532
BUXGALTERIYA HISOBI VA AUDIT
“RAQAMLI IQTISODIYOT” ILMIY-ELEKTRON JURNALI | 7-SON
WWW.INFOCOM.UZ
XUSUSIY KAPITAL TARKIBIY ELEMENTLARINI MOLIYAVIY
HISOBOTNING XALQARO STANDARTLARI ASOSIDA
SHAKLLANTIRISH MASALALARI
Ermatov Akmaljon Akbaraliyevich
Fargʻona politexnika instituti, “Buxgalteriya hisobi va audit” kafedrasi dotsenti
a.ermatov@ferpi.uz
Annotatsiya:
Mazkur maqolada korxona xususiy kapitali tarkibini tashkil
etuvchi elementlarni moliyaviy hisobotlarning xalqaro standartlari talablari asosida
shakllantirish masalalari batafsil yoritilgan. Xususiy kapital elementlarini qayta
tasniflashda yuzaga chiqishi
mumkin boʻlgan muammolar va ularni yechish boʻyicha
ilmiy asoslangan taklif va tavsiyalar ishlab chiqilgan.
Kalit soʻzlar:
xususiy kapital, nizom fondi, zaxira kapitali, qoʻshilgan kapital,
oddiy aksiyalar, imtiyozli aksiyalar, sotib olingan oʻz aksiyalar
i, taqsimlanmagan
foyda, maqsadli tushumlar, kelgusi xarajatlar va toʻlovlar zaxirasi
ВОПРОСЫ ФОРМИРОВАНИЯ СОСТАВЛЯЮЩИХ ЭЛЕМЕНТОВ
ЧАСТНОГО КАПИТАЛА НА ОСНОВЕ МЕЖДУНАРОДНЫХ
СТАНДАРТОВ ФИНАНСОВОЙ ОТЧЕТНОСТИ
Эрматов Акмалжон Акбаралиевич
Ферганский политехнический институт, доцент кафедры «Учет и аудит»
a.ermatov@ferpi.uz
Аннотация
: В
данной статье подробно рассмотрены вопросы
формирования элементов, входящих в состав собственного капитала
предприятия, исходя из требований международных стандартов финансовой
отчетности. Разработаны проблемы, которые могут возникнуть при
реклассификации
элементов собственного капитала, а также научно
обоснованные предложения и рекомендации по их решению.
Ключевые слова:
собственного капитал, уставный капитал, резервный
капитал, добавленного капитала, обыкновенные акции, привилегированные
акции, выкупленные собственные акции, нераспределенная прибыль, целевых
поступлений, резерв будущих расходов и платежей
.
533
BUXGALTERIYA HISOBI VA AUDIT
“RAQAMLI IQTISODIYOT” ILMIY-ELEKTRON JURNALI | 7-SON
WWW.INFOCOM.UZ
ISSUES OF FORMATION OF COMPONENT ELEMENTS OF PRIVATE
CAPITAL ON THE BASIS OF INTERNATIONAL STANDARDS OF
FINANCIAL REPORTING
Ermatov Akmaljon Akbaraliyevich
Fergana Polytechnic Institute, associate professor of the "Accounting and Auditing"
department
a.ermatov@ferpi.uz
Abstract:
This article examines in detail the issues of forming the elements that
make up the equity capital of an enterprise, based on the requirements of international
financial reporting standards. Problems that may arise when reclassifying elements of
equity capital have been developed, as well as scientifically based proposals and
recommendations for solving them.
Keywords: equity capital, authorized capital, reserve capital, added capital,
ordinary shares, preferred shares, repurchased own shares, retained earnings, target
revenues, reserve for future expenses and payments.
KIRISH
Mamlakatimizda olib borilayotgan islohotlarning tub mohiyati rivojlangan
iqtisodiyotga ega davlatlar bilan bir qatorda boʻlishga qaratilgan. Bu esa oʻz navbatida
bir necha
oʻn yilliklar davomida toʻxtab qolgan iqtisodiy hamda texnologik rivojlanish
oʻrnini qanchalik samarali va tezkorlik bilan qop
lay olishga
bogʻliq
muammo sanaladi.
Yillar davomida shakllangan rejali iqtisodiyot koʻnikmalari mamlakatni rivojlangan
davlatlar qatoriga qoʻshilishi uchun eng katta toʻsiqlardan biridir.
