363
UDK: 619:616.993.192.612:11/12.636.5
TOVUQLAR EYMERIOZGA QARSHI QO‘LLANILGAN
EYMERIOSTATIKLARNING IMMUNITETGA VA QONNING
MORFOLOGIK KO‘RSATKICHLARIGA TA’SIRI
Ibragimov Davletbay
SamVMI “Hayvonlar fiziologiyasi biokimyosi va patologik fiziologiya” kafedrasi
katta o‘qituvchisi.
Eshimov Dusmurat
SamVMI “Hayvonlar fiziologiyasi biokimyosi va patologik fiziologiya” kafedrasi
mudiri dotsent. Samarqand. O‘zbekiston.
Toshmurodov Diyor Sobir o‘g‘li
SamVMI “Hayvonlar fiziologiyasi biokimyosi va patologik fiziologiya” kafedrasi
tayanch doktoranti.
Shomurodov Mansur Akmal o‘g‘li
Talaba. SamVMI “Hayvonlar fiziologiyasi biokimyosi va patologik fiziologiya”
kafedrasi laboranti.
Izoh: Maqolada jo‘jalarning eksperimental eymeriozida Nikrabazin-25, monlar
va amprobel eymeriostatiklarining samaradorligi, kasallikka qarshi organizmda hosil
bo‘ladigan immunitetga va qonning morfologik ko‘rsatkichlarig ta’sir doiralari
o‘rganilgan.
ВЛИЯНИЯ ЭЙМЕРИОСТАТИКОВ НА ФОРМЕРОВАНИЯ
ИММУНИТЕТА ПРОТИВ БОЛЕЗНИ И НА МОРФОЛОГИЧЕСКИЕ
ПОКАЗАТЕЛИ РОВИ КУР
Аннотация: В статье рассмотрена эффективность никрабазина-25,
монлара и ампробела эймериостатиков при экспериментальном эймериозе кур,
влияние на иммунную систему и морфологию крови в организме на фоне
заболевания.
Ключевые слова: Цыплят, ооцист, иммунитет, летальная доза, шприц,
зонд, кровь, эритроцит, гемоглобин, лейкоцит, тромбоцит.
EFFECT OF EMERIOSTATICS APPLIED AGAINST EMERIOSIS IN
CHICKENS ON IMMUNITY AND MORPHOLOGICAL
INDICATIONS OF BLOOD
Annatation: The article examines the effectiveness of Nikrabazin-25, monlar
and amprobel eymeriostatics in experimental eimeriosis of chickens, the impact on the
immune system and blood morphology in the div against the disease.
Keywords: Chicks, oocyst, immunity, lethal dose, syringe, probe, blood,
erythrocyte, hemoglobin, leukocyte, platelet.
364
Mavzuning dolzarbligi.
O‘zbekiston respublikasida mustaqillikka erishgandan
keyin tovuqchilik fabrikalari asosan aksionerlik, masuliyati cheklangan jamiyatlarda,
dehqon fermer, va shaxsiy yordamchi xo‘jaliklarda asralib kelinmoqda.
Parrandalarning eng mahsuldor zotlari xorijiy mamlakatlardan keltirilib simli
katakchalarda hamda to‘shamalar ustida cheklangan joyda ko‘p bosh soni
saqlanayotgan bir vaqtda ularnig orasida infeksion, invazion va ichki yuqumsiz
kasalliklar tez-tez uchrab turadi. Oqibatda xo‘jaliklarga katta iqtisodiy zarar yetkazadi.
Parazitar kasalliklardan eymerioz kasalligi sababli yosh parrandalarning nafaqat
ko‘pchiligi nobud bo‘lishiga qaramasdan qolganlari o‘sish va rivojlanishdan qoladi.
Kasallik qo‘zg‘atuvchilari katta reproduktiv xususiyatga ega ya’ni
E.aservulinaning bitta oosistasi ikki hafta ichida 2 mln.gacha reproduksiya berish
xususiyatiga ega. Hozirgi vaqtda qo‘zg‘atuvchilarni o‘ldiraoladigan bironta
dezinfektant mavjud emas.
