42
B
O‘LAJAK KASB TA’LIMI O‘
QITUVCHILARINING KREATIV QOBILIYATLARINI
TAKOMILLASHISHI USULLARI VA TEXNOLOGIYALARI
Turdimurodov B.Q., ToshTA Termiz filiali
“Ijtimoiy
-
gumanitar fanlar” kafedrasi katta oqituvchisi
Annotatsiya.
Maqolada
o‘
qitishda keng tarqalgan innovatsion texnologiyalar
b
o‘lajak kasb ta’lim
i
o‘
qituvchilarining jamoada ishlash k
o‘
nikmalarini va kommunikativ
kompetentsiyalarini, shuningdek, ularning innovatsion pedagogik texnologiyalarda
mustaqil
o‘
zlashtirish jarayonlari ochib berilgan.
Kalit s
o‘
zlar:
kreativlik, tafakkur, qobiliyat, ta’lim,i
nnovatsiya, model, jamoada
ishlash, trening holatlari, dialogga kirish.
Dunyoning
rivojlangan
va
rivojlanayotgan
mamlakatlarida
ta’limni
texnologiyalashtirishga alohida e’tibor qaratilmoqda. Ta’limni takomillashishi, uning
samaradorligini oshirish y
o‘
llari izlanmoqda, shuningdek, pedagogik texnologiyalarni
joriy etish ta’lim sohasidagi islohotlarning diqqat markazidan o‘
rin olgan.
O‘
zbekiston
Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonunida” pedagog xodimlarning o‘
quv
dasturlari doirasida mualliflik dasturlarini ishlab chiqish va joriy etish,
o‘
qitish
uslubiyotini ishlab chiqish, shuningdek tegishli
o‘
quv fanlari, kurslari, modullaridan
foydalanish, ijodiy faollik k
o‘
rsatish huquqiga ega ekanliklari
ta’kidlab o‘
tilgan [1].
Kreativlik shaxsni yaxlit holda yoki uning muayyan xususiyatlarini, zehni
o‘
tkirlikni tavsiflaydi. Shuningdek, kreativlik iqtidorning muhim omili sifatida aks etadi.
Pedagog
o‘
z-
o‘
zidan ijodkor b
o‘lib qolmaydi. Uning ijodkorlik qobiliyati ma’lum vaqt
ichida izchil
o‘
qib-
o‘
rganish,
o‘
z ustida ishlash orqali shakllanadi. Ijodkorlik va
yaratuvchanlik fazilatlari mutaxassisdan talab qilinadigan k
o‘
nikma, fazilatlar reytingida
yuqori
o‘
rinni band qiladi. Bugungi kun taraqqiyot shiddati har bir davlat va uning
fuqarolaridan muntazam tarzda yangilik sari intilishni, yangi
g‘
oyalar, tashabbuslar,
kutilmagan yondashuvlar va yechimlarni talab etadi. Bu jarayondan qisqa muddat uzilib
yoxud ortda qolish pirovardida sezilarli qoloqlikni, demakki, hamma sohada il
g‘
or
davlatlarga qaramlikni keltirib chiqarishi tayin.
Boshqa tomondan bugungi shiddat bilan
o‘
zgarayotgan zamon bilan hamnafas,
uning t
o‘
laqonli ishtirokchisi b
o‘
lishi darkor. Chunki Respublikamizda qonun hujjatlari,
huquqiy normalar tasdiqlanyapti, birining
o‘
rniga boshqasi joriy etilyapti. Aynan
shunday
–
yangi zamonaviy raqamlashtirish davrida kreativ qobiliyatli
o‘
qituvchilargina
yurtimizning ta’lim sohasi bo‘
yicha rivojlangan mamlakatlar qatoriga kirishida hal
qiluvchi rolni bajaradilar [2]. Bugungi kunda ijodkorlik, yaratuvchanlik, yangilik
yaratishga qaratilgan faoliyat kreativ faoliyat deb tushuniladi.
