yaxshi foizlardan foydalanish va boshqa bir qator imkoniyatlarga ega
boʻladilar. Umuman olganda bu tizimga qarshi fikrlar koʻp boʻlgan boʻlsa
-da, amalda
tizimga boʻysunish orqali koʻpchilik oʻz xulq
-atvorini yaxshi tomonga
oʻzgartirganligini koʻrish mumkin va bu oʻz navbatida nafaqat kedit jarayonlari balki
butun jamiyat miqyosida farovon ijtimoiy turmush tarzini ifodalaydi.
2020-yil Xitoyning Ijtimoiy Kredit Tizimi (SoCS) y
o‘
lga q
o‘
yilishini asosiy
bosqichi yakunlandi. Bu jarayonda umumiy asos va asosiy mexanizmlar yaratilib,
SoCSni kelgusi besh yillik rejaga (2021
–
2025) mos keladigan keyingi bosqichga
y
o‘
naltirish uchun k
o‘
plab hisobotlar va rejalashtirish hujjatlari ishlab chiqildi.
Ijtimoiy kredit tizimining (SoCS) ildizlari 1990-yillarning boshlariga borib
taqaladi, jumladan, jismoniy shaxslar va kichik korxonalar k
o‘
pincha
hujjatlashtirilgan moliyaviy tarixga ega b
o‘
lmagan qishloq joylarida kredit
berishni osonlashtirish uchun shaxsiy bank va moliyaviy kredit reyting tizimini
rivojlantirishga qaratilgan edi. SoCSning birinchi loyihalari 2007-yilda bir guruh
davlat organlari tomonidan ishlab chiqilgan. 2011-yildan boshlab SoCS moliyaviy
kredit reytingi maqsadlarida tizimdan keng ijtimoiy-siyosiy vosita sifatida
foydalanish rejalashtirildi. Ijtimoiy kredit tizimi minglab hujjatlar bilan tartibga
solinadi, ammo “kredit” tushunchasining aniq ta’
rifi y
o‘
q va amalga oshirish va
baholash standartlarida jiddiy mintaqaviy farqlar mavjud.
Xitoyning
“
ishonch past
”
jamiyat ekanligi haqidagi qarashlar ancha vaqtdan
beri keng tarqalgandi. Xitoy jamiyati 1978-yilda islohot boshlanganidan beri
notinch iqtisodiy va ijtimoiy
o‘
zgarishlar natijasida ma
’
naviy b
o‘
shliqdan aziyat
chekdi. Rivojlangan hududlarda iqtisodiy boylik
o‘
sishi qimmatga tushdi, chunki
ular bozor ishtirokchilarining yetarlicha nazorati yoʻqligi, atrof
-muhit va oziq-
ovqat xavfsizligi bilan bogʻliq mojarolar, mehnat qonunchiligi va intellektual mulk
huquqlarining buzilishi, shuningdek, keng tarqalgan korrupsiya va ijaraga
olishdan eng koʻp zarar koʻrildi. 2014
-yildan beri davlat va partiya yetakchisi Si
Tszinpin “qonunga asoslangan keng qamrovli boshqaruv”ni asosiy siyosiy
ustuvor vazifa deb e
’
lon qildi. Barcha shaxslar, bozor ishtirokchilari va davlat
organlarining qoidalar b
o‘
yicha xarakatini ta
’
minlash barqaror iqtisodiy, ijtimoiy,
siyosiy
o‘
sish va rejim barqarorligining zaruriy sharti sifatida qaraldi.
Bugungi kunda 47 ta institut uni shakllantirishda ishtirok etmoqda. Bularga
Davlat kengashi vazirliklararo muvofiqlashtiruvchi sifatida, Milliy Rivojlanish va
islohotlar komissiyasi (NDRC) va Xitoy Xalq banki yetakchi sifatida kiradi. Ushbu
muassasalarning aksariyati tizimni yaratish orqali tegishli siyosat sohalarida
“
ijtimoiy kredit
”
ni kuzatish uchun platformalarni boshqarishga ham javobgardir.
Jismoniy shaxslar bilan ishlashda SoCS asosan qarzni t
o‘
lashga qaratilgan. Shunga
qaramay bunda qonunlarning buzilishi ham kuzatilib, jazolanadi.
