Иқтисодиётни рақамлаштириш
шароитида қулай ишбилармонлик
муҳитини ривожлантириш йўналишлари
94
LOGISTIKA RIVOJLANISHI VA
TA’MINOT
ZANJIRI BOSHQARUVI
Nizamov Abdukarim,
talaba, Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti
Annotatsiya.
Ushbu maqola logistika va
ta’minot
zanjiri boshqaruvii (TZB)
evolyutsiyasini kuzatish va logistika
ta’minot
zanjiri operatsiyalarini rejalashtirish
hamda nazorat qilishi kerak b
o‘
lganlar uchun yaqin kelajakda sohaning holatini
loyihalashtiradi. Muammolar orasida asosiysi chegarani qamrab oluvchi
buxgalteriya tizimi,
ta’minot
zanjiri
a’zolari
o‘
rtasida hamkorlikning afzalliklarini
b
o‘
lishish mexanizmi,
logistika/ta’minot
zanjiri menejerlarining
o‘
zaro
munosabatlari k
o‘
nikmalarini oshirish va daromadga hissa q
o‘
shish potentsialini
baholash usullarini takomillashtirish masalalari k
o‘
rilgan.
Kalit s
o‘
zlar:
Ta’minot
zanjiri boshqaruvi, taqsimlashni boshqarish
mexanizmlari, taqsimot kanallari, mahsulot oqimini boshqarish.
1950-yillarga qadar logistikaga harbiy nuqtai nazardan qaralgan. Bu harbiy
ob’yektlar,
materiallarni xarid qilish, texnik xizmat k
o‘
rsatish va xodimlarni
tashish bilan bo
g‘
liq edi. Garchi bu vaqtga qadar bir nechta mualliflar
inventarizatsiya xarajatlari bilan transport xarajatlari kabi bir xarajatni
boshqasiga almashtirish haqida fikr bildirib boshlagan b
o‘
lsa-da va firma uchun
t
o‘g‘
ri tovarlarni t
o‘g‘
ri vaqtda maqbul joyga yetkazib berishning afzalliklarini
muhokama qilgan b
o‘
lsa-da, hozirgi vaqtda logistika bilan bo
g‘
liq faoliyatlar
atrofida turli darajadagi xizmatlar soni oshgan.
Umumiy xarajat yondashuvi doirasida transport, inventar nazorati,
omborxona va
ob’yektning
joylashuvi kabi faoliyatlar logistikaning asosiy faoliyat
turlaridandir. Asosiy
e’tibor
firma tovarlarining tashqariga harakatiga qaratildi va
kiruvchi harakatlar bilan juda kam shu
g‘
ullandi. 1964-yilda jismoniy taqsimot
doirasi kengaytirildi (Heskett va boshq., 1964-y.) jismoniy
ta’minotni
o‘
z ichiga
qamrab oldi va biznes logistikasi deb nomlanadi. Biznes logistikasining
tavsiflovchi nomidan foydalanish nafaqat bu nomni harbiy logistikadan ajratib
oldi, balki biznesda logistika faoliyatiga
e’tibor
qaratdi. Xarid qilish dastlab sotib
olish faoliyati deb hisoblangan b
o‘
lsa-da, jismoniy faoliyatga tanish b
o‘
lgan
k
o‘
plab tadbirlarni qamrab olish uchun k
o‘
lamni kengaytirishga harakat qilindi.
Jismoniy taqsimot, logistikani
o‘
rganish va amaliyot 1960
–
1970-yillarda
paydo b
o‘
ldi. Logistika xarajatlari yuqori edi. Milliy miqyosda AQShda logistika
xarajatlari yalpi milliy mahsulotning 15 foizini tashkil etishi taxmin qilingan
(Heskett va boshq., 1973-y.). Xuddi shunday, boshqa xalqlarning jismoniy
tarqatish xarajatlari ham yuqori ekanligi aniqlandi. Masalan, Buyuk Britaniyada
ular savdoning 16 foizini (Merfi, 1972-y.), Yaponiyada sotuvning 26,5 foizini
(Kobayashi, 1973-y.), Avstraliyada esa 14,1 foizini (Stefenson, 1975-y.) va hozirgi
holatga k
o‘
ra sotishning 10 foizini tashkil etdi. 1991-yilda Xitoyda ular YaIMning
Иқтисодиётни рақамлаштириш
шароитида қулай
ишбилармонлик
муҳитини ривожлантириш йўналишлари
95
24 foizini tashkil etdi. Individual firma darajasida ular sotishning 32 foizini tashkil
qilishi mumkin (LaLonde va Zinzer, 1976-y.). Marketing va ishlab chiqarish
tahlilning nisbatan yetuk sohalari b
o‘
lganligi sababli, jismoniy taqsimot va
logistika boshqaruv
e’tibori
uchun navbatdagi aniq sohalar edi.
