150
b
o‘lgan e’tibor va qarashlar tezli
k bilan
o‘zgarib ketdi. Chunki, masofaviy ta’lim tizimi
orqali yangi k
o‘
nikmalarni yoki mavzuga oid materiallarni
o‘
rganish tezroq, osonroq va
arzonroq amalga oshirilishi bilan alohida ahamiyat kasb etmoqda. Demak, raqamli
iqtisodiyotning yangi texnologiya
lari masofaviy ta’limni yanada rivojlantirishga katta
hissa q
o‘shmoqda. Ma’lumki, virtual va kengaytirilgan voqelik, vizual ravishda
y
o‘naltirilgan masofaviy ta’lim texnologiyalari o‘
quvchilarni bugungi kun talablariga
muvofiq sifatli bilim olishlari uchu
n alohida xizmat qilmoqda. Chunki, masofaviy ta’lim
tizimi virtual va kengaytirilgan voqelik hamda vizual ravishda y
o‘
naltirilgan raqamli
texnologiyalarning q
o‘
llanilishi orqali
o‘
quvchilarni darsga b
o‘
lgan qiziqishlariga
kengroq jalb etish imkonini bermoq
da. Hozirgi “Pandemiya” sharoitida masofaviy ta’lim
sohasi har qachongidan ham mashhur sohaga aylandi desak mubola
g‘
a b
o‘
lmaydi.
Ayniqsa, dunyo miqyosida barcha ta’lim muassasalari masofaviy ta’lim platformalaridan
foydalanib, ta’lim
-tarbiya jarayonlarini samarali tashkil etib kelmoqda. Korxona va
tashkilotlarda ham masofaviy ish faoliyati y
o‘
lga q
o‘
yilib kelinmoqda.
O‘
quvchilar yoki
xodimlar masofaviy ta’lim olish imkoniyatiga ega bo‘lganda an’anaviy o‘
qitish tizimi
materiallarini
o‘
rganishga qaraganda 60 % kamroq vaqtlarini sarflanishi aniqlangan.
Masofaviy ta’lim platformalari bo‘yicha ta’lim olayotgan o‘
quvchilarni darslarga
qiziqtirish darajasi ortganligi va odatdagi sinf muhitiga qaraganda 60 %ga samarali
hisoblanishi
o‘
z natijasini k
o‘
rsatmoqda.
Foydalanilgan adabiyotlar r
o‘
yxati:
1. Verbiskiy, A.A. Lichnostnыy i kompetentnostnыy podxodы v obrazovanii:
problemы integratsii: monografiya / A.A. Verbiskiy, O.G. Larionova. —
M.: Logos, 2009.
—
336 s.
2. Buxarkina, M.Yu. Sovremennыe pedagogicheskie i
informatsionnыe texnologii v
sisteme obrazovaniya: ucheb. posobie.
—
2-ye izd. / M.Yu. Buxarkina, Ye.S. Polat.
—
M.:
Izdat. sentr «Akademiya», 2010. —
368 s
3.Ochilov M. O. Ta’lim
-tarbiya maqsadlarini oddiylashtirish texnologiyasi //J.
Pedagogik mahorat. 2002. 2-son.
–
B. 19
–
22.
4.Zarif Umurov. (2020). Technology for preparing educational and cognitive
problems for primary school students. International Journal of Advanced Science and
Technology,
29
(05),
1465
-
1471.
Retrieved
from
http://sersc.org/journals/index.php/IJAST/article/view/10050
MASOFAVIY TA’LIMNING TARAQQIYOT TARIXIDAN
Gulamov J.B.,
O‘
zDJTU
o‘
qituvchisi,
O‘
zbekiston
Annotatsiya.
Maqolada bugunda masofaviy ta’limning qanchalik imkoniyat va
qulayliklar yaratib berishi ilmiy tadqiq qilin
adi. Masofaviy ta’limning rivojlanish tarixi
davlatlar misolida tahlil qilinadi. Jumladan, masofaviy ta’lim jarayonida tashkil
etiladigan kurslar nashr etilgan materiallardan iborat b
o‘
lib,
o‘
z ichiga uslubiy
k
o‘
rsatmalar, q
o‘shimcha ta’lim uchun maqolalar
t
o‘
plami, laboratoriya amaliyotlarini
bajarish uchun uslubiy k
o‘
rsatmalar va boshqalarni qamrab olishi xususiyatlari
o‘
rganiladi.
