35
ZAMONAVIY TA`LIM TIZIMIDA KOMPETENTSIYAVIY YONDASHUV TA`LIM
SIFATINING ASOSI
Umarova M.X., TDPU “Pеdagogika” kafеdrasi dotsеnti., p
ed. fan. nom.
Abdisharipova Sh.B., Ajiniyoz nomidagi Nukus DPI 1-bosqich doktaranti
Annotatsiya.
Mazkur maqolada zamonaviy ta`lim tizimida kompetentsiyaviy
yondashuv ta`lim sifatining asosi ekanligi. Kompetentsiyaviy yondashuv asosida tashkil
etilgan ta’lim o‘
quvchilar tomonidan egallangan bilim, k
o‘
nikma va malakalarni o
‘
z
faoliyatlarida amaliy q
o‘
llay olish kompetentsiyalarini shakllantirishga y
o‘
naltirilganligi
bilan muhim ahamiyat kasb etishi. Kompetentsiyaviy yondashuvning mazmunida ta’lim
tizimida yuz berayotgan innavatsion jarayonlar haqida fikr yuritiladi.
Kalit s
o‘
zlar:
Kompetentsiyaviy yondashuv, yevropa parlamenti, amaliy k
o‘
nikma,
uzluksiz ta’lim tizimi, kommunikativ kompetentsiya, “kompetentlik”,
“kompetentsiya”
kategoriyalari, kreativ fikrlash, zamonaviy ta`lim.
XXI asrda dunyoning rivojlangan davlatlarida
ta’lim mazmunini madernizatsiya
qilishning asosiy y
o‘nalishlaridan biri sifatida ta’limda kompetentsiyaviy yondashuvni
joriy etish muammosiga asosiy e’tibor qaratilmoqda.
Kompetentsiyaviy yondashuv
asosida tashkil etilgan ta’lim o‘
quvchilar tomonidan egallangan bilim, k
o‘
nikma va
malakalarni
o‘
z faoliyatlarida amaliy q
o‘
llay olish kompetentsiyalarini shakllantirishga
y
o‘
naltirilganligi bilan muhim ahamiyat kasb etadi. Kompetentsiyaviy yondashuvning
mazmunida ta’lim tizimida yuz berayotgan innavatsion jaray
onlar aks etadi. Bu esa
ta’lim mazmunini qayta qurish va uning sifatini nazorat qilish, ya’ni kompetentlik
tizimiga
o‘
tish lozimligini k
o‘
rsatadi.
Dunyoning rivojlangan davlatlari DTSlariga kiritilgan tayanch kompetentsiyalar
tahlili mazkur muammoga yangicha qarash va yondashuvlar har bir mamlakatning
ta’limdan ko‘
zlangan maqsadi, shart-sharoit va imkoniyatlaridan kelib chiqqanligidan
dalolat beradi. Zamonaviy fan-
texnika taraqqiyoti davomida ta’lim jarayonida olingan
nazariy bilimlarni amaliyotda q
o‘
llay olish uchun dunyo mamlakatlari k
o‘
nikmalarini
rivojlantirishga alohida ahamiyat berilmoqda.
Ta’limda kompetentsiyaviy yondashuv ta’lim oluvchilarni murakkab faoliyat
turlariga jalb etadi, shaxsiy va kasbiy xususiyatlarini shakllantiradi. Kompetentsiyaviy
yo
ndashuvning tayanch nuqtasi ta’limning umumiy mazmun mohiyatidan kelib chiqqan
xolda, uning maqsadlariga xizmat qiladi. Kompetentsiyaviy yondashuv asosida shaxsda
bir qator harakat va faoliyatlar tizimini bajarish b
o‘
yicha kompetentsiyalar zaxirasi
shakllanadi. Mazkur tadqiqot mavzusini nazariy tadbiq etishdan oldin atamalarning
mazmun-mohiyatiga mualliflik yondashuvi b
o‘
lmo
g‘i zarur. Jumladan, “Kompetentsiya”
tushunchasi keng ma’noga ega bo‘
lib, uning mazmun-mohiyati turli soha olimlari
tomonidan turlicha talqin etiladi.
