Иқтисодиётни рақамлаштириш
шароитида қулай ишбилармонлик
муҳитини ривожлантириш йўналишлари
102
LOGISTIKA MARKAZLARI TASHKIL QILISHNING JAHON AMALIYOTI
Isroilov Parviz,
talaba, Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti
Annotatsiya.
Zamonaviy xalqaro iqtisodiy munosabatlar asosida joylashgan
globalizatsiya va kuchli integratsiya iqtisodiyotni yanada tez va keskin tarzda
shakllanishiga sabab b
o‘
lmoqda. K
o‘
pchilik ekspertlarning
ta’kidlashicha,
hozirgi
keskin iqtisodiy tizimning kuchli globalizatsiyalashgan asosini
o‘
zgartirish mumkin
emas. Faqat ana shu jarayonlarga moslashgan holda uning tashkil qiluvchi
elementlari hisoblangan asos sohalarni rivojlantirish bilan hozirgi vaziyatda
raqobatbardoshlikni saqlab qolish mumkin. Hozirda ixtisoslashgan ishlab
chiqarishni va jahon miqyosida hamkorlik aloqalarini chuqurlashishini
shakllantiruvchi multimodal logistika markazlari va logistika sohasi muhim rol
o‘
ynaydi.
Kalit s
o‘
zlar:
xususiy tadbirkorlik, logistik markazlar, erkin iqtisodiy
hududlar, tranzit koridorlar.
Logistika asosiy sohalardan biri sifatida tobora keskinlashib borayotgan
jahon iqtisodiyoti mamlakatlar oldiga amalda iqtisodiy
o‘
sishni
ta’minlovchi
omil
va manbaalarni guruhlash hamda iqtisodiy salohiyatni belgilab beruvchi
sohalarni rivojlantirish kabi vazifalarni q
o‘
ymoqda. Ushbu jarayonlarlar ochiq
dengizga chiqish imkoniyati b
o‘
lmagan Markaziy Osiyo davlatlari oldiga transport
koridorlarini rivojlantirishdek muhim masalani q
o‘
ymoqda. Iqtisodiy rivojlanish
va ijtimoiy farovonlikni
ta’minlovchi
kalit vosita hisoblangan tranzit koridorlar va
logistika markazlari tashkil qilish borasida
O‘
zbekiston, Qozo
g‘
iston va
Turkmaniston yetakchilik qilmoqda. Xususan,
O‘
zbekistonning Navoiy viloyati
hududida, Qozo
g‘
istonning Olmaota va Ostona hududlarida va Turkmanistonning
Ashxabod hududida logistika markazlari tashkil qilingan.
O‘
zbekiston va
Qozo
g‘
istonda joylashgan logistika markazlari multimodal xarakterga ega.
Multimodal logistika markazlari transport tizimini rivojlantirish bilan birga yangi
ixtisoslashgan ishlab chiqarishni shakllantiradi, yirik transmilliy korporatsiyalar
ishlab chiqarishini va zamonaviy texnologiyalarning hududga k
o‘
chishini
ta’minlaydi.
Barcha q
o‘
shni sohalar: moliya sektori, sanoat, qishloq x
o‘
jaligi va
ijtimoiy
ta’minot
sohalari foyda olishga qaratilgan, raqobatli va innovatsion
taraqqiyot natijasida tez rivojlanadi. Bu esa
o‘
z navbatida hududda kapital, sifatli
mahsulotlar va xomashyo t
o‘
planishiga va kompleks sanoat markaziga
aylanishiga sabab b
o‘
ladi.
Qozo
g‘
iston hududida tashkil qilingan multimodal logistika markazlari
dengiz portlari asosiga qurilgan b
o‘
lsa,
O‘
zbekistonda tashkil qilingan ushbu
markazlar "quruq portlar" asosiga tashkil qilingan. Logistika markazi
O‘
zbekistonni va mintaqani jahon bilan bo
g‘
lash vositasi hisoblanadi. Uni qay
Иқтисодиётни рақамлаштириш
шароитида қулай
ишбилармонлик
муҳитини ривожлантириш йўналишлари
103
tarzda rivojlantirish va unga qanday yondashish bizni bevosita jahon amaliyotini
o‘
rganishga undaydi. Shu sababli xalqaro multimodal logistika markazlari tashkil
qilish jahon tajribasiga biroz t
o‘
xtalib
o‘
tamiz.