Kalit s
o‘
zlar:
masofaviy ta’lim, talaba, ta’lim, malaka, ehtiyoj, maqsad, texnologiya,
onlayn kurslar, rivojlanish tarixi, taraqqiyot.
151
Ma’lumki, bugunda jahondagi o‘nlab rivojlangan mamlakatlarda masofaviy ta’lim
rasman joriy qilingan b
o‘
lib,
o‘
qitishning bu shakli orqali minglab talabalar va
tinglovchilar ta’lim olishmoqda. Aynan masofaviy ta’lim shakllariga o‘
tishning jahon
tendensiyasi yangi informasion texnologiyalar b
o‘
yicha mutaxassis tayyorlovchi oliy
o‘
quv yurtlarining k
o‘
payishida kuzatilmoqda. Xorijiy davlatlar ekspertlarining
ma’lumotlariga ko‘ra, yaqin yillarda ta’limning masofaviy turiga ehtiyoj sezilarli
darajada o
shishi kutilmoqda. Sabab, kunduzgi ta’lim olish jarayoni talabalardan juda
k
o‘
p vaqt va katta mabla
g‘
ni talab etadi. Bu holatni
o‘qitishning noan’anaviy shakliga
o‘tish tendensiyasi natijasida masofaviy ta’limni xohlovchilar soni ko‘
payishida ham
k
o‘
rish m
umkin. Bunday rivojlanish ta’lim muassasalarida keng kuzatilmoqda.
Hozirgi kunda AQSH da 200 dan ziyod universitet va minglab kollejlar masofaviy
o‘qitish tizimini tavsiya etmoqdalar. AQSHdagi masofaviy ta’lim tizimida 1 million kishi
ta’lim olmoqda. Misol
uchun, 40 ta muhandislik maktabidan tashkil topgan
konsorsiumni
o‘
z ichiga olgan Milliy texnologiya universiteti 90-yillarning
boshlaridanoq 1100 talabani magistrlik darajasi b
o‘
yicha masofaviy usul yordamida
tayyorladi. Universitetlarning yarmida kattalarni
o‘qitish uchun masofaviy ta’lim
texnologiyalari q
o‘
llanilmokda [1].
Bundan tashqari, AQSHda masofaviy ta’lim texnologiyalari vositalaridan biri
b
o‘
lgan televideniye ham keng q
o‘
llanilmoqda. Undagi kattalarni
o‘
qitish dasturiga fan,
biznes, boshqaruv kabi kurslar kiritilgan [2].
Kanadada ochiq va masofali
o‘
qitish texnologiyasi asosan turli hududlarda, shu
jumladan, uzoq va aholisi kam b
o‘lgan hududlardagi aholini ta’limga bo‘
lgan extiyojini
qondirish maqsadida amalga oshirilmokda. Kanada masofali
o‘
qitish universitetlari
o‘quv kurslarida an’anaviy axborot tashuvchilardan foydalaniladilar. Kurslar nashr
etilgan materiallardan iborat b
o‘
lib,
o‘
z ichiga uslubiy k
o‘
rsatmalar, q
o‘shimcha ta’lim
uchun maqolalar t
o‘
plami, laboratoriya amaliyotlarini bajarish uchun uslubiy
k
o‘rsatmalar va boshqalarni qamrab oladi. Faqat ba’zi universitetlargina ta’limning bir
qismi sifatida kompyuter ta’limi imkoniyatlaridan va elektron aloqalardan
foydalanadilar. Masofali
o‘
qitish b
o‘
yicha 38 ta kurslarning faqat uchtasida
videoanjumandan foydalaniladi [3].
Buyuk Britaniya an’anaviy universitetlarining boshqarish sohasidagi magistr
darajasiga m
o‘
ljallangan dasturlarining 50 foizi masofaviy
o‘
qitish orqali amalga
oshiriladi. Uning Ochiq universiteti davlatda eng katta oliy
o‘
quv yurti b
o‘
lib, unda
masofaviy
o‘qitish shakli oddiy universtitetlardagi ta’limga qaraganda 40 foizga arzonga
tushadi. Ispaniyada 20 yildan beri Masofaviy
o‘
qitish milliy universiteti (UNED) faoliyat
k
o‘
rsatmokda. Uning tuzilmasiga mamlakat ichkarisidagi 58 ta va xorijda 9 ta
o‘
quv
markazlari kiradi. 1988 yilda kattalar uchun sirtqi oliy ta’limni joriy etish maqsadida
tashkil etilgan b
o‘
lib, uning tuzilmasida, xususan,
o‘
rta maktab
o‘
qituvchilarini
malakasini oshirish tizimi mavjud [2]. Mazkur universitetda
o‘
kuv materiallari sifatida
audio va videokassetalar, kompyuterli
o‘qitish texnologiyalari, telema’ruzalar va
telematnlar bilan t
o‘
ldirilgan maxsus tayyorlangan nashrlardan foydalaniladi.