Иқтисодиётни рақамлаштириш
шароитида қулай ишбилармонлик
муҳитини ривожлантириш йўналишлари
205
Bizningcha, Xitoy davlatining amalga oshirayotgan islohotlari juda k
o‘
p
afzalliklarga ega. Yuqorida keltirib
o‘
tilganidek SoCS bu nafaqat butun bir yirik
platforma shu bilan qatorda har bir insonning kelajakdagi xulq-atvorini aniqlab
bera oladigan va qarz munosabatlarini t
o‘
griroq bashorat qila oladigan
maʿlumotlar ba
zasi hamdir. Xulq-atvor tamoyillarini inobatga olgan holda
yaratilgan ushbu tizim
o‘
z samaradorligini k
o‘
rsatmoqda.
Bundan tashqari boshqa davlatlarda ham qarz berish jarayonlarini aniqroq
bashorat qila olish uchun bir qator ishlar amalga oshirilmoqda. Jumladan,
Bolgariyada Sofiyada moliya bozoridagi yetakchi banklardan biri Avstraliya
kompaniyasi bilan hamkorlik qilgan holda ularning qarz berish jarayoniga
taʻsirini koʻrishga qaror qilishdi.
Ular ikta guruh tuzishidi, biri qarzga berilgan
mahsulotlar uchun
va boshqasi qarzga boʻlmagan mahsulotlar uchun tadqiqot
olib borishdi. Ikki guruh ham 2019-yil iyun oyidan iyul oyiga qadar 45 kun
davomida ish olib bordi. Ikki guruhda ishlar mijozlarni qarzga loyiq va unchalik
loyiq boʻlmagan guruhlarga ajratgan holda a
malga oshirildi. Ular bank filiallari
bilan ishlab test guruhi va nazorat guruhiga ajralishdi.
Avstraliyaning ANZ banki qarz oluvchilarga ipoteka kreditlarini
mijozlarning xulq-atvoridan kelib chiqib kredit limitlari, foiz stavkalari va kredit
muddatlarini belgilashadi.
Dunyo boʻylab ko‘
pgina mamlakatlarda xulq-atvor
skoringi k
o‘
plab jadal qarz beruvchi institutlarda ishlatiladi, ya
’
ni ijtimoiy xulq-
atvor e-tijorat ma
’
lumotlari, ijtimoiy arenda ijtimoiy tarmoq ma
’
lumotlari, veb
analitiklar, telekommunikatsiya va mobil telefonlar kabilarda foydalaniladi.
Elektron magazinlar, chatlar va ijtimoiy tarmoq ma
’lumotlari dunyo boʻylab
Prosper, Lenddo, Entrepreneurial Financial Lab, Zopa, lending club, Financiera
Confianza kabi qarz beruvchi kompaniyalar va ”peer
-to-
peer” (P2P) ijtimoiy qarz
berish platformalari tomonidan keng q
o‘
llanib kelinmoqda. Equifax va Experian
kabi yirik kredit platformalar mavjud ma
’
lumotlar bazasidan foydalangan holda
ishlashadi. Ularda xulq
–
atvor psixologik va insonlarning xarakterlaridan kelib
chiqib baholanadi.
Psixologik testlar kimningdir bilimini, qobiliyatini, hayotdagi vaziyatlarga
munosabatini tahlil qilishda foydalaniladigan savollardan iborat. Entrepreneurial
Finance Lab (EFL) esa turli optimizm, oʻziga ishonch, avtonomiya, ma’
suliyatlilik
kabi xarakterlardan foydalanmoqda.
Psixologik usuldan foydalangan holda, EFL 1,993 ta kredit arizalarini koʻrib
chiqib bunda ularning 9 % boshqa joylarda moliyalashtirilishi rad etilgan b
o‘
lib,
Perudagi eng katta 5 chi bank mijozlarni yuqori aniqlikda aniqlagan deb topildi.
Shuningdek, Visual DNA kognitiv xilma xillik va tur
g‘
un his tuy
g‘
u xarakterlarini
kredit riskni bo
g‘
lovchi sifatida foydalanilgan.
