Иқтисодиётни рақамлаштириш
шароитида қулай ишбилармонлик
муҳитини ривожлантириш йўналишлари
364
O‘
ZBEKISTON AKTSIYADORLIK JAMIYATLARIDA KORPORATIV
BOSHQARUVNI SAMARALI AMALGA OSHIRISH MEXANIZMLARI
Akmal Shermuhamedov
катта ўқитувчи,
Тошкент давлат иқтисодиёт университети
E-mail: skazka.6313@gmail.com
Annotatsiya.
Hozirgi kunda mamlakatimizda bozor iqtisodiyoti faoliyat
yuritishining zaruriy institutlari amaldagi qonunlarda
o‘
z ifodasini topgan, shu
bilan bir vaqtda yangi shakllangan korporativ tadbirkorlik tuzilmalarida
boshqaruv samaradorligini ta
’
minlash raqobatni hamda mulkdorlar huquqini
himoya qilish muammolarini hal etishda mavjud institutlar samaradorligi pastligi
kuzatilmoqda.
Kalit s
o‘
zlar
: samaradorlik, tadbirkorlik, birja, korporativ boshqaruv,
moliyaviy mustahkamlik, korporatsiya.
МЕХАНИЗМЫ ЭФФЕКТИВНОЙ ОСУЩЕСТВЛЕНИЯ КОРПОРАТИВНОГО
УПРАВЛЕНИЯ В АКЦИОНЕРНЫХ ОБЩЕСТВАХ УЗБЕКИСТАНА
Акмаль Шермухамедов
старший преподаватель,
Ташкентский государственный экономический университет
E-mail: skazka.6313@gmail.com
Аннотация.
В настоящее время необходимые институты рыночной
экономики в нашей стране отражены в действующем законодательстве, а
эффективность управления во вновь образованных корпоративных бизнес
-
структурах невысока в решении проблем конкуренции и защиты прав
собственности.
Ключевые слова:
эффективность, предпринимательство, фондовый
рынок, корпоративное управление, финансовая устойчивость, корпорация.
MECHANISMS FOR EFFECTIVE IMPLEMENTATION OF CORPORATE
MANAGEMENT IN UZBEKISTAN JOINT STOCK COMPANIES
Akmal Shermukhamedov
senior teacher, Tashkent State University of Economics
Abstractat.
Present, necessary institutions of market economy in our country
are reflected in current legislation, and management efficiency in newly formed
corporate business structures is low in solving the problems of competition and
protection of property rights.
Иқтисодиётни рақамлаштириш
шароитида қулай ишбилармонлик
муҳитини ривожлантириш йўналишлари
365
Key words:
efficiency, entrepreneurship, stock market, corporate
governance, financial stability, corporation.
Кorporativ boshqaruv munosabatlari sohasi ushbu yo‘
nalishdagi institutlar
samaradorligini oshirishda katta imkoniyatga ega hisoblanadi. Har qanday
davlatning iqtisodiyoti
o‘
zaro aloqada faoliyat k
o‘
rsatuvchi va shu bilan bir paytda
bir-biri bilan raqobatlashuvchi k
o‘
p sonli unsurlardan tarkib topgan k
o‘
p po
g‘
onali
va qatlamli tizimni ifodalaydi, bu unsurlarning asosiysi tadbirkorlik hisoblanadi. U
siz zamonaviy bozor iqtisodiyoti bir maromda va uzluksiz faoliyat k
o‘
rsatishi va
barqaror rivojlanishi mumkin emas. Shularni inobatga olib ishida tadbirkorlik,
uning Aktsiyadorlik shaklining maqsadi va faoliyatining
o‘
ziga xos xususiyatlari
tahlil qilingan.
I. Ansoff ta
’
rifiga k
o‘
ra, korporatsiya bu
–
tadbirkorlik faoliyatini tashkil
qilishning iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda keng tarqalgan, yuridik maqomi,
ishbilarmonlik mulki va yollanib ishlaydigan professional boshqaruvchilarning
yuqori b
o‘g‘
inida boshqaruv funksiyalarini k
o‘
zda tutadigan shaklidir.