Chiqib ketish y
o‘
nalishi bilan jismoniy taqsimot birlamchi paydo b
o‘
ldi,
chunki bu logistika xarajatlarining uchdan ikki qismini tashkil qiladi va u
xarajatlarning tarkibiy qismi hisoblangan.
Tez orada biznes logistikasi kengroq k
o‘
lami bilan kiruvchi harakatni
o‘
z
ichiga oldi. Mavjud qarashlarga mos kelishini k
o‘
ish va kelajak y
o‘
nalishlari
haqida biroz tasavvur qilish uchun hududlarning dastlabki tarafdorlari nimani
nazarda tutganini k
o‘
rib chiqish foydalidir.
Jismoniy taqsimot va logistikaning dastlabki k
o‘
rinishini TZB uchun hozirgi
holati bilan solishtirganda, unchalik katta farq y
o‘
q. Jismoniy taqsimotni keng
ma’noda
xomashyo va tayyor mahsulotlar harakati va harakat tizimlarini
rivojlantirish uchun
mas’ul
b
o‘
lgan biznesni boshqarish sohasi sifatida aniqlash
mumkin.
Vaqt va joy kommunal xizmatlari odatda jismoniy taqsimot yoki logistika
faoliyati deb ataladi. Garchi marketing va ishlab chiqarish biznes doirasida
o‘
rnatilgan funksiyalar b
o‘
lib, ular jismoniy taqsimotga
da’vo
qilgan b
o‘
lsa-da,
lekin ularning
e’tiborsizligi
jismoniy taqsimotni (logistika) alohida
ob’yekt
sifatida va firmaning tashkiliy tuzilmasi doirasida yangi funktsiya sifatida
rivojlanishiga olib keldi.
Dastlabki yillarda olimlar va amaliyotchilar ushbu sohaning
ta’rifida
quyidagi funksiyalarni alohida qayd etdilar:
−
tarqatish;
−
jismoniy taqsimot;
−
logistika;
−
biznes logistikasi;
−
integratsiyalashgan logistika;
−
materiallarni boshqarish;
−
qiymat zanjirlari;
−
rokrematika, yunoncha atama b
o‘
lib, moddiy oqimlarni boshqarishga
ishora qiladi.
O‘
tmishdan
o‘
rganish kerak b
o‘
lgan bir qancha saboqlar mavjud.
Birinchidan, jismoniy taqsimot va logistika xomashyo sotib olish nuqtalaridan
yakuniy iste'molchigacha b
o‘
lgan mahsulot oqimi bilan bo
g‘
liq faoliyatni
boshqarish uchun keng mas'uliyatga ega b
o‘
lishi nazarda tutilgan edi. Ushbu
sohaning k
o‘
lami keng b
o‘
lsa-da, amaldagi boshqaruv amaliyoti odatda logistika
funksiyasi doirasidagi yoki mahsulot oqimi bilan bo
g‘
liq b
o‘
lgan faoliyatni
muvofiqlashtirish bilan chegaralangan.
Ikkinchidan, umumiy xarajat tushunchasi muayyan faoliyatni jamoaviy
boshqarish uchun asos b
o‘
lib xizmat qildi. Mahsulot oqimi bilan bo
g‘
liq b
o‘
lgan va
Иқтисодиётни рақамлаштириш
шароитида қулай ишбилармонлик
муҳитини ривожлантириш йўналишлари
96
ushbu xarajat
o‘
zaro bo
g‘
liqligini k
o‘
rsatadigan barcha tadbirlar jismoniy
taqsimot yoki logistikaning yangi sohasining bir qismi hisoblangan.
Uchinchidan, jismoniy taqsimot va logistika ham marketing, ham ishlab
chiqarish sohalarida qamrab olingan, ammo ular mahsulot oqimi masalalariga
unchalik ahamiyat bermagan. Natijada jismoniy taqsimot va logistika biznes
doirasida mustaqil funksiya sifatida rivojlana boshladi. Ushbu harakat logistika
xarajatlari yuqori ekanligini va ularni kamaytirish uchun amalga oshirilmagan
imkoniyat mavjudligi uchun turtki b
o‘
ldi.
T
o‘
rtinchidan, sotib olish, ishlab chiqarish va jismoniy taqsimlash sohalari
orasida, ular mahsulot oqimini boshqarishga bevosita ta'sir k
o‘
rsatgan b
o‘
lsa-da,
kamroq muvofiqlashtirish mavjud b
o‘
lganb. Bu muvofiqlashtirish keyingi yillarda
asosiy mavzuga aylanishi kerak edi.
