448
УДК: 619.616.993.192.615.
ҚАШҚАДАРЁ ВА СУРХОНДАРЁ
ВИЛОЯТЛАРИ ҲУДУДЛАРИДА
ҚОРАМОЛЛАР ПИРОПЛАЗМИДОЗЛАРИНИ ТАРҚАТУВЧИ КАНАЛАР
ФАУНАСИ
Расулов Ў.И.– ветеринария фанлари доктори
Самарқанд ветеринария медицинаси институти
Аннотация: Установлено широкое распространенность в предгорных
районах и поймах рек Кашкадарьинской и Сурхандарьинской области клещей
переносчиков пироплазмоза и тейлериоза крупного рогатого скота Boophilus
сalcaratus(30-35%%) и Hyalomma anatolicum(70-75%), и более засушливых
полупустынных зонах клещей переносчиков тейлериоза Hyalomma detritum(10-
15%) и Hyalomma anatolicum(85-90%).
Калит сўзлар: Сурхондарё, Қашқадарё, вилоят, йирик шохли қорамол,
Hyalomma detritum, Hyalomma anatolicum
,
Boophilus calcaratus.
Annotation: A wide prevalence of ticks, vectors of piroplasmosis and theileriosis
of cattle Boophilus calcaratus (30-35 %%) and Hyalomma anatolicum (70-75%), and
more arid semi-desert zones of mites detritum, carriers of piroplasmosis and
theileriosis of cattle, was found to be widespread in the foothill areas and floodplains
of the rivers of the Kashkadarya and Surkhandarya regions. (10-15%) and Hyalomma
anatolicum (85-90%).
Маълумки Республиканинг жанубий худудларига Қашқадарё ва
Сурхондарё вилоят худудлари киради.Ушбу вилоят худудлари Республиканинг
бошқа вилоят худудларига қараганда бирмунча ўзгача иқлимга эга бўлиб, у
вилоят худудларининг ўзида ҳам ўзгача иқлим шароитлари мавжуд тоғ ва тоғ
этаклари, суғориладиган яйлов ва чўл-ярим чўл худудлари бўлиб уларнинг
иқлим шароити ўзгачадир. Сир эмаски тоғ ва тоғ этаклари ҳудудларида ҳавонинг
харорати қуруқ ва нисбатан иссиқликда бўлган чўл-ярим чўл худудларига
нисбатан 5-6 градусгача паст бўлиб, ернинг намлиги баланд. Шундан келиб
чиққан холда у худудларда қорамолларнинг пироплазмидоз касаллликларини
тарқатувчи каналарнинг фаунаси ва тарқалиш даражаси ҳам ҳар хилдир.
Қашқадарё вилоятининг турли иқлимли худудларида қорамоллар
пироплазмидозларини тарқатувчи каналар
кенг тарқалган бўлиб чорвачиликни
ривожлантиришда катта иқтисодий зарар келтиради. Иқтисодий зарар
касалланган молларнинг ўлими, махсулдорлигининг камайиб кетиши ва
ветеринария санитария тадбирларига кетган харажатлардан иборат бўлади.
Аммо, ушбу касалликлар билан касалланиш турли иқлим шароитига эга
бўлган Қашқадарё ва Сурхондарё вилоятларининг турли хил иқлим шароитига (
нисбатан салқин ва намлик шароитлик тоғ ва тоғ этаклари, суғориладиган
худудлар ҳамда иссиқ ва қуруқ иқлимлик чўл-ярим чўл зоналари) худудларда
қорамолларнинг пироплазмидоз касалликларини тарқатувчи каналарни фаунаси
449
ва тарқалиш даражасини ўрганиш пироплазмидоз касалликларига қарши чора-
тадбирларни ишлаб чиқишда зарурияти мавжуд.