Qo‘zg‘atuvchilarning endogen rivojlanishiga qarshi kurashish borasida
kimyoviy preparatlardan foydalaniladi. Ular ham ta’sir mexanizmiga qarab ikki
guruhga bo‘linadi jumladan:
1. Tovuqlar organizmida kasallikga qarshi hosil bo‘ladigan immunitetga
to‘sqinlik qiladigan. Bu guruhga ma’nsub koksidiostatiklar kasallikning oldini olish
maqsadida broyler yo‘nalishidagi tovuqlarga bir kunligidan boshlab to so‘yilishiga
5 kun qolganigacha uzluksiz beriladi. 2 guruh preparatlar ham go‘sht va nasldor
parrandachilikda kasallikning oldini olish maqsadida vaqti vaqti bilan qo‘llash mumkin
bo‘ladi.
Eymerioz kasalligining qo‘zg‘atuvchilari ichak tizimining har xil bo‘laklarida
shilliq pardalarda rivojlanib so‘rilish jarayonini buzadi va ayrim turlari gemorragik
jarayonlarni hosil qilib qon ketish sababli o‘lim sodir bo‘ladi. Qo‘llaniladigan
eymeriostatiklarga kasallik qo‘zg‘atuvchilari qisqa vaqt ichida ya’ni 4-5 yilda o‘rganib
qoladi. Shuning uchun bu kasallikni davolash va profilaktika qilish maqsadida yangi
yangi preparatlar ishlatish zarur.
Tadqiqotning maqsadi va vazifalari.
Parrandachilik amaliyotiga eymerioz
kasalligini davolash va profilaktika qilish maqsadida xorijiy mamlakatlarda sintez
qilingan yangi koksidiostatiklarni sinovdan o‘tkazish
– jo‘jalarning eksperimental eymeriozida yangi koksidiostatiklarning
samaradorligi
– qo‘llanilgan koksidiostatiklarning jo‘jalar organizmida eymerioz kasalligiga
qarshi hosil bo‘lgan immunitetga ta’sirini o‘rganish.
– koksidiostatiklarning eymerioz invaziyasining intensivligiga ta’sirini
o‘rganish
– koksidiostatiklarning jo‘jalar qonining morfologik ko‘rsatkichlariga ta’sirini
o‘rganish
Materiallar va tadqiqot usullari:
Tajribalar Samarqand veterinariya
meditsinasi institutining “Hayvonlar fiziologiyasi, biokimyosi va patologik fiziologiya
” kafedrasining ilmiy laboratoriya olib borildi.
Labaratoriya tajribalari uchun “Lomann-LSL-Klassik” zotiga ma’nsub bir
kunlik jo‘jalar SP “Axaliq Loman Parranda” tovuqchilik korxonasidan 50 bosh jo‘jalar
365
olib kelindi va tushamalar ustiga kasallik qo‘zg‘atuvchilaridan ozod toza joyga
joylashtirildi. Ular toza oziqa bilan hamma oddiy vodoprovod suvi bilan ta’minlandi.
Jo‘jalar 14 kunlik bo‘lganlarida ulardan analoglar qoidasiga rioya qilingan holda tirik
vaznlari 10 boshdan oddiy tarozida o‘lchanib beshta guruh tuzildi.
Birinchisi qiyosiy toza nazorat bo‘lib ular tajriba oxirigacha toza oziqa bilan
oziqlantirildi. Ikkinchisi qiyosiy yuqtirilib davolanmagan nazorat guruhi jo‘jalari
eymerioz kasalligi qo‘zg‘atuvchilarining eng virulentli turlari bilan (Ye.asurvulina-200
ming, Ye.maksima-20 ming, Ye.tenella-40 ming dona 1 mm
3
suspenziyada) oldin
o‘ldirish dozasi (O‘D
50-75
) titrlangan, sporalangan oosistalar shpris zond orqali 1
ml.dan jo‘jalarning zobiga yuborilib yuqtirildi va tajriba oxirigacha toza oziqa bilan
boqildi. Uchinchi tajriba guruhi jo‘jalariga yuqtirilishi bilanoq 12 kun davomida
nikarbazin –
25 koksidiostatigidan 500 mg/kg oziqa bilan berildi. Toʻrtinchi t
ajriba
guruhiga esa zararlantirilishi bilan monlar eymeriostatigidan 1000 mg/kg oziqa bilan
va beshinchi tajriba guruhi joʻjalariga yuqtirilgandan keyin amprobel
koksidiostatigidan 400 mg/kg oziqaga nisbatan 12 kun davomida berildi. Tajriba
tugagandan keyi
n yana joʻjalarning tirik vaznlari oʻlchandi.