Aynan korporatsiyalar sanoati rivojlangan mamlakatlar iqtisodiy kuchining,
milliy iqtisodiyotlarning jahon bozoridagi raqobatbardoshligining asosini tashkil
qilishini tan olish lozim. Bu haqda quyidagi dalil ham guvohlik beradi: garchi yirik
korporatsiyalar zimmasiga tadbirkorlik tuzilmalari tarkibida kichik ulush t
o‘g‘
ri
kelsada, aynan ular milliy iqtisodiyotning yuzi va sifatini, uning jahon x
o‘
jaligidagi
raqobatbardoshligini belgilab beradi.
Masalan, AQShda korporatsiyalar sanoat firmalari umumiy sonining atigi 18
foizini tashkil etsada, biroq bunda sanoat mahsulotlari hajmining 90 foizini ishlab
chiqaradi. Shu sababli, Dj.
К.
Gelbreyt va boshqa bir qator tadqiqotchilar yirik
korporativ tuzilmalarni sanoat tizimining asosi sifatida k
o‘
rib chiqadilar.
Ta
’
kidlash joizki, korporatsiyalarning shakllanishi va rivojlanishi milliy
iqtisodiyotning rivojlanish tendensiyasi hisoblanadi, chunki yirik korporativ
tizimlar rivojlangan mamlakatlar iqtisodiyotining ham, butun jahon x
o‘
jaligining
ham asosini tashkil qiladi. Ular ishlab chiqarishni makroiqtisodiy tartibga solishni
optimallashtiradi, iqtisodiyotni modernizasiyalash strategiyasini shakllantirish va
amalga oshirishda davlatning hamkori sifatida ishtirok etadi.
Кorporasiyalarning u yoki bu mamlakat iqtisodiy tizimidagi o‘
rni va roli
ularning umumiy takror ishlab chiqarish jarayonidagi faoliyati, uning resurslar
bilan ta
’
minlanganligi bilan belgilanadi. Yirik tadbirkorlik ishlab chiqarishni yuqori
darajada umumlashtirish, kapitalni birlashtirish va markazlashtirishga asoslanadi.
U sanoat ishlab chiqarish salohiyatining negizini tashkil qiladi.
O‘
tgan hafta davomida, ya
’
ni 10
–
16 avgust kunlari "
O‘
zbekiston respublika
tovar-xom ashyo birjasi" AJ ning barcha savdo platformalarida 1 219,0 mlrd s
o‘
mlik
tovarlar sotilgan b
o‘
lib, bu avvalgi haftaga nisbatan 29,1% ga kamdir. Bunda
sotuvlarning 84,3%
–
birja savdolari, 1,4%
–
k
o‘
rgazma-yarmarka savdolari,
14,0%
–
elektron davlat xaridlari va 0,3%
–
avtoraqamlarning onlayn-auksioniga
t
o‘g‘
ri keldi.
Иқтисодиётни рақамлаштириш
шароитида қулай ишбилармонлик
муҳитини ривожлантириш йўналишлари
366
Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub
’
yektlari ishtirokida tuzilgan
bitimlarning umumiy hajmi 426,5 mlrd s
o‘
mni tashkil qildi. Davlat xaridlari
tizimlarida
o‘
tkazilgan elektron savdolar natijasida byudjet va korporativ
buyurtmachilarining qariyb 26,8 mlrd s
o‘
mlik mabla
g‘
lari tejaldi.
K
o‘
rib chiqilayotgan davr mobaynida onlayn auksion orqali 2 272 ta
avtoraqamlar sotildi, sotilgan davlat raqam belgilarining umumiy summasi 4,1
mlrd s
o‘
mni tashkil qildi. Raqobatli savdolar natijasida bitimlarning 2,9% birinchi
toifadagi avtoraqamlarga, 8,8% ikkinchi, 9,2% uchinchi, 12,9% t
o‘
rtinchi, 20,0%
beshinchi
va
46,0%
oltinchi
toifa
avtoraqamlarga
tegishlidir.