Jismoniy shaxslarni kreditlashda katta tajriba va k
o‘
lam jihatdan k
o‘
p
kreditlar ajratiladigan AQSH tijorat banklari hisoblanadi. AQSH kongresi
tomonidan jismoniy shaxslarni kreditlash b
o‘yicha “Kreditlashda tenglik
imkoniyatlari haqida” qonun qabulo qilingan va ushbu qonunga ko‘
ra kredit
Иқтисодиётни рақамлаштириш
шароитида қулай ишбилармонлик
муҳитини ривожлантириш йўналишлари
206
beruvchi
tashkilotlar
mijozlarning
millati,
yoshi,irqi,
boyligi,diniy
qarashlari,rangi,ijtimoiy va oilaviy holatidan qat
’
iy nazar kreditlash b
o‘
yicha
talablarga javob beradigan b
o‘
lsa, kredit ajratilishi qonuniy belgilab q
o‘
yilgan.
АQShda potentsial qarz oluvchining kredit toʼloviga layoqatliligini aniqlash
uchun va oʼz navbatida kredit riskini minimallashtirish uchun 6 “c”lar qoidasi
nomli usuldan foydalaniladi. Bu usul asosida mijoz faoliyatini baholashning
quyidagi mezonlari yotadi:
–
customer character
–
mijozning reputatsiyasi ya
’
ni xarakteri;
–
capacity to pay
–
toʼlov qobiliyati;
–
capital/cash
–
kapital yoki pul mabla
g‘
lari;
–
collateral
–
ssudaning taʼminlanganligi ya’
ni garov ta
’
minoti;
–
current business, condition and goosnull
–
iq
tisodiy konʼyunktura va
uning istiqbollari;
–
control
–
nazorat.
Quyida ushbu 6 ta omilni kengroq yoritamiz, demak:
–
Mijozning reputatsiyasi, ya
’
ni xarakteri deganda uning kredit tarixi, kredit
t
o‘
loviga xulq-atvori, kredit olish maqsadi, mijoz va u bilan b
o‘
langan shaxslarning
tajribasi, s
o‘
ralayotgan kredit b
o‘
yicha ikkinchi imzo q
o‘
yuvchi shaxslar
mavjudligi va shu kabi mijoz xarakterini aniqlashtiradigan ma
’
lumotlar s
o‘
raladi;
–
T
o‘
lov qobiliyatida mijozning va uning kafilining haqiqiylii, mijoz tarixi,
yuridik statusi, amalga oshirgan operatsiyalar tarixi, asosiy mijozlari kabi
ma’lumotlar o‘
rganiladi;
–
Pul mabla
g‘
lari tahlilida
o‘
tgan davrdagi foydasi, divedentlari, sotuv
hajmi, rejalashtirilayotgan naqd pul oqimi yetarliligi, likvid rezervlarining
mavjudligi, kreditor va debitor qarzdorlikni s
o‘
ndirish muddatlari, tovar material
zahiralarining aylanishi, kapital tuzilishi va leveraj darajasi, xarajatlar nazorati
hisobga olinadi;
–
Ta
’
minot sifatida aktivlarga egalik qilish huquqi, kafillik, klient su
g‘
urtasi,
garantiyalar va boshqa garov ta
’
minoti b
o‘
la oladigan mulklar kiritiladi;
–
Hozirda mijozning bozordagi holati va mavqei. Mijoz faoliyati natijalarini
shu tarmoqdagi boshqa mijozlar bilan solishtirish. Tovar raqobatbardoshligi, mijoz
va tarmoqning ish jarayoni va texnologiyalarni
o‘
rganish. Shuningdek, iqtisodiy
o‘
zgarishlarga ta
’
sirchanligi, ishchi kuchi bozoridagi shartlar, inflyatsiyaning
mijozning balansi va naqd pul oqimiga ta
’
siri kabilar ham hisobga olinadi;
–
Bank faoliyatiga tegishli qonunlar va qoidalarga kredit ajratish
muvofiqligi, nazoratchilar uchun tegishli qoidalar, qarzni tan olish haqidagi
imzolangan hujjatlar, hamda kredit olish uchun taqdim etilgan hujjatlar t
o‘g‘
riligi,
kredit arizasining bank kredit siyosatiga mosligi k
o‘
rib chiqiladi.
Shunga
o‘xshash Wells Fargo bankida “5C” usulidan juda keng foydalaniladi.