ADABIYOTLAR TAHLILI
Bugungi kunning hamda barcha zamonlarning talabi sanalgan, cheklangan
resurslar bilan cheklanmagan ehtiyojlarni qanoatlantirib, rivojlanib borishga
yoʻnaltirilgan iqtisodiy choralarning amalga oshirilishi uchun eng avvalo katta
moliyaviy resurslarga zaruri
yat yuzaga keladi. Oʻzbekiston Respublikasi
Prezidentining 2020-yil 24-fevraldagi PQ-4611-son “Moliyaviy hisobotning xalqaro
standartlariga oʻtish boʻyicha qoʻshimcha chora
-
tadbirlar toʻgʻrisida”gi Qarorining
maqsadi ham mamlakatga kerakli moliyaviy resurslarni jalb qilish uchun axborot
muhitini jahon standartlari talablari asosida shakllantirishga erishishga qaratilgandir.
Mamlakatda hisob tizimini Moliyaviy hisobotning xalqaro
standartlari(MHXS)ga uygʻunlashtirish natijasida xorijiy investorlarning moli
yaviy
axborotlarga qoʻyiladigan talablarini bajarishga erishishimiz, ularning taqdim
etiladigan hisobotlarni erkin va hech qanday qiyinchiliklarsiz oʻqiy olish
534
BUXGALTERIYA HISOBI VA AUDIT
“RAQAMLI IQTISODIYOT” ILMIY-ELEKTRON JURNALI | 7-SON
WWW.INFOCOM.UZ
imkoniyatlarini yuzaga chiqarishimiz hamda butun dunyo mamlakatlari oʻzlari uchun
jalb qilmoqchi
boʻlgan xalqaro arenadagi mavjud moliyaviy resurslarni mamlakat
iqtisodiyotini rivojlantirish uchun jalb etishimiz asosiy maqsad etib belgilangan.
Shu sababdan mamlakatimizda buxgalteriya hisobini MHXS talablari asosida
tashkil etish ham Buxgalteriya hisobi milliy standartlari(BHMS)ni xalqaro
standartlarga uygʻunlashtirish joriy davrning eng dolzarb masalalaridan biri boʻlib
hisoblanadi.
Barcha tadbirkorlik subyektlari dastlabki faoliyatining moliyaviy manbasi
sanalgan xususiy kapitalning buxgalteriyada MHXS talablari asosida hisobga
olinishini tadqiq etish va milliy hisob tizimining xalqaro standartlardan farqlarini
aniqlash mazkur tadqiqot ishining asosiy maqsadi sanaladi. Ushbu maqsadga erishish
uchun xususiy kapitalning tarkibiy elementlarini milliy standartlar va xalqaro
standartlar boʻyicha taqqoslash, mavjud farqlarni aniqlash, ularni hisob jarayonida
qanday bartaraf etish mumkinligi boʻyicha ilmiy asoslangan taklif va tavsiyalar ishlab
chiqish vazifa sifatida belgilangan.
METODOLOGIYA
Tadqiqot ishini tayyorlash jarayonida kuzatuv, taqqoslash, abstraksiyalash,
induksiya, deduksiya, tizimli yondashish, qiyosiy tahlil, guruhlash usullaridan
foydalanilgan. Mazkur usullar tadqiqot maqsadiga erishish va unga belgilangan
vazifalarni toʻlaqonli bajarilishini taʼminlab berdi.
MUHOKAMA VA NATIJALAR
Olib borilgan kuzatuvlar milliy hisoblar tizimida hamda buxgalteriya hisobini
tashkil et
ish va yuritish boʻyicha amalda boʻlgan qonun hujjatlarida xususiy kapitalni
hisobga olish uchun belgilangan talablarni MHXS talablaridan farqli ekanligini
koʻrsatdi. Ushbu farqlarni koʻrish uchun tuzilgan taqqoslama jadvalga koʻra milliy
hisoblar tizimida
mohiyatiga koʻra xususiy kapital tarkibiga kirishi mumkin boʻlgan
buxgalteriya hisobining bir qancha obyektlari xususiy kapital tarkibida hisobga
olinayotganligiga guvoh boʻlis
h mumkin (1-jadval).
1-jadval
BHMS va MHXS talablari boʻyicha xususiy kapital
elementlarining
tarkibiy tuzilishi
21-
son BHMS ga koʻra
MHXS ga koʻra
1
8300 Ustav kapitalini hisobga oluvchi
schyotlar
1
Joylashtirilgan aksiyalar (Outstanding
shares)
2
Muallif tomonida BHMS va MHXS lariga asosan tuzilgan.