Kreativlik
sо’zi (inglizcha “create” –
yaratuvchanlik, ijodkorlik) sо’zidan olingan
bо’lib, inson shaxsining ijodkorlikka bо’lgan qobiliyati, ijodkorlik iste’dod darajasi,
individning an’anaviylik yoki odat tusiga kirgan fikrlash sxemasidan uzoq bо’lgan,
printsipial yangi gʻoyalarni yaratishga tayyorlikni xarakterlovchi, shuningdek,
muammolarni о’zgacha tarzda bartaraf etish, iqtidorning mustaqil faktori sifatida qabul
qilingan ijodiy qobiliyatlaridir [3, 42].
Qobiliyat bu
—
insonni u yoki bu faoliyatning samarali bajarilish imkoniyati bilan
ta’minlovchi layoqatlarning o‘
ziga xos uy
g‘
unligiga aytiladi.
Qobiliyat shaxsning psixologik va fiziologik tuzilishining xususiyati sanaladi.
va malakalarning egallanishi jarayonida
takomillashib boradi. Har qanday qobiliyat turi shaxsga tegishli murakkab psixologik
43
tushunchadan tashkil topgan boʻlib, u faoliyatning talablariga mutanosib xususiyatlar
tizimini oʻz ichiga oladi. Shuning uchun qobiliyat deganda birorta xususiyatning oʻzini
emas, balki shaxs faoliyatining talablariga javob bera oladigan va shu faoliyatda yuqori
koʻrsatkichlarga erishishni taʼminlashga imkoniyat be
radigan xususiyatlar sintezini
tushunmoq lozim.
Barcha qobiliyat uchun tayanch xususiyat
—
kuzatuvchanlikda, yaʼni insonni
fahmlash, obyektdan u yoki bu alomatlarni
bilish, ajrata olish koʻnikmasidir.
Qobiliyatning yetakchi xususiyatlaridan biri
—
narsa va hodisalar mohiyatini
ijodiy tasavvur qilishdir.
Qobiliyat taraqqiyotining dastlabki tabiiy sharti sifatida namoyon b
o‘
ladigan miya
tuzilishining sezgi a’zolariga va funksional xususiyatlariga
layoqat
deb ataladi. Layoqat
k
o‘
p qirralidir. Shaxs tomonidan q
o‘
yilgan talablarning tabiatiga bo
g‘
liq ravishda aynan
bir xil layoqatlar asosida har xil qobiliyatlar rivojlanishi mumkin.
F.A.Gallning fikricha, odamning hamma qobiliyatlari “aql” va “qobiliyat” sifatlari
miya yarim sharlarida
o‘zining maxsus qat’iy markazlariga ega, ya’ni bu sifatlarning
taraqqiyot darajasi miya tegishli qismlarining miqdoriga t
o‘g‘
ridan-t
o‘g‘
ri bo
g‘
liqdir.
Shuning uchun odamning kalla suyagiga bir qarash yoki boshidagi d
o‘
mboqchalarni
shunchaki paypaslab k
o‘
rish orqali g
o‘
yo odamning qobiliyatlarini aniqlasa b
o‘
ladi.
Qobiliyatlar
kasbiy
faoliyat
davomida
rivojlanadi.
Qobiliyatlarni
takomillashishining birinchi sharti - faoliyatga b
o‘
lgan ehtiyojni tarbiyalashdir.
Mehnatga b
o‘
lgan ehtiyojni tarbiyalash uchun ishga qiziqish va unga odatlanish katta
ahamiyatga egadir.
Qobiliyatlar shaxsning boshqa sifatlari bilan chambarchas bo
g‘
langan. Kishining
talantli ekanligi ma’lum darajada uning psixik jarayonlari, shuningdek, ko‘
pgina psixik
xususiyatlarining rivojlanish darajasiga bo
g‘
liq b
o‘
ladi. Ayrim qobiliyatlarni
takomillashishida tegishli bilish jarayonlarining yuqori darajada b
o‘
lishi hal qiluvchi rol
o‘
ynaydi. Masalan, musiqachi uchun eshitish, rassom uchun k
o‘
rish idroklari katta
ahamiyatga ega. Kishi
o‘
z qobiliyatlarini takomillashishi bilan shu
g‘
ullanar ekan, bu
rivojlanish quruq maqsaddan iborat b
o‘
lib qolishi kerak emas. Asosiy vazifa jamiyatning
munosib, foydali a’zosi bo‘
lib yetishishdan iboratdir.