Jahonda logistika markazlari intermodal ravishda XX asrning
80
–
90-yillarida Yevropaning eng yirik portlari Antverpen va Rotterdam
(Gollandiya), Gamburg (Germaniya), London, Manchester (Buyuk Briyaniya),
Lissabon (Portugaliya), Valensiya (Ispaniya), Rim (Italiya), Nant (Fransiya) kabi
yirik port shaharlarda tashkil qilingan. 15-20 yil vaqt
o‘
tib multimodal logistika
markazlari butun dunyo b
o‘
ylab rivojlandi va qamrovi oshdi. Hozirda dunyoda
4500 ga yaqin logistika markazlari b
o‘
lib, unda jahon YalMning 15 % ini
(6,5 trln.S) tashkil qiluvchi qiymat yaratiladi. Logistika markazlarining asosini
tashkil qiluvchi xususiy logistika kompaniyalari soni 3 000 dan ortiq b
o‘
lib,
ularning yillik daromadi 6 % yillik
o‘
sish bilan 2008-yilda 3,6 trln. Sni tashkil
qilgan. Hisob-kitoblarga k
o‘
ra ushbu k
o‘
rsatkich 2013-yilga kelib, 3.9 trln.S ga
yetdi. Bundan k
o‘
rinib turibdiki, logistika sohasi inqirozdan keyin muhim
rivojlanish vositasi b
o‘
lib qoldi. Yevropada logistika tizimining yadrosini Buyuk
Britaniya, Fransiya, Italiya, Germaniya va Ispaniya beshburchagida joylashgan
portlar tashkil qiladi. Yevropada logistika markazlari tashkil qilish tajribasi
xususiy logistika firmalari asosida tashkil qilingan. Faqat Italiya va Ispaniyada
logistika sohasi davlat korxonalari tomonidan boshqariladi. Umuman olganda,
Yevropadagi yillik logistika xizmatlari
€
800 mlrdni tashkil qiladi va yiliga
4
–
8 %
o‘
sish bilan YaIMdan yuqori
o‘
sishni k
o‘
rsatmoqda.
AQSHda logistika markazlari asosini 2000 dan ortiq xususiy kompaniyalar
tashkil qiladi. Dunyoda eng k
o‘
p xususiy logistika kompaniyalar joylashishi bilan
birga logistika sohasi boshqa sohalar bilan uzviy bo
g‘
langan va xususiy biznesni
rivojlantirishning asosiy ozuqasi hisoblanadi. Ishlab chiqarish va xizmat
k
o‘
rsatish sektorining har bir b
o‘g‘
ini logistika bilan uzviy bo
g‘
langan. Multimodal
logistika markazlarida tovar va xomashyo yetkazib berish, yuklash, qadoqlash,
qayta ishlash, saqlash, bozorlashtirish ishlaridan to ularni bojxonadan
o‘
tkazish,
yi
g‘
ish va reklama qilishgacha logistika markazlari xizmatiga kiradi.
Xalqaro multimodal logistika markazlari tashkil qilish borasida Osiyo
o‘
ziga
xos y
o‘
nalishga ega. Osiyo logistika tizimini ishlab chiqarish va transportali
o‘
z
ichiga olgan Yaponiya (Tokio), Xitoy (Guanjou, Shanxay, Gong-Kong, Pyanjin),
Hindiston (Bangalor, Dehli), BAA (Dubay), Singapur (Singapur), Malayziya
(Kuala-Lumpur) kabi yirik logistika markazlari yadrosi joylashgan davlatlar
tashkil qiladi. Hozirda eng yirik logistika markazlari joylashgan xalqaro portlar
transport logistikasi asosida yangicha ixtisoslashgan ishlab chiqarishni y
o‘
lga
q
o‘
ymoqda. Bu esa logistika markazlari joylashgan yirik portlar atrofida,
q
o‘
shimcha qiymatga ega b
o‘
lgan yangi tovar va xizmatlar tashkil qilish imkonini
bermoqda. Buning natijasida multimodal logistika markazi kompleks holga keladi
va samaradorligi yanada ortadi. Shu sababli Gong-Kong, Xitoy va Singapurdagi
Иқтисодиётни рақамлаштириш
шароитида қулай ишбилармонлик
муҳитини ривожлантириш йўналишлари
104
yirik markazlar ko
‘
plab xalqaro korporatsiyalar va investorlarning e'tiborini
tortmoqda. Quyidagi raqamlar va faktlar buning isboti b
o‘
la oladi. Xususan,
Singapurda logistika sohasida aholining 6 % xizmat qiladi va YaIM 10% dan ortiq
qismi shu sohaga t
o‘g‘
ri keladi. Bundan tashqari, Hindiston logistika salohiyati
juda yuqori b
o‘
lgan davlat hisoblanadi.
