Иқтисодиётни рақамлаштириш
шароитида қулай ишбилармонлик
муҳитини ривожлантириш йўналишлари
384
КИЧИК ТАДБИРКОРЛИК ФАОЛИЯТИДА ИННОВАЦИОН ФАОЛЛИКНИ
ОШИРИШ ЙЎЛЛАРИ
Нурали Бекмуродов
и.ф.н. доцент, Тошкент давлат иқтисодиёт университети
Тошкент, Ўзбекистон
Саодат Сайдуллаева
катта ўқитувчи, Тошкент давлат иқтисодиёт университети
Тошкент, Ўзбекистон
E-mail: saodat.saydullaeva1984@gmail.com
Наима Исакова
ассистент, Тошкент давлат иқтисодиёт университети
Тошкент, Ўзбекистон
E-mail: noimaisakova1985@gmail.com
Аннотация.
Тартибга солиш режимининг эркинлаштирилиши,
тарифларнинг пасайтирилиши, иқтисодиётнинг телекоммуникациялар,
суғурта, банк хизматлари, савдо, логистика ва бошқа тармоқларига
инвестицияларга
чекловлар
олиб
ташланиши
фақат
йирик
компанияларгагина эмас, балки
кичик бизнес ва хусусий тадбиркорларга ҳам
йўл очиб бериши аниқланди. Кичик бизнесда инвестициялар ва инновацияларни
амалга ошириш борасида маблағларга эҳтиёжни шакллантирувчи ва айни
вақтда, ижтимоий
-
иқтисодий тизимга таъсир кўрсатувчи, ҳудуднинг
инновацион
-
инвестицион ривожлантириш шарт
-
шароитларини белгилаб
берувчи омиллар ўрганилди. Шу билан бирга кичик бизнесга хорижий
инвестицияларни жалб
қилишнинг
самарадорлигини ошириш юзасидан
таклифлар ишлаб чиқилди.
Калит сўзлар:
кичик бизнес,
инвестиция, инновация,
меҳнат бозори, риск.
ПУТИ ПОВЫШЕНИЯ ИННОВАЦИОННОЙ АКТИВНОСТИ МАЛОГО
ПРЕДПРИНИМАТЕЛЬСТВА
Нурали Бекмуродов
и.ф.н. доцент, Ташкентский государственный экономический университет
Ташкент, Узбекистан
Саодат Сайдуллаева
старший преподаватель, Ташкентский государственный экономический
университет Ташкент, Узбекистан
E-mail: saodat.saydullaeva1984@gmail.com
Наима Исакова
ассистент, Ташкентский государственный экономический университет
Ташкент, Узбекистан
Иқтисодиётни рақамлаштириш
шароитида қулай ишбилармонлик
муҳитини ривожлантириш йўналишлари
385
WAYS OF INCREASING THE INNOVATIVE ACTIVITY OF SMALL BUSINESS
Nurali Bekmurodov
PhD, Associate Professor, Tashkent State University of Economics,
Tashkent, Uzbekistan
Saodat Saidullaeva
Senior Lecturer, Tashkent State University of Economics, Tashkent, Uzbekistan
E-mail: saodat.saydullaeva1984@gmail.com
Naima Isakova
assistant, Tashkent State University of Economics, Tashkent, Uzbekistan
E-mail: noimaisakova1985@gmail.com
Кичик бизнес соҳасидаги ўзига хос фаоллашув омилларидан бири –
мамлакатда коррупция даражасининг пасайиб бориши ҳисобланади.
2017
йилдан кейинги даврда коррупцияга қарши кураш тўғрисидаги миллий
қонуннинг қабул қилиниши, коррупцияга қарши курашиш агентлигининг,
бизнес
-
омбусман
институтининг
ташкил
этилиши,
тадбиркорлик
субъектларини теширувларга мораторийнинг жорий этилиши кабилар
коррупцион муҳитни пасайишига таъсир кўрсатди. Германияда жойлашган
ва 114 та мамлакат вакиллари аъзолигига эга Transparency International
халқаро ташкилотининг ҳар йил чоп эттириладиган коррупцияни идрок
этиш индекси (Corruption Perception Index) бўйича, 2010 йилдан бери
Ўзбекистон ҳар йили ўз мавқеини мунтазам яхшилаб келмоқда. Агар 2010
йилда Ўзбекистон 16 балл билан 172
-
ўринда бўлган бўлса, 2012
-2014
йилларда 17 балл билан 169
-
ўринни, 2016 йилда 21 балл билан 156
-
ўринни,
2019 йилда 25 балл билан 153
-
ўринни, 2020 йилда 26 балл билан 146
-
ўринни
эгаллаган[1].