535
BUXGALTERIYA HISOBI VA AUDIT
“RAQAMLI IQTISODIYOT” ILMIY-ELEKTRON JURNALI | 7-SON
WWW.INFOCOM.UZ
2
8400 Qoʻshilgan kapitalni hisobga oluvchi
schyotlar
2
Qoʻshimcha toʻlangan kapital
(Aditional paid in capital)
3
8500 Rezerv kapitalini hisobga oluvchi
schyotlar
3
Rezerv kapitali
(Reserves)
4
8600 Sotib olingan xususiy aksiyalarni
hisobga oluvchi schyotlar
4
Sotib olingan oʻz aksiyalari (Treasury
stock)
5
8700 Taqsimlanmagan foyda
(qoplanmagan zarar)ni hisobga oluvchi
schyotlar
5
Taqsimlanmagan foyda
(Retained earnings)
6
8800 Maqsadli tushumlarni hisobga
oluvchi schyotlar
6
Korxona faoliyatiga bogʻliq boʻlmagan
boshqa vaqtinchalik daromad va
xarajatlar
(Accumulated other comprehensive
income)
7
8900 Kelgusi xarajatlar va toʻlovlar
rezervlarini hisobga oluvchi schyotlar
7
-
Milliy hisoblar tizimida xususiy kapital tarkibida hisobga olingan korxonaning
“Kelgusi xarajatlar va toʻlovlar rezervlarini
hisobga oluvchi schyotlar” MHXS
talablariga koʻra majburiyatlar sifatida tavsiflanuvchi modda sanaladi. Chunki mazkur
modda xoʻjalik faoliyatining yakuniy moliyaviy natijasidan shakllantirilmagan, balki
kelgusida amalga oshirilishi zarur boʻlgan xarajatlar
ni avvalgi davrlar moliyaviy
natijalariga kiritish, hisobning muvofiqlik tamoyilining bajarilishini taʼminlash uchun
shakllantirilgan majburiyat sanaladi. Mazkur rezervlar mohiyat jihatidan korxonaning
xususiy kapitali tarkibida joylashishi mantiqan toʻgʻri boʻlmaydi. Bu shakllantirilgan
mablagʻlar korxona tomonidan oʻzlashtirilmagan mablagʻlar hisoblanadi va ular yaqin
kelajakda belgilangan maqsadlarda sarflanishga mahkum maqsadli ajratmalar
hisoblanadi.
Korxonalarda maqsadli tushumlarni hisobga olishda ham MHXSlari ajratilgan
mablagʻlarni ularni oʻzlashtirilishi uchun belgilangan muddatlar davomida
majburiyatlar schyotlarida aks ettirish tavsiya etilgan.
Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining 2020
-yil 24-fevraldagi PQ-4611-son
qaroriga 1-
ilova “Ilgʻor x
alqaro tajribani hisobga olgan holda moliyaviy hisobotning
xalqaro standartlarini va mazkur sohada kadrlar tayyorlashning zamonaviy usullarini
bosqichma-
bosqich joriy etish boʻyicha yoʻl xaritasi” ga koʻra koʻrsatilgan 5
-tadbir
boʻyicha “Har yili aksiyadorlik jamiyatlarining eʼlon qilinadigan moliyaviy hisoboti
MHXSga muvofiqligi boʻyicha sifat nazoratini amalga oshirish” rejalashtirilgan.
Bundan koʻzlangan maqsad moliyaviy hisobotlarning maʼlumotlarini shaffofligini
taʼminlash, korxonalarning investitsion
jozibadorligini oshirish va hisobotlarni xalqaro
standartlar talablari darajasida tuzilishiga erishishdir.
536
BUXGALTERIYA HISOBI VA AUDIT
“RAQAMLI IQTISODIYOT” ILMIY-ELEKTRON JURNALI | 7-SON
WWW.INFOCOM.UZ
1-rasm. Xususiy kapital elementlarining yangi tasnifi
Koʻzlangan maqsadlarga erishish uchun olib borilgan tadqiqotlarga asoslanib
quyidagicha xususiy kapital elementlarini shakllantirish tavsiya etiladi. Mazkur
elementlar korxona tomonidan ishlab topilgan, taʼsischilar tomonidan berilgan va
korxonaga bogʻliq boʻlmagan iqtisodiy oʻzgarishlar taʼsirida korxonada shakllangan
moddalar guruhlariga ajratilib shakllantirilishi maqsadga muvofiq sanaladi. Tavsiya
etilayotgan xususiy kapital elementlari:
-
Joylashtirilgan aksiyalar,
-
Qoʻshilgan kapital
-
Sotib olingan oʻz aksiyalari;
-
Rezerv kapitali;
-
Taqsimlanmagan foyda (qoplanmagan zarar);
-
Korxona faoliyatiga b
ogʻliq boʻlmagan boshqa vaqtinchalik daromad va
xarajatlar.