S
o‘
nggi yillarda Hindiston logistika bozori qiymati $ 14 mlrddan
$ 82,1mlrdga k
o‘
paydi va yiliga 7
–
8 %
o‘
sishni k
o‘
rsatmoqda. Logistika sektori
YalMning 6,2 % ni tashkil qiladi. Ushbu k
o‘
rsatkich 2010-yilga kelib,
$ 190
–
200 mlrdni tashkil qilishi mumkin. Logistika sohasi eng yuqori darajada
rivojlangan singapurda 2009-yilda ushbu sohaga $ 346,8 mln investitsiya
kiritilgan b
o‘
lib, shundan $ 149,2 mln faqat q
o‘
shimcha qiymat hosil qiluvchi tovar
va xizmatlarga ajratilgan. Logistika sohasida raqobatni rivojlantirish maqsadida
har yili Frost and Sallivan kompaniyasi tomonidan Osiyo logistika komaniyalari
uchun turli y
o‘
nalishlar b
o‘
yicha mukofotlar e'lon qilinadi. Logistika sohasida
yangicha y
o‘
nalishga asos solgan Xitoy bu borada k
o‘
plab ijobiy natijalarga
erishgan. Multimodal logistika markazlari atrofida va ichki tumanlarda ishlab
chiqarishni y
o‘
lga q
o‘
yish transport logistikasini komplekslashishiga olib keldi.
Xususan, Gong-Kong, Tyanjin va Shanxay portlari bunga misol b
o‘
la oladi. Xitoyda
3 PL logistikasi, taklif zanjiri boshqaruvi, bojxona boshqaruvi, tashqi hamkorlik,
texnologiyali logistika,
o‘
quv va qayta tayyorlash kabi logistikaning muhim
y
o‘
nalishlari shakllangan. Osiyo logistika sanoati ishlab chiqarishni
o‘
zida
mujassamlashtirishi va tez
o‘
sishi bilan Yevropa tizimidan tubdan farq qiladi.
Davlat va boshqaruv organlari ushbu sohani doimiy q
o‘
llab-quvvatlaydi.
Singapur, Koreya va Xitoyda logistika tadqiqot institutlari tashkil qilingan b
o‘
lib,
bu doimiy innovatsion rivojlanish masalalarini hal qilishda k
o‘
mak beradi.
Yuqoridagi Yevropa va Osiyo tajribasidan kelib chiqqan holda
O‘
zbekiston
hududida tashkil qilingan intermodal logistika markazining istiqbollarini ham
k
o‘
rsatib berish mumkin. Yurtimizda k
o‘
po jihatdan Osiyo tajribasini mahalliy
sharoitlarga moslashtirilib foydalanishga harakat qilinmoqda. Navoiy viloyatida
tashkil qilingan xalqaro multimodal logistika markazi
o‘
zida innovatsion-
industrial,
transport
logistika
va
ijtimoiy
rekreatsion
hablarni
mujassamlashtiradi. Ushbu kompleksda yuk tashish, yuklash va b
o‘
shatish, qayta
ishlash, yi
g‘
ish, turlarga ajratish, qadoqlash, markirovka, tanlab olish, ishlab
chiqarish, mahsulot tekshirish, innovatsion texnologiyalar ishlab chiqarish,
bozorlashtirish, marketing, ilmiy-tadqiqot ishlari, taqsimlash, eksport-import,
yarmarka, reklama, yuzma-yuz savdo, moliyaviy operatsiyalar,
o‘
quv va amaliyot,
ishlab chiqarishni q
o‘
llab-quvvatlash va shu kabi bir qator xizmatlar amalga
oshiriladi.
Bu hozirda mamlakatimizda ustuvor vazifalardan biri b
o‘
lib turgan kichik
biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantiradi. Moliyaviy, industrial-innovatsion
Иқтисодиётни рақамлаштириш
шароитида қулай
ишбилармонлик
муҳитини ривожлантириш йўналишлари
105
va ekreatsion hablarning konsentratsiyalashuvi natijasida kichik biznes va
xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish muhitining 3 omili vujudga keladi:
1-omil: mahalliy tadbirkorlar va ishlab chiqaruvchilar uchun kam xarajat
sarf qilib,
o‘
z mahsulotlari bilan ichki bozorni t
o‘
ldirish imkoniyati tu
g‘
iladi.
Sababi kichik biznes unchalik katta kapital talab qilmaydi va arzon transport bilan
Respublikaning istalgan joyiga tez va sifatli yetkazib berishni y
o‘
lga q
o‘
yish
mumkin. Bundan tashqari, innovatsion texnologiyalardan foydalanish,
kapitalning k
o‘
payishi va ichki bozorning t
o‘
yinishi natijasida keyinchalik tashqi
bozorga chiqish va global miqiyosda faoliyat yuritish imkoniyati yuzaga keladi.