Birja savdolari. K
o‘
rib chiqilayotgan davrda ochiq birja savdolari orqali jami 1
027,6 mlrd s
o‘
mlik tovar resurslari sotildi. Sotuvchi korxonalar mahsulotlarni
tasdiqlangan jadvallarga rioya qilgan holda birja savdolariga q
o‘
yishdi, shu
jumladan:
Paxta yo
g‘
i.
O‘
tgan haftada birjaning paxta yo
g‘
i bozorida narxlarning
pasayish holatlari kuzatildi. Xususan, 29-30 avgust kunlari birja savdolari orqali 1
462,0 tonna paxta yo
g‘
i sotilgan.
O‘
tgan uch kun mobaynida barcha navli paxta
yo
g‘
ining kunlik
o‘
rtacha narxlari mahsulotning bir tonnasi uchun 17 777,0 ming
s
o‘
mdan 17574,99 ming s
o‘
mgacha, ya
’
ni 1,16% ga pasaydi.
Paxta yo
g‘
ining birjadagi narxlarini pasayishiga mos tarzda texnik paxta
chigiti va paxta yo
g‘
ining boshlan
g‘
ich narxlarini sotuvchi-korxonalar tomonidan
pasaytirilganligi
o‘
z ijobiy ta
’
sirini
o‘
tkazdi.
Xususan, k
o‘
rib chiqilayotgan davrda paxta yo
g‘
ining boshlan
g‘
ich narxi
mahsulotning bir tonnasi uchun
o‘
rtacha 15 375,6 ming s
o‘
mdan 14 158,6 ming
s
o‘
mgacha, ya
’
ni 8% ga pasaygan.
Shakar ichki talab
o‘
sishda davom etmoqda. Bu esa narxning sezilmas
darajada k
o‘
tarilishiga sabab b
o‘
ldi.
Hafta davomida birja savdolariga 9 300,0 tonna shakar q
o‘
yildi va ushbu
hajmning barchasi, ya
’
ni 100% sotilgan.
K
o‘
rib chiqilayotgan davrda shakarning barcha kategoriyasi b
o‘
yicha
shakllangan kunlik
o‘
rtacha narxlar mahsulotning bir tonnasi uchun 7 253,4 ming
s
o‘
mdan 7 517,7 ming s
o‘
mgacha, ya
’
ni 3,6% ga k
o‘
tarildi.
O‘
tkazilgan birja
savdolari natijasida mahalliy shakarning 3-kategoriyasi b
o‘
yicha shakllangan
o‘
rtacha haftalik narxi mahsulotni bir tonnasi uchun 7 583,8 ming s
o‘
mni tashkil
etdi.
Birjaning sement bozorida ichki talabning
o‘
sishiga qaramasdan barqarorlik
saqlanmoqda. Xususan, sement b
o‘
yicha
o‘
tkazilgan birja savdolarida ishtirok
etgan xaridorlarning
o‘
rtacha kunlik soni avvalgi haftaga nisbatan 2,4% ga
o‘
sib,
714 ta ishtirokchini tashkil qildi.
O‘
tgan haftada birja savdolariga 161 026,0 tonna
sement q
o‘
yildi va ulardan 140 970,0 tonnasi, ya
’
ni 87,5% sotildi.
O‘
rtacha kunlik
sotuv hajmlari 46,9 ming tonnani tashkil qildi.
Иқтисодиётни рақамлаштириш
шароитида қулай ишбилармонлик
муҳитини ривожлантириш йўналишлари
367
K
o‘
rib chiqilayotgan davrda sementning barcha kategoriyasi b
o‘
yicha
shakllangan kunlik
o‘
rtacha narxlar mahsulotning bir tonnasi uchun 567,2 ming
s
o‘
mdan 571,9 ming s
o‘
mgacha, ya
’
ni atigi 0,8% ga
o‘
sdi.