Касаллик тарқатувчи каналар мол организмида паразитлик қилиш билан
бир вақтда касаллик келтириб чиқариш натижасида беҳоллик, интоксикация,
анемия ҳолатлари ҳамда паренхиматоз органларида гепертрофик ўзгаришлар,
шиллиқ пардаларида инфилтрация ва қон қўйилишлар (тейлериозда) ва
гемоглобинурия (проплазмозда) намоён қилади. Натажада касалланган молларда
анемия, интоксикация, молнинг ички органларида гипертрофик ўзгаришларнинг
келиб чиқиши сабабли касалланган молларнинг кўпчилигини нобуд бўлади,
касалланиб тузалган моллар эса келгусида ишлаб чиқаришда яроқсиз бўлиб
қолиши кузатилади (1,3).
Республиканинг барча ҳудудлари каби юртимизнинг Қашқадарё ва
Сурхондарё вилоят худудларида ҳам
Hyalomma
авлодига кирувчи каналарнинг 7
тури тарқалганлиги, шундан тейлериозни тарқатишда
Hyalomma detritum,
Hyalomma anatolicum
, бабезиоз ва пироплазмозни тарқатишда
Boophilus
calcaratus
каналари асосий ролни ўйнаши баъзи бир тадқиқотчилар томонидан
қисман аниқланган (2). Аммо, ушбу маълумотлар бундан кўп йиллар олдин
аниқланганлиги, ҳамда хозирги чорвачиликни юритишда янги, замонавий шакли
келиб чиққан бугунги кунда пироплазмидозларни тарқалиш жараёнининг ҳамда
касаллик тарқатувчи каналарнинг тарқалиш даражасини, фаунасини анализлар
асосида аниқлаш касалликларга қарши чора-тадбирларни ишлаб чиқишда
зарурияти мавжудлиги мавзунинг долзарблигидан далолат беради.
Шундан келиб чиққан холда Қашқадарё вилоятининг турли хил географик
иқлимлик худудларида қорамоллар пироплазмидоз касалликлакларининг
эпизоотик холатини анализлар асосида ўрганиш ва уларни тарқатувчи иксод
каналарининг тарқалиш даражасини аниқлаш бўйича тадқиқотлар 2016-2017-
2018 – йиллар давомида олиб борилди.
Қашқадарё вилояти Республиканинг жанубида жойлашган бўлиб, рельефи
тоғ-тоғолди, суғориладиган текислик ва чўл ҳудудларидан иборат. Вилоятнинг
умумий ер майдони 2856,8 минг гектар, шу жумладан экин ер майдони 679,3
минг гектар. Қашқадарё дарёси вилоятда энг катта дарёлар сирасига киради. Шу
билан бир вақтда ундан кичикроқ дарёлар – Танхиз дарё, Қизилчўл дарё, Катта-
ўра дарё, Кичик-ўра дарёлар вилоят худудларидаги сугориладиган ерларни сув
билан таъминлаб туради.
Қашқадарё вилоятининг турли хил географик иқлимлик худудларида
қорамоллар пироплазмидозларининг касаллик тарқатувчи каналар фаунаси
ҳамда тарқалиш даражасини аниқлаш бўйича тадқиқотлар тоғ этакларида
жойлашган Китоб туман “Паландара ” қишлоқ ахолиси, чўл худудлик Ғузор
туман “Бурхон” фермер хўжалиги молларида, суғориладиган-ўзлаштирилган
Қамаши туман “Унумдор Замин” фермер хўжалик молларида, чўл худудларда
жойлашган Муборак туман “Чархин” қишлоқ ахолиси молларида олиб борилди.
Олиб борилган тадқиқотлар натижасида нисбатан салқин ва намлиги
юқори бўлган Китоб ва Қамаши туман худудларида мутаносиб равишда 25-30 %
гача гача
Boophilus сalcaratus, 70-75 % гача Hyalomma anatolicum
; Ғузор туман
худудларида 80 % гача
Hyalomma anatolicum 20 % гача Hyalomma detritum
;
450
Муборак туман худудларида 95 % гача
Hyalomma anatolicum, 5 % гача Hyalomma
detritum
каналари тарқалганлиги аниқланди (1-жадвал).
