124
UDK 619.616.993.192.036.2.
QORAMOLLAR FASSIOLYOZINING EPIZOOTOLOGIK HOLATI VA
GO‘SHTNING XAVFSIZLIGI VA SIFAT KO‘RSATKICHLARI
Rasulov Sh.Sh.,
assisten, Samarqand davlat veterinariya meditsinasi, chorvachilik va
biotexnologiyalar universiteti
R.U.Suyunov,
assisten, Samarqand davlat veterinariya meditsinasi, chorvachilik va
biotexnologiyalar universiteti
Z.I.Ilyosov
assisten, Samarqand davlat veterinariya meditsinasi, chorvachilik va
biotexnologiyalar universiteti
Isxakova M.E.
2 bosqich magistrant, Samarqand davlat veterinariya meditsinasi, chorvachilik va
biotexnologiyalar universiteti
Ilmiy rahbar: O‘.I.Rasulov,
veterinariya fanlari doktori, Samarqand davlat veterinariya meditsinasi, chorvachilik
va biotexnologiyalar universiteti
Annotatsiya:
Maqolada trematodozlar ichida eng ko‘p uchraydigan invazion
kasalliklardan biri fassiolyozni respublikamizda va uzoq xorijiy davlatlardagi
epizootologik holati va iste’mol qilinayotgan qoramol go‘shtining xavfsizligi, sifati
xususida adabiyot ma’lumotlari keltirilgan.
Kalit so‘zlar:
Trematoda, fassiolyoz, mollyuska, Fasciola hepatika, Fasciola
gigantica, go‘shtning xavfsizligi va sifati.
Annotation:
This article provides literature on the epizootiological situation of
fasciolosis in our country and abroad, one of the most common invasive diseases
among trematodes, and the safety and quality of beef consumed.
Keywords:
Trematoda, fasciolosis, mollusk, Fasciola hepatika, Fasciola
gigantica, meat safety and quality.
Mavzuning dolzarbligi:
Mamlakatimiz agrosanoat majmuasining ustuvor
yo‘nalishlaridan biri oziq-ovqat sanoatini chorvachilikdan olingan sifatli xomashyo,
aholini esa sifatli oziq-ovqat mahsulotlari bilan ta’minlashdan iborat. Bu muammolarni
hal etishda davlat veterinariya xizmati mutaxassislari tomonidan hayvonlardan olingan
xomashyoni veterinariya-sanitariya ekspertizasidan o‘tkazish katta ahamiyat kasb
etmoqda. Respublikamizda olib borilayotgan islohotlar O‘zbekiston Respublikasi
Prezidentining 29.01.2020 yildagi PQ–4576-son “Chorvachilik tarmog‘ini davlat
tomonidan qo‘llab-quvvatlashning qo‘shimcha chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi,
03.03.2021 yildagi PQ–5017-son “Chorvachilik tarmoqlarini davlat tomonidan yanada
qo‘llab-quvvatlashga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi, 31.03.2022
yildagi PQ–187-son «Veterinariya va chorvachilik sohasida kadrlar tayyorlash tizimini
125
tubdan takomillashtirish to‘g‘risida»gi qarorlaridan kelib chiqib, mamlakatimiz
aholisining chorvachilik mahsulotlariga bo‘lgan talabini qondirish, ichki iste’mol
bozorlarida go‘sht, sut, tuxum va boshqa mahsulotlarni ishlab chiqarish hajmini yanada
oshirish hamda ularning narxlari barqarorligini doimiy ta’minlash muhim vazifalardan
hisoblanadi.
Fassiolyoz
da hayvonlarda kuchli organik buzilishlar bilan tavsiflanadi, go‘sht,
sut va boshqa turdagi mahsuldorlikni pasaytiradi. Jigarda trematod intensivligining
yuqori darajasida fassioliya invaziyasi so‘yish mahsulotlarining savdo sifati, biologik
xususiyatlari va sanitariya sifatiga ta’sir qiladi.
Fassiolyoz –
surunkali yoki o‘tkir shaklda kechadigan, qoramol, qo‘y-echki va
boshqa tur uy va yovvoyi hayvonlar (asosan kavsh qaytaruvchilar) ning jigarida
Fasciola hepatica
va
Fasciola gigantica
trematodalarining parazitlik qilib yashashi
natijasida yuzaga keladigan invazion kassalik bo‘lib, hayvon organizmida kamqonlik,
sarg‘ayish, keskin oriqlash va kassalikning surunkali davrida jag‘osti va ko‘krakda
shish paydo bo‘lishi, o‘tkir davrida esa qorinda 5-10 l.gacha qizg‘ish sariq suyuqlik
to‘planishi bilan tavsiflanadi [1]
.