Ya
’
ni character (mijozning tabiati), credit(kredit), cashflow (pul oqimi), capacity
(imkoniyatlari), collateral(ta
’
minoti)ni hisobga olgan holda kredit ajratiladi.
Shuningdek mijoz kredit olishda ariza t
o‘
ldirganda quyidagi savollarga javob
beradi:
Иқтисодиётни рақамлаштириш
шароитида қулай ишбилармонлик
муҳитини ривожлантириш йўналишлари
207
–
Siz biznesda asosiy qarorni qabul qiluvchi shaxsmisiz?
–
Necha yildan buyon kreditlardan foydalanib kelasiz?
2018-yilda, kuchli ochiq bank moliyaviy tashabbuslarini joriy etish bilan,
Birch xulq-atvorga doir ma
’
lumotlarga ishondi va LinkedIn banklarda moliyaviy
ma
’
lumotlar b
o‘
lgani kabi kredit skoringini yaxshi aniqligiga ega b
o‘
lishi.)
mumkinligini ta
’
kidladi. Tadqiqot LinkedInning bosh kompaniyasi Microsoft va
boshqa
“
GAFA
”
a
’
zolari (masalan, Google, Apple, Facebook, Amazon) tomonidan
t
o‘
plangan qidiruv s
o‘
rovlari, joylashuvlar va xarid qilish shakllari kabi
ma
’
lumotlardan foydalanishning asosliligini muhokama qilish uchun olib borildi.
Ijtimoiy tarmoqlarda Masyutin (2015) tomonidan kredit ballini hisoblash
uchun bir qator xulq-atvor k
o‘
rsatkichlari tavsiya etilgan b
o‘
lib, ular oilaviy holat
(sevgi sinflari asosida tasniflangan, unashtirilgan, murakkab va hokazo), siyosiy
qarashlar, yosh (ijtimoiy tarmoqlardan mos keladigan), jinsi, oxirgi tashrifdan buyon
kunlar soni, birinchi postdan keyingi kunlar soni (ijtimoiy tarmoqlarda), ish
o‘
rinlari
soni, obunalar soni, fotosuratlar bilan foydalanuvchi postlari soni, video bilan postlar
soni, bolalar soni, asosiy hayotiy voqealar qatnashgan (mansab va pul,
o‘
yin-kulgi,
shon-shuhrat va ta
’
sir, tadqiqot va ilm-fan va boshqalar) va asosiy fazilatlar
(masalan, ijodkorlik, hazil va boshqalar) hisobga olinadi.
Shuningdek, Weke va Ntwiga kredit risklarini baholashda ijtimoiy tarmoq
ma
’
lumotlaridan foydalanishning uchta afzalliklarini ta
’
kidladilar: birinchidan,
cheklangan moliyaviy tarixga ega b
o‘
lgan qimmatli qarz oluvchilarni q
o‘
lga olish
va shu bilan tanlovning salbiy oqibatlarini bartaraf etish. Ikkinchidan, mijozning
haqiqiy ehtiyojlarini tushunish va shu bilan birga ma
’
naviy xavf ta
’
sirini
kamaytirishga erishish k
o‘
zda tutilgan.
Oxirgisi, qarz oluvchilar tomonidan taqdim etilgan ma
’
lumotlarni ijtimoiy
tarmoq profillari bilan moslashtirish, axborot assimetriyasini bartaraf etish.
Ijtimoiy tarmoqlardan foydalanish amaliyotda ham topilgan, bu yerda kreditorlar
va baholovchilar uni k
o‘
p jihatdan foydali deb bilishgan.
Misol uchun, MasterCard Advisors hisobotida ta
’
kidlanishicha, ijtimoiy
tarmoqlardagi ma
’
lumotlarni tekshirish shaxsni tasdiqlashning bir usuli
hisoblanadi. Bundan tashqari, bu daromad darajasini baholash uchun ishlatilishi
mumkin. Uchinchidan, bandlik holati t
o‘g‘
risidagi ma
’
lumotlarni ijtimoiy
tarmoqlardan olish mumkin.
Ish beruvchilar bilan ish va barqarorlikni tekshirishda kreditorlar LinkedIn
kabi professional ijtimoiy tarmoq platformalaridan foydalanishlari mumkin.