Kreativ qobiliyat
- bu
o‘
qituvchining alohida
o‘
ziga xos qobiliyati b
o‘
lib,
o‘
z ongida
yangi tushunchalarni
o‘
rganish, uni tahlil etishdan boshlanib, yangilikka intilish,
o‘
z
sohasi b
o‘
yicha axborotlarni t
o‘
plash, uni alohida dastur holiga keltirib, ta`lim va tarbiya
jarayoniga tatbiq eta olish bilan belgilanadi [4].
Kreativlik
–
bu tafakkur qobiliyati, har qanday hayotiy jarayonga tegishli
yondashuv. Mazmuniga k
o‘
ra kreativlik
–
bu har kungi hayotda: ishda, munosabatlarda,
o‘
qishda va
o‘
z ongini boyitishdagi kreativ kompetentlik. Ijod s
o‘
zi ijodkor kishilar:
musavvirlar, musiqachilar, rejissyorlar, aktyorlar, yozuvchilargagina emas balki
shifokorlarga ham nisbatan q
o‘
llash mumkin.
Har bir kasb ta’limi o‘
qituvchisining
o‘
zini
o‘
zi takomillashishi va
o‘
zini
o‘
zi
namoyon eta olishi bevosita uning kreativlik qobiliyatiga egaligi bilan bo
g‘
liq.
Zamonaviy ta’lim kontseptsiyasida ta’lim jarayoni tinglovchida
n kognitiv
jarayonning faol sub’yektiga aylangan talabaga qaratilgan. Maqsadga erishish uchun
ta’lim dasturlari mazmuni va o‘
qitish texnologiyalari mos ravishda yangilanadi.
Kuzatishlarimiz shuni k
o‘
rsatadiki, har bir talabaning kasbiy fanlarni
o‘
rganishga
o‘
ziga
xos individual yondashuvi mavjud.
Individual
o‘
qitish jarayoni
o‘
qituvchilarga talabalarning
o‘
quv-kognitiv faoliyatini
tasavvur qilish imkonini beradi. Masalan, multimedia texnologiyalarining muhim jihati
har xil turdagi ma'lumotlardan integratsiyalashgan shaklda foydalanish imkoniyatidir.
44
Jadvallar, matnlar va rasmlar k
o‘rinishidagi an’anaviy o‘
qitish vositalari bilan bir
qatorda nutq vositalari, musiqa va turli animatsiyalardan foydalaniladi. Talabalarga
audio va vizual ma'lumotlarni parallel ravishda taqdim etish muhim rol
o‘
ynaydi.
Kompyuter texnologiyalari yordamida talabalar muloqotning yangi bosqichiga
chiqadilar. Kompyuter foydalanuvchilari osongina bir ob’ektdan ikkinchisiga o‘
tishadi va
asosiy tushunchalar ketma-ketligini idrok etish imkoniyatiga ega. Talabalar faoliyati va
ijodiy fikrlashni takomillashishiga yordam beruvchi texnologiyalar giper-media
texnologiyalariga tegishli. Ular multimediyaga
o‘
xshash juda k
o‘
p fazilatlarga ega. Matn
ustida ishlashda ushbu texnologiyadan foydalanish maqsadga muvofiqdir, chunki
kerakli s
o‘
z va iboralarni osongina k
o‘
rsatish yoki s
o‘
z birikmalarini kiritish mumkin.
O‘
qitishning interfaol usullari
o‘
qituvchiga talabalar bilan fikr almashish va
individual
o‘
qitish tamoyillarini amalga oshirish imkonini beradi.
Talabalarning reproduktiv qobiliyatlari testlar yordamida osongina aniqlanadi.