Eslatib
o‘
tamiz,
O‘
zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil
4-apreldagi PQ
–
4664-
son qaroriga muvofiq «O‘zbekneftgaz» AJ tasarufidagi
Buxoro neftni qayta ishlash zavodi tomonidan birja savdolariga q
o‘
yiladigan
avtomobil benzinining boshlan
g‘
ich narxlari, jahon birjalardagi Brent neftining
kotirovkalaridan kelib chiqib shakllanadi.
Tadbirkorlik iqtisodiy faoliyat sub
’
yektlarining ishlab chiqarishni tashkil
qilishga y
o‘
naltirilgan mustaqilligi, faolligi va tashabbuskorligiga asoslangan
ijtimoiy-iqtisodiy holatni ifodalaydi. Har qanday tadbirkorlik faoliyati, jumladan,
Aktsiyadorlik jamiyatlari (korporatsiyalar)ning asosiy maqsadi bu
–
tadbirkorlik
daromadi yoki foyda olish uchun moddiy yoki boshqa ne
’
matlar ishlab chiqarish va
bozorda iste
’
molchilar orasida taqsimlashdir. Bundan tashqari, shu bilan bir
paytda tadbirkorlik yangi ish
o‘
rinlari yaratish, davlat va mahalliy byudjetlarni
soliqlar t
o‘
lash y
o‘
li bilan t
o‘
ldirish kabi muhim ijtimoiy funksiyalarni bajaradi.
"
O‘
zbekiston respublika tovar-xom ashyo birjasi" AJ aktivlari 2021-yil
3-chorakda 2020-yilning shu davriga nisbatan 53,89 foizga
o‘
sib, 3,37 trillion
s
o‘
mni tashkil qildi. Kompaniya daromadi 209,15 mlrd s
o‘
mni tashkil etdi, bu
20-yilning 3-chorakiga nisbatan 61,08% ga k
o‘
pdir. Sof foyda 3-chorakdagi
65,42 mlrd s
o‘
mdan hozirgi 112,51 mlrd s
o‘
mga (+ 71,97%)
o‘
sdi. Kompaniyaning
sof foyda marjasi 2020-yil 3-chorakdagi 50,38 foizdan 2021 yilning mos davrida
53,79 foizgacha oshdi. Kompaniyaning yalpi marjasi ham 87,72 foizdan
90,40 foizga oshdi.
Tahlillar shuni k
o‘
rsatadiki, korporativ tadbirkorlik uzoq shakllanish davrini
bosib
o‘
tgan va dunyo mamlakatlari ichida ushbu faoliyatning samarali shakli
sifatida tan olingan. Avstriyalik sotsiolog va iqtisodchi Y. Shumpeter
o‘
zining
«Iqtisodiy rivojlanish nazariyasi» kitobida “tadbirkor iqtisodiy omil sifatida
ahamiyati b
o‘yicha kapital, mehnat va yer bilan bir xil darajada turadi”, deb
ta
’
kidlagan.
Кorporativ boshqaruv sohasidagi O‘
zbekiston olimlari va mutaxassislarining
ta
’
kidlashicha, mamlakatda korporativ munosabatlarning rivojlanish jarayoni
umuman olganda bozor munosabatlariga
o‘
tish y
o‘
llari va ularning iqtisodiy
rivojlanish xususiyatiga ta
’
siri bilan t
o‘g‘
ridan-t
o‘g‘
ri bo
g‘
liq jihatlarga tobora ega
b
o‘
lib bormoqda. Aynan iqtisodiyot tarmoqlarida olib borilgan islohotlar jarayoni
k
o‘
p jihatdan davlatning qonunchilik tizimi xususiyatlari, iqtisodiy, ijtimoiy va
texnologik shart-sharoitlari bilan bo
g‘
liq b
o‘
lgan holda Aktsiyadorlik jamiyatlarida
korporativ boshqaruv modelini shakllanishi va rivojlanishi bilan bo
g‘
lanadi.
Shulardan kelib chiqib ishida milliy korporativ boshqaruv tizimini
takomillashtirish va uning samarali faoliyat k
o‘
rsatishini ta
’
minlovchi tamoyillarga
mos vazifalari asoslangan (1-rasm).