1-жадвал
Касаллик тарқатувчи каналар фаунаси
Т.р
Хўжалик
Текши
рилган
мол сони
Терилган
каналар
сони (экз)
Ш у н д а н
B.Calcara
tus %
H.anatolicu
m %
H.detri
Tum %
1
Китоб туман
Паландара қ.ах.
моллари
170
80
30
70
-
2
Қамаши туман
Унумдор Замин
ф.х.
200
60
25
75
-
3
Ғузор туман
Бурхон ф.х.
моллари
130
72
-
80
20
4
Муборак туман
Чархин қ.а.
моллари
170
60
-
95
5
Эслатма: қ.ах.- қишлоқ аҳолиси; ф/х – фермер хўжалиги
Олиб борилган тадқиқотлар натижасида Китоб ва Қамаши туман
худудларида
Boophilus сalcaratus ва Hyalomma anatolicum
каналарини
тарқалганлиги сабабли пироплазмоз ва ҳамда тейлериозни келиб чиқиши, Ғузор,
Муборак туман худудларида эса
Hyalomma anatolicum ҳамда Hyalomma detritum
каналари тарқалганлиги сабабли фақат тейлериоз келиб чиқиши,
Boophilus
сalcaratus
каналари тарқалмаганлиги сабабли пироплазмоз келиб чиқмаслиги
исботланди.
Сурхондарё вилоятининг хар хил географик-иқлимлик шароитларида
касаллик тарқатувчи каналарнинг фаунаси ва тарқалиш даражасини ўрганиш
бўйича илмий-тадқиқот ишлари вилоятнинг Шўрчи туман қир-адир худудида
жойлашган “Ободон” фермер .хўжалиги, суғориладиган худудда жойлашган
Ангор туман “Орзу” фермер .хўжалиги, Амударё ёқаларида яйловлик худудда
боқилаётган Термиз туман “Эргаш полвон” фермер .хўжалиги ва вилоятнинг
суғориладиган шарқий худудида жойлашган Қумқўрғон туман “Хожи бобо”
фермер хўжалигида текширишлар натижасида ўрганилди.
Тажрибалар олиб борилган қишлоқ ахолиси ва фермер хўжаликларида
каналанган молларда каналарнинг иксодофаунасини ўрганиш натижасида
аниқланди. Каналанган моллардан каналар терилиб унинг турлари аниқланди.
Қорамоллар пироплазмидоз касалликларини тарқатувчи каналар
фаунасини ўрганиш бўйича олиб борилган тадқиқотлар натижасига эътиборан
Ангор ва Термиз туман хўжаликларидан терилган каналарнинг 35-40 % гача
451
пироплазмозни тарқатувчи
Boophilus сalcaratus
каналари ва 60-65 % гача
тейлериозни тарқатувчи
Hyalomma anatolicum
каналари тарқалганлиги ҳамда
Шўрчи, Қумқўрғон туман хўжаликларида 90%
Hyalomma anatolicum ва 10% гача
Hyalomma detritum
каналари тарқалганлиги аниқланди (2-жадвал).
2-жадвал
Касаллик тарқатувчи каналарнинг фаунаси
Т.р
Хўжалик
Текши
рилган
мол сони
Терилган
каналар
сони (экз)
(100)
Ш у н д а н
B.Calca-
ratus %
H.anatoli-
cum %
H.detri-
tum %
1
Шўрчи туман
“Ободон” ф.х.
620
120
-
90
10
3
Ангор туман
“Орзу” ф.х.
110
70
35
65
-
2
Термиз туман
“Эргаш палвон”
ф.х
175
72
40
60
-
4
Қумқўрғон т.
“Хожи бобо ф.х.