“Kompetentsiya” –
u yoki bu soha b
o‘yicha bilimdonlik ma’nolarini anglatadi.
“Kompetentsiya” (lotincha somrete
- erishaman, mos kelaman, t
o‘g‘
ri kelaman). Aniq
tashkilotga yoki lavozimdagi shaxsga qonun, nizom yoki boshqa rasmiy hujjat bilan
taqdim etilgan vakolat.
O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi”da ta’kidlanishicha:
“Kompetentsiya (lot. Somreto –
erishyapman, munosibman, loyiqman) ma’nosini
anglatib, muayyan davlat organi (mahalliy
o‘
z-
o‘
zini boshqarish organi) yoki mansabdor
shaxsning qonun, ustav yoki boshqa hujjati bilan belgilangan vakolatlari, huquq va
burchlari doirasi; u yoki bu sohadagi bilimlar, tajriba demaktir”. Kompetentlik atamasi
lotincha “somrete” so‘
zidan olingan b
o‘lib, “erishyapman”, “munosibman” degan ma’noni
36
anglatadi
hamda ma’lum sohadan habardorligini, bildirishni va tajribaga ega ekanligini
bildiradi [6; 1-b.].
Amalda barcha lu
g‘atlarda “kompetentlik” va “kompetentsiya” kategoriyalari
haqida qisqacha ta’rif beriladi. Kompetentlikning ta’rifi o‘
xshash va bir birining
o‘
rnini
bosadi (t
o‘
ldiradi), shu bilan birga kompetentsiya s
o‘
zining yagona izohi y
o‘
q, bu
tushuncha “vakolatlarr yig‘
indisi (huquq va majburiyatlar) qandaydir organ yoki
lavozimli shaxsning qonun va nizomlar bilan belgilab q
o‘
yilgan ushbu organ yoki boshqa
holatlar”, “nimanidir to‘g‘
risida fikr yuritishga y
o‘
l beradigan bilimlarga ega b
o‘
lish
(egalik qilish)”, “kimdir yaxshi xabardor bo‘
lgan savollar t
o‘plami (sohasi)” tushuniladi.
Ushbu atamaning mazmun-mohiyati pedagog, psixolog, iqtisodchi, metodist
olimlar tomonidan turlicha talqin etiladi. Talqinlar har bir fanning
o‘
ziga xos
xususiyatlaridan kelib chiqqan holda ol
g‘
a suriladi. Masalan, pedagog olim
V.I.Baydenkoning fikricha, “Kompetentsiya ba’zi shaxslarning tavsifnomalari (bilimga va
uni q
o‘
llashga o
id hayotiy pozitsiyaga, malakasiga, mas’ulyatiga ko‘
ra) mutanosiblikni
o‘
zida namoyon etish imkoniyatiga ega b
o‘lish”. Mutaxassis olimlarning fikriga tayangan
holda, tadqiqotchi tomonidan kompetentsiya atamasining mazmun-mohiyatini
o‘
zida
ifoda etgan tushuncha u yoki bu kasb egasiga zarur b
o‘
lgan qonuniyat, printsip, talab,
qoida, burch, vazifa va majburiyatlar yi
g‘
indisini anglatadi degan qoida ishlab chiqildi.
Kompetentlik
–
shaxsning amaliy faoliyati bilan bo
g‘
liq b
o‘
lib, kompetentsiya
meyyorlarini jamiyat talablaridan kelib chiqqan holda kreativlik asosida ish tajribasida
namoyon etish mahorati. Kompetentsiya tushunchasi shaxsga nisbatan umumiylik kasb
etsa, kompetentlik-individuallik tavsifiga ega. Kompetentlik samarador faoliyat va
raqobatbardosh kadr
tayyorlash bilan belgilanadi. “Kompetentlik”, “kompetentli”
“kompetentlik”, “kompetentsiya” tushunchalari kompetentsiyaviy yondashuvning
yetakchi kategoriyalari sifatida namoyon b
o‘ladi. Pedagogikada “kompetentsiya” va
“kompetentlik” atamalari olimlar tomo
nidan bir xilda talqin etilmaydi. Kompetentlik
deganda k
o‘
pincha shaxsning integretiv sifatlari tushuniladi. Ular shaxsning umumiy
qobilyatida, uning ta’lim olish jarayonida o‘
zlashtirgan bilimi va tajribasiga asoslangan
faoliyatida aks etadi. Demak “kompetentsiya” va “kompetentlik” tushunchalari bilim
k
o‘nikma va malaka tushunchalariga qaraganda kengroq ma’noga ega bo‘
lib, shaxsning
y
o‘
nalishini (mativatsiya, qadriyat y
o‘
nalishlari), stereotiplarni yengish qobilyatini,
semantic muammolarni, kuzatishni, fikrlashni ifodalaydi; xarakter
–
mustaqillik,
maqsadga muvofiqlik, kuchli irodali fazilatlarni
o‘
z ichiga oladi [1; 10-b.].