Qoʻllanilgan koksidiostatiklarning samaradorlik koʻrsatkichlari joʻjalarning
saqlanuvchanlik va bir bosh joʻja tirik vaznining oʻsish foiziga, eymeriozga qarshi
indeksiga (EQI), oosistalar reproduksiyasiga, qon
ning morfologik koʻrsatkichlariga,
ichki organlardagi
patologoanatomik oʻzgarishlarga hamda kasallikning klinik
a’lomatlari paydo bo‘lishi va bo‘lmasligiga qarab baholandi.
Eymeriozga qarshi indeks (EQI) D.V.Porter va S.A.Djonson (19966) hamda
M.В.Kроликов
(1969) takomillashgan usuli bo‘yicha
Invaziyaning intensivligini jo‘jalar eymerioz qo‘zg‘atuvchilari bilan
yuqtirilgandan keyin 5, 7, 10, 15 va 20-
chi kunlari ГОСТ 25383
-
82 (СT СЭВ 2547
-
80) «Meтоды лабараторной диагностики коксидиоза» q
o‘llanmasiga asosan 1
gramm axlat tarkibidagi oosistalar soni aniqlandi.
Eymerioz kasalligiga qarshi jo‘jalar organizmida hosil bo‘lgan immunitet
darajasini birinchi marta yuqtirilgan qo‘zg‘atuvchilari bilan 21 kun o‘tgach yana shu
oosistalar turlarining aralashmalari bilan 2 LD
100
dozada qayta yuqtirish yo‘li bilan
aniqlandi.
Qonning morfologik ko‘rsatikichlari tajribaning 5, 7, 10, 15 va 20-chi kunlari
jo‘jalar qanot osti venasidan qon olinib tekshirildi.
Qon tarkibidagi gemoglobin miqdori gemoglobin-sianid usulida
(ayetonsiangidrin bilan) FEK-56M-da aniqlandi I.P.Kondraxin va boshq. (1985).
1 mm
3
qonidagi eritrositlar, leykositlar va trombositlar soni Goryayev sanoq
to‘rida Romanov Gimza va metilvialent buyoqlari bilan bo‘yalib I.A.Bolotnikov,
Yu.V.Solovyov (1980) usullarida sanaldi.
Tajriba davomida olingan raqamlarga S.I.Lyutinskiy va V.S.Stepinlar (1989)
uslublarida statistik ishlov berilib ular orasidagi farqlarga Styudent jadvalidan
foydalanib aniqlik kiritildi R < 0,05.
Tadqiqot natijalari.
Bu borada «Lomann Braun» zotiga ma’nsub bir kunlik
jo‘jalar olindi va umumiy gala qilib to‘shamalar ustida boqildi. Ularga 14 kun
to‘lganlarida tirik vaznlari oddiy tarozida o‘lchandi va 5 ta guruh tuzildi, har birida 10
boshdan qilinib alohida joylashtirildi.
366
Birinchi guruh jo‘jalari qiyosiy toza nazorat bo‘lib ularga oddiy oziqa berildi.
Ikkinchi guruh jo‘jalari Ye.aservulina, Ye.maksima, Ye.tenella qo‘zg‘atuvchilarining
aralash kulturasi bilan O‘D
50-70
dozada shpris zond orqali har birining zobiga 1 ml.dan
jo‘natildi va tajriba oxirigacha toza yem bilan boqildi. Uchinchi tajriba guruhi jo‘jalari
yuqtirilishi bilanoq nikarbazin-25 koksidiostatigidan 500 mg/kg oziqa bilan, to‘rtinchi
tajriba guruhi jo‘jalariga zararlanishi bilan monlar 1000 mg/kg oziqa bilan va beshinchi
tajriba guruhi jo‘jalari yuqtirilishi bilan amprobel 400 mg/kg oziqa bilan12 kun
davomida berildi.
Jo‘jalarni eymerioz qo‘zg‘atuvchilari bilan zararlash payti
Qo‘llanlgan preparatlarning eymerioz kasalligiga qarshi samaradorligiga,
jo‘jalarning saqlanuvchanligiga, bir bosh jo‘ja tirik vaznining o‘sishiga, EQI,
kasalligiga xos klinik alomatlarning paydo bo‘lishi va ichki organizmdagi
patologoanatomik o‘zgarishlarga qarab baholandi.