2-jadval
Xususiy kapital elementlarini sintetik hisobini yuritish uchun tavsiya
etilayotgan schyotlar tizimi
XUSUSIY KAPITAL
8300
JOYLASHTIRILGAN AKSIYALAR HISOBI SCHYOTLARI
P
8310
Oddiy aksiyalar
8320
Imtiyozli aksiyalar
8330
Pay va ulushlar (AJ boshqa tashkiliy huquqiy mulk shakllari uchun)
3
Muallif tomonidan ishlab chiqilgan.
X
us
us
iy
ka
pi
ta
l
Joylashtirilgan aksiyalar (8300)
Qo'shilgan kapital (8400)
Sotib olingan o'z aksiyalari (8500)
Rezerv kapitali (8600)
Taqsimlanmagan foyda (8700)
Korxona faoliyatiga bog'liq bo'lmagan boshqa vaqtinchalik daromad va
xarajatlar (8800)
537
BUXGALTERIYA HISOBI VA AUDIT
“RAQAMLI IQTISODIYOT” ILMIY-ELEKTRON JURNALI | 7-SON
WWW.INFOCOM.UZ
8400
QOʻSHILGAN KAPITAL HISOBI SCHYOTLARI
8410
Emission daromad
8420
Ustav kapitalini shakllantirishda kursdagi farqlar
8500
SOTIB OLINGAN XUSUSIY AKSIYALAR HISOBI SCHYOTLARI
KP
8510
Sotib olingan xususiy aksiyalar – oddiy
8520
Sotib olingan xususiy aksiyalar – imtiyozli
8600
REZERV KAPITALI SCHYOTLARI
P
8610
Rezerv kapitali
8700
TAQSIMLANMAGAN FOYDA (QOPLANMAGAN ZARAR)
HISOBI SCHYOTLARI
P
8710
Hisobot davrining taqsimlanmagan foydasi (qoplanmagan zarari)
8720
Jamgʻarilgan foyda (qoplanmagan zarar)
8800
KORXONA FAOLIYATIGA BOGʻLIQ BOʻLMAGAN BOSHQA
VAQTINCHALIK DAROMAD VA XARAJATLAR
P
8810
Aktivlarni qayta baholash
boʻyicha tuzatishlar
8820
Bepul olingan mulk
Xususiy kapital elementlarini yuqorida taʼkidlangan guruhlar boʻyicha
tasniflanishi, korxona xususiy kapitali tarkibini toʻlaqonli baholash va tahlil qilish
imkoniyatlarini yengillashtiradi. Xususiy kapitalni shakllantirgan manbalarni baholash
imkoniyati ortadi.
Milliy hisoblar tizimida tavsiya etilayotgan xususiy kapital elementlarini sintetik
hisobini tashkil etish uchun quyidagi schyotlar ham tavsiya etildi.
Mazkur schyotlarning qoʻllanilishi buxgalteriya hisobida xususiy kapital
elementlarini hisobga olish va boshqa schyotlar bilan korrespondensiyalashishi uchun
imkon yaratadi. Xususiy kapital tarkibidagi davrlar davomida sodir boʻlayotgan
oʻzgarishlarni maʼlum hisobot davri oxiriga oʻzida yigʻish imkonini beradi. Natijada
mazkur schyotlarda yigʻilgan maʼlumotlar
transformatsiya jadvallarida aks ettirish
orqali moliyaviy holat toʻgʻrisidagi hisobotga olib boriladi. Hisobotlarni eʼlon qilish
davrida buxgalteriya hisobi balansi passiv
qismi birinchi boʻlimi maʼlumotlarini
shakllantirish uchun asos boʻlib hisoblanadi. Ushbu schyotlarning qoʻllanilishi
aksiyadorlik jamiyatlari uchun mos qilib ishlab chiqilgan, zaruratga qarab schyotlarni
boshqa tashkiliy-huquqiy shakldagi korxonalar uchun ham moslash imkoniyatlari
mavjud.
Milliy hisoblar tizimi boʻyicha xusu
siy kapital tarkibida aks ettirilgan “Maqsadli
tushumlar” va “Kelgusi xarajatlar va toʻlovlar zaxirasi hisobi schyotlari”ni moliyaviy
hisob jarayonida hisobga olish uchun milliy schyotlar rejasiga asosan uzoq muddatli
schyotlar tarkibiga qoʻshish mumkin de
b hisoblaymiz. Chunki mazkur schyotlarning
538
BUXGALTERIYA HISOBI VA AUDIT
“RAQAMLI IQTISODIYOT” ILMIY-ELEKTRON JURNALI | 7-SON
WWW.INFOCOM.UZ
xususiyati uzoq muddatli boʻlib, majburiyat tarifiga toʻgʻri kelayotganligi sababli
ularni 7900 schyotlari tarkibida hisobga olish maqsadga muvofiq sanaladi.