Иқтисодиётни рақамлаштириш
шароитида қулай ишбилармонлик
муҳитини ривожлантириш йўналишлари
368
Кorporativ boshqarish tamoyillari talablarini to‘
liq bajarish Aktsiyadorlik
jamiyatiga eng kam sarf-xarajat bilan katta miqdorda uzoqqa m
o‘
ljallangan
investisiyalar jalb etishni, yangi innovatsion texnologiyalarni faol joriy etishni
ta
’
minlaydi. Shuni inobatga olganda korporativ boshqaruv organlari Aktsiyadorlar
huquqlarini himoyalash, ularga bir xil munosabatda b
o‘
lish, manfaatdor tomonlar
hamkorligini ra
g‘
batlantirish, axborotlarni belgilangan vaqtlarda t
o‘
liq ochib
berish, korxona menejmentini nazorat qilishni ta
’
minlash b
o‘
yicha vazifalarni hal
etishning samarali mexanizmlarini q
o‘
llashni talab etadi.
Hozirgi paytda respublikamizda korporativ boshqaruv modelining
takomillashtirish va uni samarali yuritishiga hal qiluvchi ta
’
sir k
o‘
rsatayotgan
omillar orasida quyidagilarni ajratib k
o‘
rsatish mumkin:
•
mamlakatdagi barqaror makroiqtisodiy vaziyat va iqtisodiy siyosat;
•
jamiyatda aktsiyalarga egalik qilishning muayyan tuzilmasi;
•
moliyalashtirish manbalarining
o‘
zaro nisbati;
•
qonunchilik tizimi va huquqiy madaniyatning rivojlanish bosqichlari va
zamonaviy xususiyatlari;
•
yuzaga kelgan ishbilarmonlik munosabatlari amaliyoti;
•
davlatning iqtisodiyotga aralashuv darajasi va uning huquqiy tizimni
tartibga solishdagi roli.
Кorxonalar moliyaviy holatini umumiy baholashdan keyingisi moliyaviy
tahlil bosqichi b
o‘
lib, korxonalarning moliyaviy mustahkamligi tahlili hisoblanadi.
Moliyaviy mustahkamlikni tahlil qilishdan oldin moliyaviy mustahkamlikning
mazmuni t
o‘g‘
risida kelishib olishimiz lozim.
Iqtisodiy adabiyotda moliyaviy mustahkamlikka va balans likvidligiga bir xil
ta
’
rif berishadi va aniqlanayotgan k
o‘
rsatkichni yoki moliyaviy mustahkamlik yoki
balans likvidligi, ya
’
ni korxonalarning olingan qarzlarni qaytarib berish
qobiliyatiga egalik deb tushuniladi. Moliyaviy mustahkamlik va balans likvidligi
—
bu
o‘
z mazmuniga ega b
o‘
lgan ikki xil moliyaviy k
o‘
rsatkichlar b
o‘
lib, korxonalar
moliyaviy faoliyatini har xil nuqtai nazardan ifodalaydi.
Davlat ulushiga ega b
o‘
lgan Aktsiyadorlik jamiyatlari faoliyati monitoringida
korporativ boshqaruvning zamonaviy xalqaro standartlaridan foydalanish
istiqbollarini
amalga oshirishda кorporativ bosh
qaruv tamoyillari va uning
samarali tizimiga
o‘
tish vazifalari muhim
o‘
rinni egallab, uni biz quyidagi 1- rasmda
izohlashga xarakat qilamiz.