Қонунчилик
тизимидаги ислоҳотларнинг бизнеснинг нивестицион
жозибадорлигидаги ўрнини –
эскирган ва ўз аҳамиятини йўқотган қонун
ҳужжатларини бекор қилиш, қонун ва қонун ости ҳужжатларини
консолидациялаш (тарқоқ қонун хужжатларини бирлаштириш), қонун ва
қонуности ҳужжатларидаги айни бир ҳуқуқий норманинг турли ҳужжатларда
такрорланиши, “ҳуқуқий бўшлиқ” ҳамда “ҳуқуқий зиддият”ли ҳолатларнинг
бартараф этилиши борасидаги чора
-
тадбирлар билан ифодалаш мумкин.
Биргина 2021 йилнинг ўзида Президент фармони билан 500 та қонун ва
қонун ости ҳужжатлари, 380 та Президент фармон ва қарорлари бекор
қилинди, 100 тасига ўзгартириш киритилди, Адлия вазирлиги ташаббуси
билан 3000 га яқин қонун ости ҳужжатлари бекор қилинди[2].
Малакали ва қиммат бўлмаган иш кучи. Жами доимий аҳолининг 42,8 %
ёки 14,8 млн. нафари иқтисодий фаол аҳоли бўлиб, шундан 90 % меҳнатда
бандлардир. Меҳнат бозори учун мутахассислар 137 та олий таълим
Иқтисодиётни рақамлаштириш
шароитида қулай ишбилармонлик
муҳитини ривожлантириш йўналишлари
386
муассасаларида, 339 та касб
-
ҳунар мактаби, 193 та коллеж ва 196 та
техникумларда тайёрланади. 2019
-2020
ўқув йилида касб
-
ҳунар таълими
муассасаларини 468,8 минг нафар, олий таълим муассасаларини 71 минг
нафар битирувчилар тамомлаган. Бундан кўринадики, ҳар йили меҳнат
бозорига қарийб 540 мингта касбий малакага эга мутахассислар кириб
келади. Бу жами иқтисодий фаол аҳолининг 3,6 %га тенг[3].
Олиб борилган таҳлилларга кўра, тартибга солиш режимининг
эркинлаштирилиши, тарифларнинг пасайтирилиши, иқтисодиётнинг
телекоммуникациялар, суғурта, банк хизматлари, савдо, логистика ва бошқа
тармоқларига инвестицияларга
чекловлар олиб ташланиши фақат йирик
компанияларгагина эмас, балки кичик бизнес ва хусусий тадбиркорларга ҳам
йўл очиб берди ва тўғридан
-
тўғри хорижий инвестициялар оқими
кенгайишини таъминлади.
Кичик бизнесда инвестициялар ва инновацияларни амалга ошириш
борасида маблағларга эҳтиёжни шакллантирувчи ва айни вақтда, ижтимоий
-
иқтисодий тизимга таъсир кўрсатувчи, ҳудуднинг инновацион
-
инвестицион
ривожлантириш шарт
-
шароитларини белгилаб берувчи омиллар аниқланди.
Мазкур омиллар сирасига қуйидагилар киради:
1)
инвестицион фаоллик ва иқтисодий ўсиш суръатлари даражасига
тескари таъсир этувчи, даврийлик омили;
2) аҳоли сони ва таркибининг ўзгариши билан боғлиқ тарзда умумий
якуний истеъмол даражасини белгилаб берувчи, демографик омил;
3) атроф
-
муҳитга салбий таъсирни камайтириш ва қатъий ресурс
тежамкорлигига асосланган инвестицион
-
инновацион фаолиятнинг амалга
оширилишини белгилаб берувчи, табиий
-
экологик омил;
4) иқтисодиётни ижтимоий
-
иқтисодий ривожлантириш асоси
сифатидаги технологик омил.
Шу тариқа, амалга
оширилган SWOT
-
таҳлил жараёнида аниқланган
ҳудудий ижтимоий
-
иқтисодий тизимнинг “кучли жиҳатлари” ва ташқи муҳит
таъсирида вужудга келиши мумкин бўлган хавфларнинг ўзаро нисбати ҳудуд
иқтисодиётини, шу жумладан кичик бизнесни инновацион ривожлантириш
механизмини шакллантиришни шарт қилиб қўяди. Кўпчилик ҳолатларда
мазкур механизмлар қуйидаги 4 гуруҳдан ташкил топади:
-
инновацион фаолиятни ташкил этиш механизмлари;
-
инновацияларни ишлаб чиқиш ва жорий этиш механизмлари;
-
интеллектуал мулк механизмлари
;
-
инновацион фаолиятни рағбатлантириш механизмлари.
Айни пайтда тадқиқот давомидаги кузатишлардан келиб чиққан ҳолда,
юқоридагиларга қўшимча равишда яна 3 та янги гуруҳ механизмларини
киритишни мақсадга мувофиқ, деб ҳисоблаймиз:
-
инновацион жараён иштирокчиларининг ўзаро таъсирланишуви;
Иқтисодиётни рақамлаштириш
шароитида қулай ишбилармонлик
муҳитини ривожлантириш йўналишлари
387
-
инновацион фаолиятни режалаштириш ва назорат қилиш
механизмлари;
-
технологик трансфертлар ва инновацион фаолиятни молиялаштириш
механизмлари.