Fassiolyozni qo‘zg‘atuvchisi – Fasciola L, avlodiga tegishli Fasciola hepatica
L, 1758 trematodasini ilk bor qayd qilingan davridan boshlanadi. 1856 yil fassiolyoz
qo‘zg‘atuvchisining boshqa bir turi – Fasciola gigantica (Cobbold, 1856) ning
uchrashi aniqlandi. F. hepatica kosmopolit tur bulib, u dunyoning deyarli barcha
davlatlarida uchraydi. F.gigantica – issiqlik sezuvchi tur, shu sababli u iqlimi ilik
bo‘lgan mamlakatlarda tarqalgan. Markaziy Osiyo davlatlari orasida F.gigantica,
O‘zbekistondan tashqari, Tojikistonda, Qozog‘istonda., Turkmanistonda tarqalgan.
Shuningdek boshqa MDH mamlakatlari orasida Armanistonda, Gruziyada,
Ozorboyjonda keng tarqalganligi, shuningdek Rossiyaning iqlimi iliq janubiy
hududlarida ham uchrashi qayd qilingan. Ushbu tur fassiola shuningdek Hindistonda,
Pokistonda, Eronda, Iroqda va boshqa issiq iqlimli bir qator davlatlarda ham keng
tarqalgan. Boshqa ayrim mamlakatlarda Fasciola avlodining boshqa turlari Fasciola
halli, Fasciola californica, Fasciola indica, Fasciolopsis buski, Fascioloides magna,
Parafasciolopsis fasciolaemorpha lar ham uchraydi. Masalan F.halli, F. californica.
Shimoliy Amerikaning qoramollarida topilgan. F.indica Hindistonda tarqalgan.
F.buski. Hindiston va Xitoyda tarqalgan bo‘lib, u odamlarning oshqozon va ichagida
parazitlik qiladi. Ushbu fassiolaning adoleskariylari sust oqadigan daryo va boshqa
oqar suvlarda uchraydigan suv yong‘og‘i o‘simligining barglarida va mevasida
to‘planadi
[2]
.
F. magna AQSH dagi bug‘ularning jigarida parazitlik qiladi. Ushbu tur
trematoda o‘tkir patogenli bo‘lib, u qo‘zgatadigan fassiolyozdan ko‘pchilik hayvonlar
nobud bo‘ladi. Bu tur fassiola bug‘ular orqali Yevropa davlatlarida ham tarqalgan
[2]
.
Parafasciolopsis fasciolaemorpha-Rossiya hududida yashaydigan yovvoyi
o‘txo‘r sut emizuvchilardan kosullarning jigarida parazitlik qiladi. (R.S.Shuls, Ye.V.
Gvozdev, 1970)
F. hepatica uzunligi 1,5-3 sm va kengligi taxminan 1 sm bo‘lgan barg shaklidagi
tanasiga ega. F. hepatica ning tana shakli cho‘zilgan, 5-7 sm. F. gigantica ning tana
shakli cho‘zilgan, 5-7 sm. Fassiolaning tanasi kutikula bilan qoplangan. Oldingi
cho‘zilgan qismida tutashgan og‘iz va qorin so‘rg‘ichlari joylashgan. Og‘iz
126
so‘rg‘ichlari qizilo‘ngach bilan bog‘langan bo‘lib, ovqatni uzatish va so‘rish uchun
xizmat qiladi, qorin so‘rg‘ich esa faqat parazitni ushlab turush uchun xizmat qiladi.
Fasciolalar ko‘proq, jigarning o‘t yo‘llarida parazitlik qiladi, ammo kuchli
migratsiyasi bilan ular o‘pka to‘qimalarida va boshqa ichki organlarda topilishi
mumkin. Jigarda infeksiya darajasiga qarab, birliklardan bir necha yuzgacha, ba’zan
esa minglab parazitlar mavjud bo‘ladi.
Fassiolalarning oraliq xo‘jayinlari Lymnaeidae oilasining Lymnaea avlodiga
mansub
chuchuk
suvda
yashovchi
mollyuskalardir.
Jumladan
bizning
Respublikamizda Fasciola hepatica ning asosiy oraliq xo‘jayini Lymnae truncatula
(Miiller, 1774) bo‘lib hisoblanadi, ammo mollyuskalarning boshqa bir turi –
Lymnaeathiesseae (Glessen, 1874) ham fassiolalarning oraliq xo‘jayini ekanligi
aniqlangan (B.S. Salimov, Z.I. Izzatullaev, K. Urokov, 2009).