Иқтисодиётни рақамлаштириш
шароитида қулай ишбилармонлик
муҳитини ривожлантириш йўналишлари
369
1-
rasm. Кorporativ boshqaruv tamoyillari va uning samarali tizimiga
o‘
tish vazifalari
2
Aktsiyadorlik jamiyatlari faoliyati monitoringida korporativ boshqaruvning
zamonaviy xalqaro standartlaridan foydalanishda
mustahkamlik k
o‘
rsatkichi
kompleks sifatidagi k
o‘
rsatkich b
o‘
lib, u:
–
Aktsiyadorlik jamiyatlari murakkab bozor munosabatlari davrida ishlab
chiqarishni saqlanib qolish imkoniyatini;
–
Aktsiyadorlik jamiyatlari mabla
g‘
laridan erkin ravishda foydalanish
imkoniyati borligini;
–
ishlab chiqarishni t
o‘
xtatmasdan, mahsulot sotish imkoniyati borligini;
–
Aktsiyadorlik jamiyatlari faoliyatining umumiy mustahkamligini;
2
Muallif tomonidan tuzilgan.
Aktsiyadorlar
huquqlari
Aktsiyadorlarga bir
xil munosabat
Manfaatdor
shaxslarning
aktsiyadorlik
jamiyatini
boshqarishdagi roli
Axborotni ochib
b
е
rish va
«shaffoflik»
Kuzatuv
kеngashining
majburiyatlari
Korporativ boshqaruv tizimi aktsiyalar
egalarining huquqlarini himoya qilishi
Korporativ boshqaruv tizimi barcha aktsiyalar
egalariga, jumladan, mayda va xorijiy
aktsiyadorlarga bir xil munosabatni
ta'minlashi
Korporativ boshqaruv tizimi qonunchilikda
bеlgilangan
manfaatdor
shaxslarning
huquqlarini tan olishi va yangi ish
o’
rinlari
yaratish va korporativ sеktorning moliyaviy
barqarorligiga
erishish
maqsadida
aktsiyadorlik jamiyati va barcha manfaatdor
shaxslar
o’
rtasida
faol
hamkorlikni
ra
g’
batlantirishi
Korporativ
boshqaruv
tizimi
jamiyat
faoliyatining barcha e'tiborli jihatlari haqidagi
ishonchli axborotlarni, jumladan, moliyaviy
ahvol, faoliyat natijalari, mulk egalari tarkibi va
boshqaruv tuzilmasi haqidagi ma'lumotlarni
o’z va
qt
ida ochib bеrishni ta'minlashi
Kuzatuv kеngashi korporativ tadbirkorlikga
stratеgik ra
hbarlik q
ilishni, mеnеjеrlar ishini
samarali
nazorat
qilishni
ta'minlaydi,
aktsiyadorlik jamiyat va aktsiyadorlar oldida
h
isob bеrish
Adolatlilik
Javobgarlik
Shaffoflik
hisobdorlik
Korporativ boshqaruv tamoyillari
Иқтисодиётни рақамлаштириш
шароитида қулай ишбилармонлик
муҳитини ривожлантириш йўналишлари
370
–
Aktsiyadorlik
jamiyatlari
faoliyatiga
t
o‘g‘
ri
boshqaruvlik
qilinayotganligini;
–
Aktsiyadorlik jamiyatlarida mavjud moliyaviy resurslarni bozor
munosabatlarining talablariga javob berishligini;
–
Aktsiyadorlik jamiyatlarining zaxira va harajatlarga b
o‘
lgan ehtiyojlarini
qoplovchi manbalar borligi darajasini k
o‘
rsatadi.
Demak, iqtisodiy mustahkamlik Aktsiyadorlik jamiyatlari moliyaviy
resurslarining shakllanishi va ulardan foydalanish bilan aniqlanadi. Unga ham
ichki, ham tashqi omillar, shart-sharoitlar ta
’
sir etadi.
Ichki omillar sifatida quyidagilarni k
o‘
rsatish mumkin:
–
Aktsiyadorlik jamiyatlarida ishlab chiqarishning barqarorligi;
–
ishlab chiqarishni tashkil qilish;
–
ishlab chiqarishni boshqarish;
–
korxona nizom fondining hajmi;
–
Aktsiyadorlik jamiyatlari harajat va daromadlarining nisbati;
–
o‘
zlik mabla
g‘
larining manbalari va davlat ulushiga ega b
o‘
lgan
aktsiyadorlik jamiyatlari majburiyatlarining nisbati;
–
korxona aylanma mabla
g‘
lari tarkibi.