Shunday qilib, ular arizachining mehnat tarixini tekshirishlari mumkin. Nafaqat
bu, balki ular bir vaqtning
o‘
zida bir xil ish beruvchida ishlaydigan hamkasbini
izlash va bu hamkasbning moliyaviy holati va tarixini
o‘
zaro tekshirish uchun
“o‘
zaro faoliyat
”
mashqini bajarishlari ham mumkin (Bredberi, 2011).
Иқтисодиётни рақамлаштириш
шароитида қулай ишбилармонлик
муҳитини ривожлантириш йўналишлари
208
Xulosa va takliflar
Yuqoridagilardan xulosa qilib aytish mumkinki, ijtimoiy skoring yoki
boshqacha qilib aytganda insonlarning psixologiyasini, xarakterini, xulq-atvorini
o‘
rganish orqali kredit ajratish k
o‘
pgina davlatlar tajribasidan samarali usul
ekanligi yaqqol k
o‘
rinmoqda. Buyuk Biritaniya va Yevropa davlatlari hukumati
tomonidan bu sohaga katta ur
g‘
u berilishi bejizga emas. Davlat tomonidan q
o‘
llab
quvvatlanishi va tadqiqotlar uchun imkoniyatlar yaratilishi bu sohani
takomillashtirgan holda samarali moliyaviy qarorlar qabul qilgan holda, iqtisodiy
barqarorlikka erishish garovidir. Ayniqsa, Xitoyda taraqqiy etib borayotgan SoCS
tizimi banklar va boshqa moliya tashkilotlari faoliyati samaradorligini ta
’
minlash
orqali butun iqtisodiyotda iqtisodiy barqarorlikni ta
’
minlaydi. Shuningdek, bu
tizim insonlarni yaxshi xulq-atvorga undaydi ya
’
ni jamiyat uchun foydali ta
’
lim-
tarbiya vositasi hamdir. Respublikamizda ham Buyuk Britaniya, AQSH va Xitoy
davlatlari tajribasidan andoza olgan holda xulq-atvor omillariga asoslangan
kredit ajratish tizimini takomillashtirish kelajakda mamlakat miqyosida pul-
kredit tizimi barqarorligini ta
’
minlashga asos b
o‘
la oladi.
Foydalanilgan adabiyotlar r
o‘
yxati
1.
Basham P. Are Nudging and Shoving Good for Public Health? A
Democracy Institute Report. [Online]. 2010
2.
https://publications.europa.eu/en/publication-detail//publication/
b86d7f2d-9e77-11e7-b92d-01aa75ed71a1/language-en/format-PDF/source-
search.
3.
Masyutin A.A. (2015) Credit scoring based on social network data.
Business informatics. (3(33).
4.
Grunwald M. How Obama Is Using the Science of Change //
Time Magazine. 2009. April 02.
5.
https://www.scmp.com/economy/china-economy/article/3096090/
what-chinas-social-credit-system-and-why-it-controversial
6.
https://www.businessinsider.com/china-social-credit-affects-childs-
university-enrolment-2018-7.
7.
https://www.businessinsider.com/china-social-credit-system-
punishments-and-rewards-explained-2018-4.
8.
https://www.hrw.org/news/2017/12/12/chinas-chilling-social-credit-
blacklist.
9.
Xi Jinping: In building rule by law, we must focus on improving the
systemic environment and strengthen the construction of the Social Credit
System)”.
February,
https://www.sohu.com/a/298187739_100013182.
Accessed: October 12, 2020.
10.
Research by authors on Credit China portal and debt-defaulter blacklist.
11.
Klinger, B., Khwaja, A., & LaMonte, J. (2013). Improving credit risk
analysis with psychometrics in Peru.
Иқтисодиётни рақамлаштириш
шароитида қулай ишбилармонлик
муҳитини ривожлантириш йўналишлари
209
12.
McEvoy, M. J., & Chakraborty, T. (2014). Enabling financial inclusion
through alternative data
13.
Arráiz, I., Bruhn, M., & Stucchi, R. (2017). Psychometrics as a Tool to
Improve Credit Information, S67
14.
Masyutin, A. (2015). Credit scoring based on social network data.
Бизнес
-
информатика(3 (33
15.
Weke, P., & Ntwiga, D. B. (2016). Consumer lending using social media
data.
16.
Bradbury, D. (2011). Data mining with LinkedIn. Computer Fraud &
Security, 2011(10),5-8.