Hozirgi vaqtda mahsulot oqimini boshqarishni kuzatish natijasida bir qator
xulosalar chiqarish mumkin. Birinchidan, aytishimiz mumkinki, TZB funksiyalar
va taqsimot kanali a'zolari
o‘
rtasida mahsulot oqimi jarayonlarini kompleks
boshqarish imkoniyatlarini amalga oshirish bilan shu
g‘
ullanadi. Garchi
g‘
oya
kuchli va foydasi aniq b
o‘
lsa-da, qaror qabul qilishda k
o‘
proq tizimni q
o‘
shish
orqali xarajatlarni kamaytirish tushunchasi yangi emas. Bu hech b
o‘
lmaganda
1940 va 1950-yillarda operatsion tadqiqotchilar tomonidan ilgari surilgan tizimli
yondashuvda
o‘
z ifodasini topgan.
Ikkinchidan, logistikaga hozirda TZBning bir qismi sifatida qaralmoqda.
Logistika identifikatsiya qiluvchi nom sifatida jismoniy taqsimot
o‘
rnini
almashtiradi.
Uchinchidan, sotib olish va ishlab chiqarish endi TZB doirasiga kiritilgan.
Natijada, TZB k
o‘
plab firmalar uchun sotish narxining 70-80 foizi uchun
javobgardir.
T
o‘
rtinchidan, firmaning juda k
o‘
p funktsional sohalari TZBni qamrab
olganki, u shu qadar kengayish xavfi ostida, u
o‘
z-
o‘
ziga xosligini va diqqatini
y
o‘
qotadi. Ba'zi cheklovlar va tashkiliy b
o‘
linishlar paydo b
o‘
lishi mumkin.
Foydalanilgan adabiyotlar r
o‘
yxati
1.
Rodrigo Paiva Souza, Reinaldo Guerreiro, Marcos Paulo Valadares
Oliveira. 2015. Relationship between the maturity of supply chain process
management and the organisational life cycle. Business Process Management
Journal 21:3, 466-481. [Abstract] [Full Text] [PDF]
2.
James J. Wang, Zuopeng Xiao. 2015. Co-evolution between etailing and
parcel express industry and its geographical imprints: The case of China. Journal
of Transport Geography 46, 20-34. [CrossRef]
3.
Naga Vamshi Krishna Jasti, Rambabu Kodali. 2015. A critical review of
lean supply chain management frameworks: proposed framework. Production
Planning & Control 1-18. [CrossRef]
Иқтисодиётни рақамлаштириш
шароитида қулай
ишбилармонлик
муҳитини ривожлантириш йўналишлари
97
4.
Hanping Hou, Sohail Chaudhry, Yong Chen, Mingyao Hu. 2015. Physical
distribution, logistics, supply chain management, and the material flow theory: a
historical perspective. Information Technology and Management . [CrossRef]
5.
U. N. Narawita, L. D. C. S LayanganiHow the performance measurement of
supply chain contributes in achieving organisational objectives of Sri Lankan
apparel organisations 64-69. [CrossRef]
6.
Mohamed Syazwan Ab Talib, Abu Bakar Abdul Hamid, Mohd Hafiz
Zulfakar. 2015. Halal supply chain critical success factors: a literature review.
Journal of Islamic Marketing 6:1, 44-71. [Abstract] [Full Text] [PDF]
7.
Alireza Shokri, David Oglethorpe, Farhad Nabhani. 2014. Evaluating Six
Sigma methodology to improve logistical measures of food distribution SMEs.
Journal of Manufacturing Technology Management 25:7, 998-1027. [Abstract]
8.
Lisa M. Ellram, Martha C. Cooper. 2014. Supply Chain Management: It's
All About the Journey, Not the Destination. Journal of Supply Chain Management
50:10.1111/jscm.2014.50.issue-1, 8-20. [CrossRef]
9.
Daniel Prajogo, Amrik Sohal. 2013. Supply chain professionals.
International Journal of Operations & Production Management 33:11/12, 1532-
1554. [Abstract] [Full Text] [PDF]
10.
Jose Leao e Silva Filho, Suzana De Franca Dantas Daher, Danielle Costa
MoraisUsing OWDg to Support a Multicriteria Group Decision in a Logistics
Problem 56-61. [CrossRef]
11.
Heiko A. von der Gracht, Inga-Lena Darkow. 2013. The future role of
logistics for global wealth
–
scenarios and discontinuities until 2025. foresight
15:5, 405-419. [Abstract] [Full Text] [PDF]
12.
Tobias Mettler. 2013. Transformation of the Hospital Supply Chain.
International Journal of Healthcare Information Systems and Informatics
6:10.4018/jhisi.20110401, 1-13. [CrossRef]