XX asrning 50-70-yillarida Yaponiyada aynan shunday strategik usul "yapon
m
o‘’jizasi"ning
yaratilishiga sabab b
o‘
lgan.
2-omil: logistika markazlari asosida yuqoridagi xizmatlarni amalga oshirish
kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning rivojlanishiga turtki b
o‘
ladi. Bundan
davlat har tomonlama foyda k
o‘
radi. Chunki ushbu soha har qanday iqtisodiy
sharoitga 9 oyda moslasha oladi va bu inqiroz davrida eng kuchli rivojlanish
instrumenti hisoblanadi. Bundan tashqari, aholi bandlik darajasi ortadi va
yashash darajasi yaxshilanishi bilan mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy salohiyati
ortadi. Hatto iqtisodiyot butkul t
o‘
yinib,
o‘
sish deyarli nolga teng b
o‘
lganda ham
transport-logistika sohasi hisobiga q
o‘
shimcha iqtisodiy
o‘
sishni yuzaga keltirish
mumkin. Hozirda Yevropada shunga
o‘
xshash holat r
o‘
y bermoqda.
3-omil: konsentratsiyalashuv va raqobat natijasida yurtimizdagi xususiy
logistika kompaniyalari rivojlanadi. Har qanday material oqimi tez va sifatli
yetkazib berilishi hisobiga sohalar mobilizatsiyasi kuchayadi.
Xulosa
o‘
rnida shuni aytish mumkinki, yuqoridagi omillar asosida
multimodal logistika markazlarining istiqbollarini k
o‘
rishimiz mumkin b
o‘
ladi.
Ushbu istiqbollar zamirida inqirozga qarshi muhim vositalardan biri b
o‘
lgan
logistika sohasi hozirda yurtimizda dolzarb masala hisoblangan kichik biznes va
xususiy tadbirkorlikning rivojlanishiga bevosita ijobiy ta'sir qiladi. Globalizatsiya
jarayonlari avj olgan bir davrda, rivojlangan yoki rivojlanayotgan davlatlar uchun
ham multimodal logistika markazlarini rivojlantirish
o‘
z ahamiyatini
y
o‘
qotmaydi.
Foydalanilgan adabiyotlar r
o‘
yxati
1. Arislanovna, Y. S., Bakhtiyorvich, G. B. (2021). Marketing And Information
Support In Public Sector. European Journal of Molecular & Clinical Medicine, 8(1),
940-947.
2. Arislanovna, Y. S., Nematjanovna, K. M. (2021). Specifics Of Corporate
Governance In Road Transport. Psychology and Education Journal, 58(2),
80278030.
3. Arislanovna, Y. S., Bakhtiyorvich, G. B. (2021). Using The Experience Of
Developed Countries In Developing A Consortium Between Higher Education
Иқтисодиётни рақамлаштириш
шароитида қулай ишбилармонлик
муҳитини ривожлантириш йўналишлари
106
Institutions And Production. European Journal of Molecular & Clinical Medicine,
8(1), 819-825.
4. Yuldaheva, S. A., Malenkikh, D. A. (2018). Unctad methodology in
globalization of the direct investment market.
Актуальные
проблемы
экономики
и
управления
на
предприятиях
машиностроения,
нефтяной
и
газовой
промышленности
в
условиях
инновационно
-
ориентированной
экономики,
1, 149-154.
5. Mukhitdinova, K., Yuldasheva, S. (2020). Development of transport and
logistics services market. EPRA International Journal of Research and
Development, 5(5), 464-466.
6. Yuldasheva, S. A., Murodov, B. X. ugli, Suvonqulov, S. I. ugli (2020).
Negative consequences of monopoly and methods of regulation. 195-196.
7. Djurayeva, Y., Ayatov, R., & Shegay, A. (2020). Current Problems and
Resolutions of Teaching English Grammar. Academic research in educational
sciences, 1 (3).
8. Djurayeva, Y. A. (2021). Aesthetic Culture of a Translator.
Tilshunoslikdagi zamonaviy y
o‘
nalishlar: muammo va yechimlar, 210-212.
9. Djurayeva, Y. A. (2021). Using innovative methods in learning English.
Экономика
и
социум,
11.
10. Djuraeva, Yu. A., Ayatov, R. I. (2021). Development of independent
creative activity in the teaching process.
Экономика
и
социум,
6-1, 85-88.