Shunday qilib tajriba guruhlaridagi jo‘jalar qo‘llanmalariga asosan nikarbazin-
25, monlar va amprobel preparatlarini 12 kun davomida oziqa orqali olganlarida
tajribaning oxirigacha kasallikning klinik alomatlari namoyon bo‘lmasdan tashqi
muhit ta’surotchilariga javob reaksiyasi yuqori bo‘lib saqlanuvchanlik darajalari
100%-larni, bir bosh jo‘janing tirik vaznining o‘sishi 131,0, 128,5, 123,4 foizlarni
tashkil etib EQI-lari esa 194,2, 192,4 va 189,0 ballarga oshdi.
O‘lgan jo‘jalarning murdasi yorib ko‘rilganida ingichka bo‘lim ichaklarning
shilliq paradalari kataral yallig‘lanishlar va tajribaning 5, 6 va 7-chi kunlari ko‘r
ichakning ichki bo‘shlig‘ida gemmoragik holatlar, shilliq pardasida nuqtali qon
quyilishi kabi o‘zgarishlar kuzatilib, bu guruhdagi saqlanuvchanlik 30 %-ni, bir bosh
jo‘ja tirik vaznining o‘sishi 19,5 %-ni va EQI-44,0 ballni tashkil etdi.
Laboratoriya tajribasining 21-chi kuni qo‘llanilgan koksidiostatiklarning jo‘jalar
oranizmida kasallikga qarshi hosil bo‘ladigan immunitetga ta’sirlarini aniqlash
maqsadiga birinchi marta yuqtirgan oosistalarning 2 O‘D
100
dozada qayta yuqtirildi va
8-chi kuniga kelib birinchi qiyosiy toza nazorat guruhidagi jo‘jalarning
saqlanuvchanligi 30,0 %-ni hamda nikarbazin-25 preparatini olgan 3-chi tajriba guruhi
jo‘jalari 40,0 %-ni tashkil etdi. Qolgan guruhlarning barchasida saqlanuvchanlik
darajalari 100 %-larni tashkil etdi.
Jo‘jalarning eksperimental eymeriozida preparatlarning samaradorligi
T/r
Guruhlar
nomi
Preparatlar
nomi
Preparatlar
dozasi
(mg/kg
oziqa bilan)
Guruhlardagi
jo‘jalar bosh
soni
Saqlanuv-
chalik (%)
Tirik
vazning
o‘sishi
(%)
EQI
(200
ball)
1
Qiyosiy
yuqtirilmagan
nazorat
-
-
10
100
139,0
200
2
Qiyosiy
yuqtirilib
davolanmagan
nazorat
-
-
10
30
19,5
44,0
3
Tajriba
Nikrabazin-
25
500
10
100
131,0
194,2
4
Tajriba
Monlar
1000
10
100
128,5
192,4
5
Tajriba
Amprobel
400
10
100
123,4
189,0
367
Invaziyaning maksimal intensivlik darajasi yuqtirilib davolanmagan qiyosiy
nazorat (2-chi) guruhi jo‘jalari axlatida kuzatilib tajribaning 5-chi kuni 780 ming,
7-chi kuni 1,350 ming, 10-chi kuni 298 ming, 15-chi kuni 36 ming va 20-chi kuniga
kelib 2 ming oosista 1 g. axlat bilan ajraldi.
Tajriba guruhlari jo‘jalarining nikrobazin-25 preparatini 500 mg/kg oziqa bilan
olganlarida (3-chi guruh) kuzatishning 5-chi kuni 249 ming, 7-chi kuni 362 ming,
10-chi kuni 140 ming, 15-chi kuni 18 ming va 20-chi kuni 1 ming dona oosistalar
g. axlat bilan ajraldi.
To‘rtinchi tajriba guruhi jo‘jalari monlar ionofor antibiotigini 1000 mg/kg oziqa
bilan olganlarida tajribaning 5-chi kuni 264 ming, 7-chi kuni 412 ming, 10-chi kuni
159 ming, 15-chi kuni 27 ming va 20-chi kuniga kelib 1 g axalat bilan 3 ming dona
oosistalar ajraldi.