220
40
-
90
10
Эслатма: ф/х – фермер хўжалиги
Шундай қилиб, Ангор ва Термиз туман худудларида
Boophilus сalcaratus
каналари тарқалганлиги сабабли пироплазмоз ва
Hyalomma anatolicum
каналари
тарқалганлиги сабабли тейлериоз намоён бўлганлиги, Шўрчи ва Қумқўрғон
туман худудларида эса
Hyalomma anatolicum
ҳамда
Hyalomma detritum
каналари
тарқалганлиги сабабли тейлериоз намоён бўлганлиги ва нихоят ушбу
ухудудларда
Boophilus сalcaratus
каналари тарқалмаганлиги сабабли
пироплазмоз намоён бўлмаганлиги исботланди.
Hyalomma detritum, Hyalomma anatolicum
ва
Boophilus calcaratus
каналарининг касаллик тарқатишдаги аҳамиятини ўрганиш бўйича тажрибалар
ҳар гуруҳда 3 бошдан 3 гуруҳ молларида олиб борилди.
Hyalomma detritum
каналарининг оч имаго босқичидан 20 нусхадан – 1 гуруҳ, Hyalomma anatolicum
каналарининг оч имаго босқичидан 20 нусхудан 2-гуруҳ ва
Boophilus calcaratus
каналарининг личинка босқичидан 3000 нусхадан 3-гуруҳ молларига ўтказилди.
Тажрибадаги молларда каналарнинг тўйиниш ҳолати, касалликнинг
клиник белгиларини ва қонда паразитар реакциянинг намоён бўлиши кузатиб
борилди.
Олиб борилган тажрибалар натижасида 1 гурух молларида каналар
ўтказилгандан кейин 15-16 кунлари, 2-гуруҳ молларида 16-17 кунлари
тейлериозни ва 3-гуруҳ молларида 10-11 кунлари пироплазмозни клиник
белгилари, ҳамда периферик қон томирларидан олинган қон суртмларида
паразитлар ва гемоглобинурия холати намоён бўлди.
452
Шундай қилиб, Ангор ва Термиз туман худудларида
Boophilus сalcaratus
каналари тарқалганлиги сабабли пироплазмоз ва
Hyalomma anatolicum
каналари
тарқалганлиги сабабли тейлериоз намоён бўлганлиги, Шўрчи ва Қумқўрғон
туман худудларида эса
Hyalomma anatolicum
ҳамда
Hyalomma detritum
каналари
тарқалганлиги сабабли тейлериоз намоён бўлганлиги ва нихоят ушбу
ухудудларда
Boophilus сalcaratus
каналари тарқалмаганлиги сабабли
пироплазмоз намоён бўлмаганлиги исботланди.
ХУЛОСА
Қашқадарё ва Сурхандарё вилоятларининг салқин ва намлиги юқори
бўлган тоғ ва тоғ этаклари, дарё ёқалари ва суғориладиган худудларида
пироплазмозни тарқатувчи
Boophilus calcaratus
ва тейлериозни тарқатувчи
Hyalomma anatolicum,
куруқ ва обу-ҳавонинг иссиқлик даржаси нисбатан юқори
даражада бўлган ярим чўл-қир адир худудларида тейлериозни тарқатувчи
Hyalomma anatolicum
ҳамда
Hyalomma detritum
каналари тарқалганлиги
исботланди.
Фойдаланилган адабиётлар рўйхати
1. Арифджанов К.А. Протозойные болезни животных Узбекистана.
Издательства “ФАН”Ташкент 1966-277 с.
2. Узаков У.Я. Иксодовые клещи Узбекистана . Издательства “ФАН” 1972
-400 с.
3. Ғафуров А.Ғ., Давлатов Р.Б., Расулов Ў.И. Қишлоқ хўжалик
ҳайвонларининг протозой касалликлари “Зарафшон” нашриёти -107 б.