Hozirgi kunda yoshlarga ta’lim
-tarbiya berayotgan mutaxassis
o‘
qituvchilarning
o‘
z sohasida qay darajada kasbiy kompetentsiyaga ega ekanligini tahlil qilish sohasidagi
real holat, mavjud kamchiliklar, ziddiyatli jihatlar va ularni bartaraf atishga
y
o‘
naltirilgan chora-tadbirlarni belgilab olish imkonini beradi.
Taniqli rus olimi V.A.Slastenin pedagogning kasbiy kompetentligini quyidagicha
ta’riflaydi: “Oliy maktabda bo‘
lajak
o‘qituvchining pedagogik tayyorgarligi oliy ta’lim
muassasasida
o‘
tiladigan fanlardan dars beruvchi professor-
o‘
qituvchilarning kasbiy
kompetentligi qay tarzda ekanligi va kasbiy jihatdan yondashib
o‘
qitilishi va eng
asosiysi, yetishib chiqayotgan mutaxassislarning kasbiy mahoratini qay darajada
ekanligi bilan belgilanadi”,
-
deb ta’kidlagan edi
[5; 85-b.].
Kompetentsiya yondashuvi
–
bu ta’lim maqsadlarini aniqlash, tarkibini ishlab
chiqish,
o‘
quv jarayonini tashkil etish va
o‘
quv natijalarini baholash mezonlari va
tamoyillari t
o‘
plami b
o‘
lib, ularga quyidagilar kiradi [5; 87-b.]:
ta’lim mazmuni –
kognitiv, mafkuraviy, axloqiy, siyosiy va boshqa muammolarni
hal qilishning didaktik jihatdan moslashtirilgan ijtimoiy tajribasi;
37
ta’lim jarayonini tashkil etishning maqsadi –
o‘
quvchilarni tarkibini ifodalovchi
kognitiv, komunikativ, tashkiliy, axloqiy va boshqa muammolarni mustaqil hal qilish
tajribasini shakllantirish uchun sharoit yaratish.
Natijalarni baholash ta’limning ma’lum bir bosqichida o‘
quvchilar erishgan
bilimlarni tahlil qilish asosida amalga oshiriladi. Kompetentsiyaga y
o‘naltirilgan ta’lim
insonning nafaqat shaxsiy manfaatlari balki jamiyat va davlat manfaatlari y
o‘
lidagi
faoliyatining asosiy y
o‘
nalishlarida namoyon b
o‘
ladi.