Ushbu jarayonni t
o‘
liq avtomatlashtirish mumkin. Amaliy topshiriqlar talabalarning
reproduktiv qobiliyatlari darajasini aniqlashga yordam beradi.
O‘
quv materiallarining
tuzilishida
o‘z aksini topgan ta’lim muhitini yaratishni ta'kidlash o‘
rinlidir.Masalan,
odatiy diagrammalar va chizmalar tushunchalarning mantiqiy aloqalarini aks ettirishi
mumkin yoki bu talabalarga taklif qilinadigan savollar tizimi b
o‘
lishi mumkin. Ulardan
foydalanish talabalarning reproduktiv va ishlab chiqarish k
o‘
nikmalarini boyitadi.
O‘
quv
materiallari talabalarga ularning mazmuni va davlat ta’lim standartlari talablaridan
kelib chiqqan holda bosqichma-bosqich taklif etilishi kerak.
O‘
quv kursini
o‘
zlashtirish
uchun har bir talaba chuqur bilim, ijodiy qobiliyatlarni q
o‘
llash va mustaqil izlanishni
talab qiladi.
Ta’lim jarayonida interfaol texnologiyalardan foydalanish o‘
qituvchiga
o‘
quv
jarayonining boshqaruvchisiga aylanganda yangi maqom beradi, talabalar bilan faol
muloqot qilish uchun etarli vaqt b
o‘
lganda talabaga yordam berishga tayyor. Kursni
o‘
rganish jarayonida
o‘
qituvchi talabalar bilan individual ravishda maslahatlashadi va
talabani k
o‘
zlangan natijalarga muvaffaqiyatli tar
g‘
ib qilish uchun nazoratga ta'sir qiladi.
Interfaol texnologiyalarga guruh va jamoaviy ish, hamkorlik shaklidagi birgalikdagi
faoliyat kiradi. Bunday sharoitda talabalar darsni
o‘
zlashtirish uchun yuqori darajadagi
mas'uliyatni his qilishadi. Interfaol
o‘
qitishning har bir shakli muayyan texnologiyani
q
o‘
llashni talab qiladi, xususan: (a) frontal ish turlarida "mikrofon", "aqliy hujum", "gap
b
o‘
lagi" kabi shakllar q
o‘
llaniladi; b) q
o‘
shma ishlarda q
o‘llaniladigan usullarga “yuzma
-
yuz”, “juftlikda va birgalikda ishlash”, “kichik guruhlarda ishlash”, “akvarium” kiradi; (c)
interaktiv
o‘
yinlar ("rol
o‘
yinlari", "sahnalashtirish", "sud majlisi" va boshqalar); (d)
munozaraga asoslangan texnologiyalar (“mening nuqtai nazarim” va boshqalar).
Oliy ta’lim tashkilotlari pedagogik o‘
qituvchilari yuqoridagi interfaol
o‘
qitish
metodlari va texnologiyalarini birgalikda yoki alohida q
o‘
llash orqali talabalarning
individual
o‘
ziga xos xususiyatlari va qobiliyatlarini hisobga olgan holda ijodiy
qobiliyatlarini takomillashishi imkoniyatiga ega. O
‘
qitishning interfaol usullari va
texnologiyalari ijodiy pedagogik muhit yaratishga yordam beradi. Ular talabalarilarga
nazariy bilim va amaliy tajribani egallashga, talabalarda tanqidiy fikrlash va pedagogik
bilim va hodisalarga xolisona baho berishni shakllantirishga yordam beradi. Natijada
talabalar
o‘
zlarining individual ijodiy qobiliyatiga erisha oladilar.
Interfaol
o‘
quv vaziyatlari shunday tashkil etilishi kerakki, talabalar yangi
bilimlarni
o‘
zlashtirish bilan bir qatorda, paydo b
o‘
ladigan muammolarni hal qilishga
yordam beradigan pedagogik texnologiyalar haqida aniq tasavvurga ega b
o‘
lishlari
kerak. Hamkorlik sharoitida ishlash jarayonida talabalarda pedagogik vazifalarni hal
qilishda
o‘
z
g‘
oyalari va yondashuvlari shakllanadi.