Beshinchi tajriba guruhi jo‘jalari amprobel preparatini 400 mg/kg oziqa bilan
12 kun davomida olganlarida tajribaning 5-chi kuni 335 ming, 7-chi kuni 655 ming,
10-chi kuni 213 ming, 15-chi kuni 30 ming va 20-chi kuni 2 ming dona oosistalar 1 g
axlat bilan ajraldi.
Qonning gematologik va oqsilli qismining ko‘rsatkichlari organizmning
umumiy funksional hamda immunologik holatlarini belgilaydi.
Tajriba davomida jo‘jalarni eymerioz qo‘zg‘atuvchilarining aralash turlari bilan
O‘D
50-70
dozada yuqtirilib preparatlar olgan guruh jo‘jalari qonining morfologik
ko‘rsatkichlari soni va sifati jihatidan qiyosiy toza nazorat guruhi jo‘jalari qonining
morfologik ko‘rsatkichlaridan farq etmadi R < 0,05.
Qonning morfologik ko‘rsatkichlaridagi o‘zgarishlar asosan 2-chi qiyosiy
yuqtirilib davolanmagan nazorat guruhi jo‘jalari qonida kuzatildi.
Tajribaning 5,7,10,15-chi kuni 1 mm
3
qondagi eritrositlar soni 28,8 %,7- kuni
37,3%, va 8,4% 15 kuni qiyosiy nazorat guruhidan farq etmadi. Gemoglobin miqdori
27,3 %, 45,6, 14,2%, 6,1% trombositlar sonlari 24,7 %, 33,2%, 48,1% va 12,1% larga
qiyosiy toza nazorat jo‘jalarining qon ko‘rsatkichlariga nisbatan kamaygan.
Xulosa.
Jo‘jalarning eksperimental eymeriozida qo‘llanilgan eymeriostatiklar
ya’ni monlar, nikarbazin-25 va amprobel preparatlari kasallikdan to‘lig‘icha saqlab
qolish xususiyatiga ega. Invaziya intensivligini 3-4 barobarga kamaytirib qonning
morfologik ko‘rsatkichlariga hamda organizmda kasallikga qarshi hosil bo‘ladigan
immunitetga monlar, amprobel preparatlari salbiy ta’sir qilmaydi, lekin nikarbazin-
25 salbiy ta’sir ko‘rsatganligi uchun uni faqat broiler yo‘nalishida ishlatish mumkin.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
1. Паразитология и инвазионные болезни животных/ М. Ш. Акбаев, А. А.
Водянов, Н. Е. Косминков и др.; под ред. М. Ш. Акбаева.
-
М.: КолосС, 2002.
-
743с.
2. Практикум по болезням птиц / Б. Ф. Бессарабов, Ф. И. Василевич, И. И.
Мельникова и др.
-
М.: КолосС, 2005.
-
200 с.
3
. Вскрытие и патоморфологическая диагностика болезней животных/ под
ред. А. В. Жарова.
-
М.: Колос, 2000.
-
400с.
368
4
. Жаров А.В., Шишков В.П., Жаков М.С. и др., Патологическая анатомия
сельскохозяйственных животных.
--
4е изд., перераб. и доп.
--
М.: КолосС, 2003.
--
568с.
5
. Практикум по болезням птиц / Б.Ф. Бессарабов, Ф.И. Василевич, И.И.
Мельникова и
др.
-
М.: КолосС, 2005.
-
200с.
6.
Беспалова Н.С. Современные противопаразитарные средства в
ветеринарии.
-
М.: КолосС, 2006.
-
192с.
7
. Методические указания к выполнению и оформлению курсовой работы
по паразитологии и инвазионным болезням животных. / Н.С. Беспалова, И.Д.
Шелякин, В.А. Степанов.
-
Воронеж, 2006.
-
35с.
8
. Андреева А. Журнал "Ценовик.
Cельскохозяйственное
обозрение"
-
Москва, 2015.
-
177с.
9
. Слюсарь А. Журнал
«Perfect Agriculture». –
М.: Издатель и учредитель:
ООО «Агентство «Современные технологии», Выпуск № 3/2015.
10
. Кузьменко Т. интернет
-
издание "AtmAgro. Агропромышленный
вестник". 2014
- http://atmagro.ru