ijtimoiy munosabatlar sohasidagi kompetentsiyalar
–
yozma, o
g‘
zaki va tillararo
(ya’ni bir nechta tillarni bilish) yaxshi muloqot qobilyatlarini, samarali va nizolarsiz
shaxslararo munosabatlarni oqilona amalga oshirishni, ba
g‘
rikenglikni, boshqa
madaniyatlar va diniy e’tiqodlarni to‘g‘
ri qabul qilish va hurmat qilishni va boshqalarni
ta’minlaydi;
axborot sohasidagi kompetentsiyalar
–
yangi axborot kommunikatsiya
texnologiyalarining ahamiyatini tushunish, ularga egalik qilish va
o‘
z
o‘
rnida ulardan
foydalanish, turli xil ma’lumot manbalaridan foydalanish qobilyati, integratsiyalashgan
axborot muhitida ishlashga tayyorlik, axborotga tanqidiy munosabatni ta’minlash va
boshqalar;
ijtimiy-individual sohadagi kompetentsiyalar
–
oilaviy va shxsiy munosabatlarni
t
o‘g‘
ri
o‘
rnatish qobilyati,
o‘
zining so
g‘
li
g‘i, ma’naviy
-axloqiy xislatlariga ongli,
mas’ulyatli munosabatda bo‘
lish, b
o‘
sh vaqtini mazmunli
o‘
tkazishni t
o‘g‘
ri tanlay bilish
va boshqalarni ta’minlaydi;
kasbiy-mehnat sohasidagi kompetentsiyalar
–
mehnat bozoridagi vaziyatlarni tahlil
qila bilish,
o‘
zining kasbiy imkoniyatlarini t
o‘g‘
ri baholay olish, mehnat
munosabatlaridagi qonun-
qoidalar va ahloqiy me’yorlarni bilish o‘
z kasbiy faoliyatiga
tegishli puxta va chuqur bilimlarga va keng dunyoqarashga ega b
o‘
lish, amaliy
vazifalarni hal qilishda
o‘
z bilim va tajribalarini epchillik bilan mohirona q
o‘
llay olish,
kasbiy va axloqiy fazilatlarni ta’minlaydi va hokazo;
tizimli kompetentsiyalar
–
ham kasbiy, ham shaxsiy, ham ijtimoiy hayotda mustaqil
o‘
qish va
o‘
rganish, jismoniy va psixik jihatlardan
o‘
zini-
o‘
zi boshqara olish va
o‘
zini-
o‘
zi
takomillashtira bilish k
o‘
nikma va malakalarini egallashga qodirlik va boshqalarni
ta’minlaydi
[1; 36-b.].
Tayanch kompetentsiyalarni belgilashda jamiyat ehtiyojlari yoki ijtimoiy buyurtma
muhim asos va y
o‘
llanma b
o‘lib xisoblanadi. Shu bilan birga ta’kidlash lozimki,
demokratik, fuqarolik jamiyatida jamoat tartibi davlat va jamiyat manfaatlariga hamda
shaxsiy manfaatlarga mos kelishi lozim. A.V.Xutorskiyning fikriga k
o‘
ra, kompetentsiya
–
bu muayyan ob’ektlar, jarayonlar bilan bog‘
liq va samarali harakat qilish uchun zarur
b
o‘
lgan bir-biriga bo
g‘
liq shaxsiy fazilatlar (bilim, qobilyat, k
o‘
nikma, faoliyat y
o‘
llari)
majmui.
V.I.Baydenkoning ta’limda kompetentsiyaviy yo
ndashuvga oid tadqiqot ishlari
tahlili shuni k
o‘
rsatadiki, kompetentlik shaxsni tayyorlash va majmuali rivojlanish
natijasi sifatida k
o‘
rib chiqiladigan malakali muayyan elementlar
–
kompetentsiyalar
bilan tavsiflanadi [1; 38-b.].
O‘
qituvchining kasbiy xus
usiyatlariga kelsak, shuni ta’kidlash kerakki, u birinchi
navbatda
o‘
z kasbini sevadigan,
o‘
z ishiga ijodiy yondashadigan, unda yangi bilimlar va
il
g‘or tajribalarga chanqoqlik, muhimi tashkilotchilik, kuzatuvchanlik, qat’iylik
xususiyatlari yaqqol sezilib turishi maqsadga muvofiq. B
o‘lajak amaliy san’at o‘
qituvchisi
maxsus bilim, k
o‘
nikma va malakalar bilan qurollanmasdan,
o‘
z sohasi b
o‘
yicha yuqori
kompetentli b
o‘
lmay turib muallimlik qilishi mumkin emas.
Insonning borliq t
o‘g‘
risidagi barcha bilimlarning boshlan
g‘
ich manbasi sifatida
psixologlar sezish va idrok qilish jarayonlari deb hisoblanadi. Sezish
–
bu ob’ektlarning
38
aniq tasviri. Badiiy ijodga va amaliy faoliyatga
o‘
rganish jarayoni uchun, ayniqsa, muhimi
k
o‘
rish orqali sezish hisoblanadi. Predmetlarni k
o‘
rish orqali sezish tufayli inson uning
rangini, shaklini, nisbatlarini, konstruktsiyasini va uning boshqa xususiyatlarini
anglaydi. Biz sezish va idrok qilish jarayonlarini
o‘
rganib, psixologlar B.S.Kuzin,
S.L.Rubinshteyn va E.