Fassiolyoz yer yuzida keng tarqalgan. Professor N.V.Demidovning ma’lumotiga
qaraganda MDH mamlakatlarida har yili chorva mollarining fassiolyoz kasalligidan
nobud bo‘lishi natijasida 1500-2500 tonna go‘sht va bir million tonnadan ortiq sut
yo‘qotiladi. Bu kasallik O‘zbekistonda ham keng tarqalgan bo‘lib, mahsuldor
mollarning 35,9-65,5% fassiolyoz bilan kasallangan [4].
I.S. Goncharukning (1959) uzoq muddatli kuzatishlariga koʻra, fassiolyoz
bilan kasallangan hayvonlarda mol goʻshtining soʻyish mahsuldorligi sogʻlom
hayvonlarnikiga nisbatan oʻrtacha 3,28% ga kam. Ushbu muallifning hisob-kitoblariga
ko‘ra, 1000 bosh kasal qoramol so‘yilganda o‘rtacha 495 kg go‘sht nobud bo‘ladi.
Bundan tashqari, fassioliaz bilan kasallangan qoramollarning go‘shti suvli bo‘lib,
sog‘lom hayvonlarning go‘shtiga qaraganda o‘rtacha 1,64% ko‘proq suv va
1,19% kamroq oqsillarni o‘z ichiga oladi. Kasal hayvonlarning go‘shti va ichki a’zolari
mikroflora bilan ko‘proq ifloslanadi, natijada saqlash vaqtida ular sog‘lom
hayvonlarning go‘shtidan 2-3 kun oldin yomonlashadi. Bunday go‘shtning veterinariya
va sanitariya sifati past uni qayta ishlashning texnologik jarayonlariga salbiy ta’sir
qiladi, kolbasa sifatini pasaytiradi. Adabiyotlarda ma’lum bo‘lgan ma’lumotlar,
shuningdek, fermer xo‘jaliklari fassiolyoz bilan kasallangan hayvonlarning nobud
bo‘lishi va mahsuldorligining keskin pasayishi natijasida katta zarar ko‘rishini
ko‘rsatadi [6].
Adabiyot ma’lumotlariga ko‘ra tadqiqotchilar kasal sigirlardan sut miqdori
fassiolyoz yuquvchanligi intensivligiga qarab 10-12 % dan 50% gacha yoki undan
ko‘proq kamayadi, deb hisoblashadi. Bundan tashqari, kasal hayvonlarning sutida
yog‘lar, oqsillar va vitaminlar kamroq bo‘ladi. Hayvonlar tirik vazni 10 dan 69% gacha
yo‘qotiladi. Qo‘ylarda jun qirqish 40% gacha kamayadi [6].
I.P. Antonenkov (1975) tomonidan olib borilgan ilmiy-ishlab chiqarish
tajribalari va hisob-kitoblari shuni isbotladiki, fassiola bilan kasallangan yosh
qoramollarda oʻrtacha sutkalik vazn ortishi nazorat hayvonlariga nisbatan 10,4-11,2%
ga past boʻladi. Shu bilan birga, kasallangan hayvonlarda 1 kg vazn olish uchun ozuqa
birliklarining 10,2-11,2 foizi va hazm bo‘ladigan oqsilning 10,2-11,8 foizi ortiqcha
sarflanadi. Fassiola bilan kasallangan hayvonlardan olingan 1 q vazn ortishining narxi
nazorat hayvonlarnikidan 11,7-13,1% ga yuqori. Go‘shtning so‘yish mahsuldorligi bir
xil yoshdagi va semizlikdagi sog‘lom hayvonlarga qaraganda 2% ga kam. Fassiola
127
bilan kasallangan hayvonlardan ular yiliga o‘rtacha har bir sigirdan 223 dan 277 kg
gacha yoki 10,2-12,7% ni tashkil qiladi, sut yog‘liligi 0,1 birlikka kamayadi [6].
Fassiolaning to‘liq rivojlanishi uchun bir qator muayyan shartlar zarurligi
allaqachon ta’kidlangan: tashqi muhit (tuxum, miracidium), oraliq xo‘jayin –
mollyuskalar (sporosistalar, rediy va serkariyalar), keyin yana tashqi muhit (serkariy
va adoleskariy), va yakuniy xo‘jayin umurtqali hayvon (tuxum chiqaradigan
yetilmagan va jinsiy etuk fascioli). Shunday qilib, atrof-muhit, oraliq va asosiy
xo‘jayinlar epizootologik zanjirning bo‘g‘inlari hisoblanadi
Adabiyot ma’lumotlariga ko‘ra, chuchuk suv mollyuskalarining 38 turi
fasciolaning oraliq xo‘jayini sifatida ro‘yxatga olingan. Evropa mamlakatlarida va
Rossiyada kichik hovuz salyangozi fasciola vulgarisning majburiy (o‘ziga xos) oraliq
xo‘jayini hisoblanadi. (Galbatruncatula, Mull, 1774) [6].