45
Oliy ta’lim tashkilot
larida pedagogik
o‘qituvchi interfaol ta’lim talabalarning
qiziqishi va ijodiy tafakkurini uy
g‘
otishda muhim ahamiyatga ega. Kelajakdagi
mutaxassis shaxsini takomillashishining asosiy ilmiy manbalari psixologlar, pedagoglar
va faylasuflarning tadqiqotlari va nashrlaridir. Ilmiy bilimlarni egallagan holda, talabalar
shaxslararo munosabatlarga kirishadilar, insoniy qadriyatlarni
o‘
rganadilar.
Falsafiy nuqtai nazardan shaxslararo munosabatlar tenglik va hamkorlik asosida
o‘
rnatiladi. Ishtirokchilar hamkorlik sharoitida
o‘
zgaradi va rivojlanadi.
O‘
zaro tenglik va
muloqotning gumanistik tamoyillariga tayangan holda hamkorlik ta’lim jarayonining
eng yaxshisi sifatida namoyon b
o‘
ladi.
Interfaol ta’lim kasb ta’limi o‘
qituvchilarining
mustaqilligini takomillashishiga yordam beradi va u b
o‘
lajak mutaxassislarning yangi
ma'lumotlarga shaxsiy munosabatida, kasbiy tajribani muvaffaqiyatli
o‘
zlashtirishda
namoyon b
o‘ladi. Kasb ta’limi o‘
qituvchilarining kasbiy salohiyatini takomillashishi,
umuman olganda, oliy pedagogik madaniyatni oshirish usullarini q
o‘
llashdan dalolat
beradi. Kasb ta’limi o‘qituvchilari interfaol ta’limda to‘laqonli sub’ektlar sifatida harakat
qilishlari sababli, ijodiy pedagogik muhitni ta’minlashga yordam beradigan usul sifatida
improvizatsiya texnikasidan t
o‘
liq foydalanish maqsadga muvofiqdir.
Interfaol ta’lim
o‘
quv jarayonini tashkil etish va takomillashtirishga qaratilgan texnikalar, usullar va
yondashuvlar majmuasini sintez qiladi, lekin ularning q
o‘
llanilishi ma'lum talablar bilan
baholanadi:
a)
interfaol ta’limni tashkil etish va uning sifati va natijalarini nazorat qilish.
talabalarning ehtiyojlari, qiziqishlari va
o‘
ziga xos xususiyatlarini hisobga olish;
b) talabalar va
o‘
qituvchilar
o‘rtasidagi hamkorlik interfaol ta’lim jarayonining
barcha bosqichlarida amalga oshirilishi kerak;
v)
talabalarning
zarur
kasbiy
kompetensiyalarni
egallashi,
faolligi,
tashabbuskorligi, ijodkorligini yuzaga chiqarishi uchun shart-sharoit yaratish zarur;
d) interfaol ta’lim jarayonini bo‘
lajak
o‘
qituvchilarning kasbiy faoliyatiga
yaqinlashtirish kerak; talabalar kelgusidagi pedagogik faoliyatida
o‘
qitishning interfaol
usullaridan faol foydalanishga y
o‘
naltirilgan b
o‘
lishi kerak;
e) b
o‘
lajak
o‘
qituvchilarni tayyorlash jarayoni ularni kasbiy kompetensiyalar va
ayniqsa,
o‘
z-
o‘
zini takomillashishi k
o‘
nikmalari bilan ta'minlashni
o‘
z ichiga oladi.[5]
Xulosa
qilib
aytish
mumkinki,
o‘
quv
mash
g‘
ulotlarining
avvaldan
rejalashtirilishidan voz kechish, b
o‘lajak kasb ta’limi o‘
qituvchilarida kreativ qobiliyatni
takomillashtirish va takomillashishi, ularni ijodiy fikirlashi, yangi
g‘
oyalarni
o‘
ylab
topishga majbur qilish, ta’lim olishga bo‘
lgan munosabatni
o‘
zgartirish, ularni yutuqlarga
erishishga ra
g‘
batlantirishda asosiy omil b
o‘
ladi.