G‘
oziyevlarning tadqiqot ishlariga tayandik.
S.L.Rubinshteyn fikriga k
o‘
ra idrok qilish jarayoni inson
o‘
zining kasbiy faoliyati
jarayonida q
o‘
yadigan amaliy vazifalariga bo
g‘
liq ekanini k
o‘
rsatadi: hayotiy amaliyot
insonning atayin qilinmaydigan idrokdan maqsadga y
o‘
naltirilgan kuzatish faoliyatiga
o‘
tishga majbur qiladi. Bu bosqichda idrok
o‘
ziga xos nazariy faoliyatga aylanadi. Idrok
–
o‘
ziga xos bilish faoliyati, borliqni anglash demak. Shaxsiy ongda paydo b
o‘
ladigan
obrazni buyum bilan taqqoslash, solishtirish, tekshirib ko
‘
rish idrok qilishning bilish
faoliyati sifatidagi jiddiy bo
g‘
inini tashkil qiladi [6; 2-b.].
Zamonaviy ta’lim tizimida kompetentsiyaviy yondashuv ta’lim sifatini ta’minlaydi.
Turli kompetentsiyalarni
o‘zlashtirish ta’lim jarayonining asosiy maqsadi va nat
ijasi
hisoblanadi. Aslida, ta’lim sifatini boshqarish, shu jumladan, kasb
-
hunar ta’limini o‘
quv
jarayonida ta’lim olish natijalari sifatida o‘
zlashtirilishi zarur kompetentsiyalarni
aniqlash bilan boshlanadi.
Foydalanilgan adabiyotlar r
o‘
yxati:
1. Gulyamov K.M. Kompetentsiyaviy yondashuv asosida b
o‘lajak amaliy san’at
o‘
qituvchilarini tayyorlash tizimini takomillashtirish. Ped.fan.dok.dis.
–
T.:2023.15b.
2. Abduqodirov A.A, Pardaev A.X Ta’lim jarayonini texnologiyalashtirish nazariyasi
va metodologiyasi.
–
T.: Fan va texnologiya, 2012.
–
104 b.
3.
O‘
zbekiston milliy ensiklopediyasi. Davlat ilmiy nashriyoti.
–
T.:2008.T.8.
–
704 b.
4.
Байденко
В.И.
Компетентностый
подход
к
проектированию
государственных образавательних стандартов высшего профессионального
образавания (методологические и методический центр). Методическое пособие.
Изд.5
-
е.–
М.: Исследовательский центр проблем качества подготовки
специалистов, 2005. –
114 с.
5. Сластенин В.А Педагогика: учебное пособие для студентов педагогических
учебних заведений. –
М.: 2000. –
512 с.
6. Лебедев О.Е. Компетентностный подход в образавании // Школьные
технологии. 2004. № 4. –
с 3.:
7. Байденко В.И Компетентостый подход к проектированию государственних
образавателных
стандартов
высшего
профессионального
образавания
(методологические и методические вопросы). Методическое пособие. Изд. 5е. –
М.:
Исследователъский центр проблем качества подготовки специалистов, 2005. –
114 с.
AUTIZM SPEKTRIDA BUZILISH ANIQLANGAN BOLALAR TA’LIM TARBIYASIDA OTA
-
ONALARNING ROLI
Asrarxonova E.A., TDPU “Psixologiya” kafedrasi o‘
qituvchisi
Annotatsiya.
Ushbu tezisda autizm spektrida buzilish aniqlangan farzandi bor ota-
onalar toifalari va ularga k
o‘
rsatiladigan psixologik yordam y
o‘
nalishlari yoritilgan.
Tayanch tushunchalar
: Autizm spektri buzilishi, shaxsiy emotsional soha, ichki
konflikt, apatiya, ichki komfort, vaziyatli va shaxsiy havotirlanish, simbioz, kooperatsiya,
infantilizatsiya, reabilitatsiya;