Shuni ta’kidlash kerakki, mollyuskalarda qishlaydigan va fasciola lichinkalari
tomonidan tuxumdan chiqqan adolescaria fasciola (bahordan boshlab) hayvonlarning
(zaif bo‘lsa ham) yuqishi mumkin. Amalda katta va mayda qoramollarning fassiolyoz
bilan kasallanish darajasi yil davomida yuqoriligicha qolmoqda. Yosh hayvonlarda (2-
3 yoshli) o‘tlash mavsumining birinchi yarmida zaif bosqinchilik kuzatiladi, ammo
avgust-sentyabr oylarida bosqinning tarqalishi keskin oshadi va boqish davri
oxirigacha yuqori darajada saqlanib qoladi.. Fasciola tuxumlari qo‘ylarda noyabr –
dekabrda, qoramolda – dekabrda uchraydi. Shu munosabat bilan uy kavsh qaytaruvchi
hayvonlarni ommaviy gelmintik koprologik tekshirish belgilangan muddatdan oldin
o‘tkazilishi mumkin [6].
Go‘shtning xavfsizligi va sifat ko‘rsatkichi.
Tozalanmagan fassiolalar
organlarini, xususan jigarni iste’mol qilgan odam fassiolalar bilan kasallanmaydi.
Odamlarning, shuningdek hayvonlarning infeksiyasi faqat kattalar tomonidan iste’mol
qilinganda sodir bo‘lishi mumkin. Fassiotik jigar infestatsiyalari tarqalish manbai
sifatida xavflidir. Amaldagi veterinariya qonunchiligiga ko‘ra, hayvonlar organlarida
fassiolyoz aniqlanganda zararlangan qismlar ajratiladi va texnik yo‘q qilish |uchun
yuboriladi yoki yo‘q qilinadi hamda o‘zgarmas qismlar cheklovsiz chiqariladi. Agar
a’zoning 2/3 qismidan ko‘prog‘i zararlansa, u butunlay texnik yo‘q qilish uchun
yuboriladi.
Xulosa:
Shunday qilib, qoramollarning fassiolyoz bilan kasallanishi go‘shtning
organoleptik va fizik-kimyoviy ko‘rsatkichlarining o‘zgarishiga olib keladi. Jigarda
trematod intensivligining yuqori sur’atlarida fassioliya invaziyasi so‘yish
mahsulotlarining savdo sifatlari, biologik xususiyatlari va sanitariya sifatiga ta’sir
qiladi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:
1.
Sayitqulov B.,
Salimov H.,
Oripov A.,
Norboyev Q.
Veterinariya
mutaxassislari uchun qisqacha ma’lumotnoma. Toshkent-2015. 176-177 bet.
2.
Murtazoyeva Z.A. “Qoramollar fassiolyozining epizootologik holati”.
“Veterinariya va chorvachilik sohasidagi yutuqlar, mavjud muammolar va ularning
yechimi” Respublika ilmiy-amaliy konferensiyasi materiallari To‘plami. Samarqand-
2021 yil, 6-7 may
128
3.
Азимов Ш.А. Фасцмолёзы и аноплоцефалятозы крупного рогатого скота
в Узбекистане. Изд-во «ФАН», Ташкент, 1974, 215 с.
4.
С. Дадаев. Паразитология. Ўқув қўлланма. Тошкент – 2004
5.
Салимов Б.С., Изатуллаев З.И., Уроков К. Лимнеидлар-фасциолёз
кузгатувчиларинг
оралиқ
хўжайинлари.
//“Кишлок
тараккиёти
ва
фаровонлигини оширишда аграр фанларни ютукларини ўрни” мавзусидаги
Республика илмий амалий конф. илм. мақолалар тўплами. II қисм. 2009,
Самарқанд, -Б.39-43.
6.
Биттиров А.М., Кабардиев С.Ш., Алиев А.Ю., Абдулмагомедов С.Ш.
Трематодозы человека, животных, птиц и рыб. Монография. –
Махачкала: АЛЕФ (ИП Овчиников), 2021.–188с.