Таъкидлаш лозимки, ушбу ёндашув кўриб чиқилган механизмларни
тизимли тарзда баён этиш, яъни барча мумкин бўлган механизмларни
албатта тизим доирасида ҳисобга олиш имконини беради. Бу эса айтиб
ўтилган гуруҳлар доирасида янги механизмларнинг вужудга келиш
имконияти мавжудлигини кўрсатади.
Шу билан бирга кичик бизнесга хорижий
инвестицияларни жалб
қилишнинг
самарадорлигини ошириш юзасидан қуйидаги таклифларни
келтириш мақсадга мувофиқ деб топдик:
-
рискли технологик ўзгаришларни амалга ошираётган ва инновацион
фаолиятни ташкил этаётган кичик бизнес субъектларини солиққа
тортишнинг паст даражасини белгилаш ва солиқ таътилларини бериш
орқали ривожлантириш;
-
юқори рискли лойиҳаларни қўллаб
-
қувватлашга қаратилган солиқ
имтиёзларининг махсус тизимини яратиш;
-
ишлаб чиқаришни тузилмавий
-
технологик қайта қуришни
жадаллаштириш мақсадида марказлашган кредит ресурсларининг бир
қисмини тез қоплайдиган инвестицион лойиҳаларни молиялаштиришга
қаратиш, шу жумладан кичик бизнес объектларига йўналтириш;
-
технологик асбоб
-
ускуналарни замон талабларига келтириш
мақсадида хўжалик субъектлари вакилларининг халқаро кўргазма
-
савдоларда иштирок этишини таъминлаш, тежамкор технологияларни
танлаш ва уларни молиялаштириш манбаларини аниқлаш.
Бугунги кунда маҳаллий ҳокимият органлари томонидан ҳудудларга
хорижий инвестицияларни жалб этиш ишларини фаоллаштиришни талаб
этади. Бу ишларда қуйидагиларнинг зарурлигини таъкидлаб ўтиш мумкин:
-
ҳудуднинг ички инвестицион салоҳиятини чуқур ўрганиш ва аниқ
манбаларга асосланган ҳолда инвестицион лойиҳаларни тайёрлашда
мувофиқлаштириш ишларини олиб бориш;
-
хорижий
инвесторлар ва ташаббускорларга ҳуқуқий, иқтисодий
ташкилий масалалар бўйича маслаҳат берувчи консалтинг хизматларини
ташкил этишда амалий ёрдам бериш;
-
лойиҳа ташаббускорларига инвестиция киритиш юзасидан амалий
ёрдам кўрсатиш, уларни меъёрий
-
ҳуқуқий ҳужжатлар билан таништириш;
-
амалий семинарлар ва технологик кўргазмаларни ташкиллаштириш
бўйича тегишли мутасадди идораларга таклиф билан чиқиш;
Иқтисодиётни рақамлаштириш
шароитида қулай ишбилармонлик
муҳитини ривожлантириш йўналишлари
388
-
корхоналарнинг ишлаб чиқариш жараёнида электр
-
энергия, газ, сув ва
ёқилғи мойлаш материаллари билан узлуксиз таъминлашда ва ер ресурслари
ажратишда кўмак бериш;
-
доимий равишда инвесторлар билан учрашувлар ташкил қилиш ва
улар билан музокаралар олиб бориш;
-
ҳудудда ташқи иқтисодий фаолият билан шуғулланувчи мавжуд
корхоналар муаммоларини ҳал этиш, ҳамда ўрнатилган имтиёзлардан
фойдаланишни таъминлаш учун мутасадди вазирлик ва иродаларга
мурожаат қилиш. Хулоса қилиб айтганда, хорижий инвестициялар ҳар қандай
иқтисодиётни ҳаракатга келтирувчи ва унинг тараққиётини таъминловчи
кучдир. Шунинг учун ҳам барча имкониятларни ишга солиб кичик бизнес
иқтисодиётига йўналтирилган инвестициялар ҳажмини ошириш замон
талабидир.
Фойдаланилган адабиётлар рўйхати
1.
Рейтинг
стран
по
уровню
коррупции
.
https://nonews.co/directory/lists/countries/corruption
2.
Адлия вазирлиги: ривожланишга тўсқинлик қилаётган қонунчилик
ҳужжатлари
бекор
қилинди
https://www.minjust.uz/uz/press-
center/news/101946/; https://lex.uz/docs/5400414
3.
Президент Ш.Мирзиёевнинг мамлакатимиз мактабларини битирувчи
https://president.uz/uz/lists/view/4378