O‘
qituvchining faqatgina zamonaviy
axborot kommunikatsion texnologiyalarni, innovatsion pedagogik texnologiyalarni emas
balki, darslarni kreativlik, kreativ qobiliyatlilik ruhida tashkil etish, yangicha kreativ
g‘oyalarni ta’lim jarayonida qo‘
llashi zarur.
Yuqorida keltirilgan fikrlardan kelib c
hiqib, kasb ta’limi o‘
qituvchilarining kreativ
qobiliyatlarini takomillashishiga qaratilgan innovatsion pedagogik jarayonlar k
o‘
zlangan
pedagogik maqsadlarga erishish imkonini beradi.
Foydalanilgan adabiyotlar r
o‘
yxati:
1. Mirziyoyev Sh.M.Tanqidiy tahlil,
qat’iy tartib
-intizom va shaxsiy javobgarlik
–
har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi b
o‘
lishi kerak. Toshkent:
O‘
zbekiston.
–
2017. -104 b.
2. Kurbanovich T. B. Forming Creative Thinking of the Teacher in Teaching
Students in Information Technology //Web of Synergy: International Interdisciplinary
46
3.
Nishonova S. Sharq Uygʻonish davri pedagogik fikr taraqqiyotida barkam
ol inson
tarbiyasi. Ped. fan. dok. diss.
–
T., 1998.
–
B. 42.
4. https://new.tdpu.uz/areport/188786
5. Kurbanovich T. B. Improving the Creative Skills of Vocational Education
Teachers //Web of Synergy: International Interdisciplinary Research Journal.
THE EFFECTIVENESS OF INCLUSIVE EDUCATION
Davidova S., Doctoral student of English philology Department,
National University of Uzbekistan
Abstract.
Inclusive education, a paradigm shift in the field of education, aims to
provide equal opportunities for all students, regardless of their diverse abilities and
backgrounds. This article delves into the effectiveness of inclusive education by
examining its impact on students, teachers, and society. Through an extensive literature
review and analysis of empirical studies, we explore the benefits and challenges of
inclusive education. The findings suggest that inclusive education not only fosters
academic achievement but also promotes social inclusion and diversity acceptance,
ultimately creating a more equitable and inclusive society.
Keywords:
Inclusive education, diversity, equity, academic achievement, social
inclusion, special needs, mainstreaming, teacher preparation.
Inclusive education is a pedagogical approach that has gained considerable
attention and importance in recent years. It embodies the idea that every student,
regardless of their abilities, should have the opportunity to learn in a mainstream
classroom setting. This approach aims to break down the barriers that segregate
students with disabilities, enabling them to learn alongside their peers without
disabilities. Inclusive education has been promoted as a means to create a more
equitable and inclusive society, but its effectiveness remains a subject of debate. This
article seeks to shed light on the effectiveness of inclusive education through a
comprehensive examination of existing literature, analysis of empirical studies, and
critical evaluation of its impact on various stakeholders.
Numerous studies have shown that inclusive education positively influences
academic achievement for students with disabilities. “When provided with appropriate
support and accommodations, students with disabilities often perform better
academically in inclusive classrooms compared to segregated settings" (Smith, 2018).
This finding highlights the potential of inclusive education to bridge the achievement
gap and promote equitable learning outcomes.
"Inclusive education promotes social cohesion by bringing students from diverse
backgrounds together. It cultivates a culture of acceptance, respect, and understanding,
which is vital for building inclusive communities and reducing prejudice and
discrimination" (Jones & Brown, 2020).
Effective implementation of inclusive education requires well-trained teachers
who can cater to the diverse needs of their students. "Teachers play a crucial role in
creating an inclusive classroom environment, and studies have emphasized the
importance of adequate training and professional development to enhance their ability
to meet the needs of all learners" (Smith & Johnson, 2020, p. 123).