Yashirin iqtisodiyotni qisqartirish hamda MHXS asosida hisob jarayonini tashkil
etish sharoitida xususiy kapital tarkibi, elementlarini hisobga olishning alohida
xususiyatlari, moliyaviy hisobotning xalqaro standartlariga asosan xususiy kapital
buxgalteriya hisobini yuritishni tashkil etish masalalari borasidagi muammolar va
ularni hal etishga qaratilgan masalalari bugungi kunning dolzarb muammolaridan biri
sanaladi.
Xususiy kapital tarkibiy elementlarini 2-jadvalda tavsiya etilgan yangi tasnifga
asosan buxgalteriya hisobida hisobga olish uchun guruhlashtirish va shakllanish
xususiyatlarini inobatga olib qoʻllash uchun tavsiya etilgan yangi schyotlar guruhi
mazkur elementlarning sintetik hisobini yuritish imkoni beradi.
XULOSA VA TAKLIFLAR
Xususiy kapital elementlarini MHXS talablari boʻyicha qayta taqsimlanishi
korxona moliyaviy holatini chet el investorlari tomonidan ishonchli baholay olish
imkonini yuzaga chiqaradi. Mazkur imkoniyat natijasida mamlakatimizga kelayotgan
investorlar hamda ularning keltirayotgan moliyaviy hamda texnologik investitsiyalari
iqtisodiyotni barqaror rivojlanishini taʼminlash uchun juda katta imkoniyatlarni yuzaga
chiqaradi.
Ushbu maqola maʼlumotlaridan aksiyadorlik jamiyatlari buxgalte
riya hisobi
boʻlimi xodimlari, ilmiy tadqiqotchilar, oliy oʻquv yurti bakalavr va magistr bosqichi
talabalari, mustaqil buxgalteriya hisobini oʻrganmoqchi boʻlganlar foydalanishlari
mumkin.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ROʻYXATI
1.
Oʻzbekiston Respublikasi Prez
identining 2020-yil 24 fevraldagi PQ-4611-
son “Moliyaviy hisobotning xalqaro standartlariga oʻtish boʻyicha qoʻshimcha chora
-
tadbirlar toʻgʻrisida”gi Qaror. Manba:
2.
Oʻzbekiston Respublikasining “Aksiyadorlik ja
miyatlari va aksiyadorlarning
huquqlarini
himoya
qilish
toʻgʻrisida”gi
Qonuni.
2014-yil 6-
mayda OʻRQ
-370-son bilan tasdiqlangan (manba: www.lex.uz).
3.
Oʻzbekiston Respublikasining “Masʼuliyati cheklangan hamda qoʻshimcha
ma
sʼuliyatli
jamiyatlar
toʻgʻrisida”gi
Qonuni.
2001
-yil
6-dekabrda 310-II-son bilan tasdiqlangan (manba: www.lex.uz).
4.
1-sonli BHMS “Hisob siyosati va moliyaviy hisobot”. Manba:
5.
7-sonli BHMS “Xususiy kapital”. Mnaba: https://lex.uz/docs/627308
539
BUXGALTERIYA HISOBI VA AUDIT
“RAQAMLI IQTISODIYOT” ILMIY-ELEKTRON JURNALI | 7-SON
WWW.INFOCOM.UZ
6.
14-
sonli BHMS “Xususiy kapital toʻgʻrisida hisobot”. Manba:
7.
Ermatov, A. A. (2019). Ustav kapitalini shakllantirishda valyuta kursi
farqlarini hisobga olishni takomillashtirish. Материалы международной
конференции “Актуальные проблемы внедрения инновационной техники и
технологий на предприятиях по производству строительных материалов,
химической промышленности и в смежных отраслях“ (p. 73).
8.
Эрматов, А. А. (2022). Значение учета собственного капитала на
предприятии в условиях модернизации экономики. Central Asian Journal of
Theoretical and Applied Science, 3(6), 534-542.
9.
Кузнецова А.В. (2015). Учет собственного капитала в соответствии с
МСФО. Экономика и социум, (3
-1 (16)), 976-979.
10.
Nasriyeva, Z., & Mavlyanova, D. (2024). Strategik boshqaruvda xususiy
kapital samaradorligini baholash. Yashil iqtisodiyot va taraqqiyot, 1(3). Retrieved from
https://yashil-iqtisodiyot-taraqqiyot.uz/journal/index.php/GED/article/view/1276