–
-
“O‘
zbekiston respublikasi tovar xom-
ashyo birjasi” A
J
o‘
z faoliyatida
boshqa korxona va tashkilotlar bilan iqtisodiy aloqalarda b
o‘
lar ekan, korxonalar
moliyaviy mustahkamligiga tashqi omillar ham ta
’
sir etadi, ular tarkibida
quyidagilarni k
o‘
rsatish mumkin:
–
aktsiyadorlik jamiyatlarining tovarlar bozoridagi holati;
–
aktsiyadorlik jamiyatlarining eksport va import aloqalari;
–
aktsiyadorlik jamiyatlarining boshqa korxonalar, ta
’
minlovchi va
iste
’
molchi korxonalar bilan aloqalarda ishga oid aktivligi;
–
bank organlari, debitor va kreditorlar bilan aloqalar;
–
respublikada amalga oshirilayotgan iqtisodiy siyosat, soliq
,
narx-navo va
moliya, bank siyosati, texnika, texnologiya siyosati.
Bu aktsiyadorlik jamiyatlari moliyaviy mustahkamlikning mazmuni
shundan iboratki, moliyaviy mustahkamlikni
o‘
lchash, baholash uchun
foydalaniladigan k
o‘
rsatkichlar tizimini chegaralab olish lozim. Lekin ma
’
lumki,
davlat ulushiga ega b
o‘
lgan Aktsiyadorlik jamiyatlari moliyaviy resurslarining
shakllanish, taqsimlanish va foydalanish samaradorligi ularning umuman
moliyaviy holati b
o‘
lsa, moliyaviy mustahkamligi korxonalar faoliyatini faqat bir
shaklini, y
o‘
nalishini ifodalaydi.
Mening fikrimcha, davlat ulushiga ega b
o‘
lgan Aktsiyadorlik jamiyatlari
moliyaviy k
o‘
rsatkichlarni, shu jumladan, moliyaviy mustahkamlik b
o‘
yicha ham
kriteriyalar emas, optimal yoki me
’
yoriy darajalari tasdiqlanishi kerak.
Davlat ulushiga ega b
o‘
lgan Aktsiyadorlik jamiyatlari moliyaviy
mustahkamlikni har xil shakllarini, har tomonlama tahlil etish uchun ikki guruh
k
o‘
rsatkichlardan foydalanish lozim, ya
’
ni:
Иқтисодиётни рақамлаштириш
шароитида қулай ишбилармонлик
муҳитини ривожлантириш йўналишлари
371
1.
Asosiy k
o‘
rsatkichlar;
2.
Q
o‘
shimcha k
o‘
rsatkichlar.
Endi bevosita davlat ulushiga ega b
o‘
lgan Aktsiyadorlik jamiyatlari moliyaviy
mustahkamlikni tahlil qilish, uni miqdoriy ifodalash t
o‘g‘
risida s
o‘
z yuritsak:
Asosiy k
o‘
rsatkichlar. Ma
’
lumki, davlat ulushiga ega b
o‘
lgan Aktsiyadorlik
jamiyatlari moliyaviy mustahkamlik zaxira va harajatlar, ularni qoplovchi manbalar
o‘
rtasidagi nisbat bilan aniqdanadi. Bu manbalar uch xil b
o‘
lishi mumkin.
1.
O‘
zlik manbalari.
Aktsiyadorlik jamiyatlari moddiy mabla
g‘
larni qoplash uchun umumiy
o‘
zlik manbalarining bir qismidan foydalanadi. Qolgan qismidan uzoq muddatli
aktivlarni qoplash uchun foydalaniladi. Demak, korxona umumiy
o‘
zlik
manbalaridan uzoq muddatli aktivlarning qiymatini ayrib tashlashi lozim,
2.
O‘
zlik manbalari va korxonannng uzoq muddatli majburiyatlari. Demak,
o‘
zlik manbalariga korxonaning uzoq, muddatli majburiyatlari q
o‘
shiladi,
3. Manbalarning hammasi, ya
’
ni
o‘
zlik manbalar va korxonaning uzoq-qisqa
muddatli majburiyatlari.
Кo‘
rinib turibdiki, mamlakat iqtisodiyotidagi Aktsiyadorlik jamiyatlari
uchun samarali korporativ boshqaruv tizimiga
o‘
tish muammolarini ijobiy hal
qilish uchun tashkiliy-iqtisodiy sharoitlar yetarlidir. Biroq, agar XX asrning 90-
yillarida aktsiyadorlik jamiyatlarini shakllanishining nazariy va amaliy masalalari
k
o‘
proq ahamiyatga ega b
o‘
lgan b
o‘
lsa, hozirgi paytda integrasion
o‘
zaro
aloqalarning oqilona y
o‘
llarini izlab topish, strategik rejalashtirish va boshqarish,
yirik integrasiyalashgan ishlab chiqarish tuzilmalarini optimal tarkibini yaratish,
aktsiyadorlar huquqini himoyalash korporativ boshqaruv va nazoratning eng
dolzarb muammolari qatoriga kiradi. Aksiyadorlar 2021-yilda xayriya xarajatlari
chegarasini qayta k
o‘
rib chiqadilar. Joriy yilning 19 noyabrida eVOTE orqali
“O‘
zbekiston
Respublika
tovar-xom
ashyo
birjasi
(https://uzex.uz/ExecutiveBoard)” AJ aksiyadorlarining navbatdan tashqari
umumiy yi
g‘
ilishini
o‘
tkazishga (http://openinfo.uz/ru/announce/12390/)
tayinlandi. elektron ovoz berish xizmati (http: //evote.uz/). Xulosa qilib aytsak
maxalliy va chet ellik investorlarning
O‘
zbekiston fond bozoriga b
o‘
lgan ishonchi
va qiziqishlari ortgan va aksionerlik jamiyatlarining daromadi xam sezilarli
darajada k
o‘
payganligini aytishimiz mumkin.
Foydalanilgan adabiyotlar r
o‘
yxati
1.
Терешина Н.П., Сорокина А.В. Корпоративное управление: Учебное
пособие. –М.: МГУПС (МИИТ), 2014. –
218 с.
2.
Умарходжаева М.Ғ., Исмаилов А.Р. “Корпоратив бошқарув
-
2” Ўқув
қўлланма.
–
ТДИУ, 2019. –
218 бет.
3.
Ўрмонов Н.Т.,Исмаилов А.Р. “Корпоратив бошқарув: принциплар,
сиёсат ва амалиёт”. Ўқув қўлланма. –
Т.: Иқтисод
-
молия, 2019. –
254 бет.
Иқтисодиётни рақамлаштириш
шароитида қулай ишбилармонлик
муҳитини ривожлантириш йўналишлари
372
4.
Элмирзаев С. Корпоратив бошқарув. Ўқув қўлланма. –
Т.: Иқтисод
-
молия, 2019. –
415 бет.
5.
Bob Tricker
–
Corporate Governance, Principles, Policies and Practices,
3rd edition, Oxford online resources center, 2012
–
904pp.
6.
Ташходжаев М.М., Умарходжаева М.Г., Шермухамедов А.К., Каюмова
М.Ш. “Корпоратив маданият” Ўқув қўлланма.
–
ТДИУ, 2021.
-
169 б.
7. Шермухамедов А. К. ПРИЧИНЫ, ВОЗДЕЙСТВИЯ НА МЕХАНИЗМ
УПРАВЛЕНИЯ КЛАСТЕРАМИ СЕЛЬСКОГО ХОЗЯЙСТВА И ТЕКТИЛЬНОЙ
ПРОМЫШЛЕННОСТИ В СОСТОЯНИИ ПАНДЕМИИ COVID
-
2019 //Актуальные
научные исследования в современном мире. –
2020.
–
№. 6
-3.
–
С. 290
-294.
8. https://uzex.uz/uz-Cyrl/News/weekly-uzex-digest-10-16-avgust