Germaniyaning Xagen shaxrida 1976 yili Ochiq Universitet tashkil etilgan b
o‘
lib,
unda sirtqi ta’lim olish va malaka oshirish imkoniyati mavjud bo‘
lgan hamda Universitet
tomonidan diplom va ilmiy daraja berilgan. Tyubingen shahridagi Masofaviy ta’lim
instituti radio va televideniye texnologiyalari orqali masofaviy
o‘
qitish uc
hun ta’lim
dasturlarini ishlab chiqqan. Mazkur institutda 2500
o‘
quv kurslarini yaratish uchun
5000
o‘
qituvchilar ishtirok etganlar [1].
Xitoy Xalq Respublikasida masofaviy ta’limning qo‘
llanilishi XX asrning 50-yillarida
sirtqi
o‘
qitishni amalga oshirishdan boshlangan. 1960 yilda Pekinda birinchi
152
radioteleuniversitet tashkil qilindi. U radio, televideniye va nashr etiladigan materiallar
orqali ochiq
o‘
qitish tartibida amalga oshdi. 1986 yilda esa Xitoy
o‘
qitish televideniyesi
(CETU) ochildi. Ayni shu vaqtd
an e’tiboran Xitoy uch turdagi: o‘
quv yurtlarida kunduzgi,
radio va televideniye va sun’iy yo‘
ldosh orqali
o‘
qitish tizimlariga ega b
o‘
ldi. 2000 yildan
boshlab, boshlan
g‘
ich va
o‘
rta maktab
o‘
qituvchilarining malakasini oshirish b
o‘
yicha
kompyuter tarmo
g‘
i (www.chinatde.net) ishlay boshladi [3].
Turkiyada 1974 yildan beri uzoq xududlardagi aholiga ta’lim olishga yordam
berish maqsadida Ochiq Universitet ishlamoqda. Tinglovchilar Universitetdan kerakli
o‘
quv materiallari paketini oladilar. Ular uchun q
o‘
shimcha radio va teledasturlar tashkil
etilgan. Bu tarzdagi masofaviy ta’lim shakli 120 mingdan ortiq tinglovchilarni qamrab
olgan [4].
Xuddi shu tarzdagi ta’lim muassasasi Avstraliyada xam faoliyat ko‘
rsatmoqda.
Melburn
shahridagi Melburn va Viktoriya Universitetlarida Masofaviy ta’lim markazlari
tashkil etilgan b
o‘
lib, keys-texnologiyasiga asoslangan kurslar olib borilmokda. Bundan
tashqari, tinglovchilar Internet tarmo
g‘
i orqali on-
layn kurslarida ham ta’lim olishlari
uchun veb-saytlar tashkil etilgan. Avstraliyada Viktoriya shtatining malaka oshirish
tizimida asosan quyidagi masofaviy ta’lim texnologiyalari qo‘
llaniladi:
почта орқали чоп этилган материаллардан фойдаланиш;
kompakt-
disklar orqali mustaqil ta’lim olish;
Internet tarmo
g‘
i orqali on-layn kurslari.
Masofaviy ta’limning chop etilgan materiallardan pochta orqali foydalanish
texnologiyasi
Avstraliyada
ta’lim
beruvchilarning
malakasini
oshirishda
foydalanilmokda. Ushbu texnologiya b
o‘yicha ish jarayoni ta’lim ol
uvchining shaxsiy ish
rejasini ishlab chiqishdan boshlanadi. Shundan s
o‘
ng, unga
o‘
quv reja, uslubiy q
o‘
llanma
va mustaqil bajarish uchun topshiriklar yuboriladi. Ta’lim oluvchi nazorat
topshiriqlarini bajaradi hamda ta’lim olish yakunida malaka ishlarini
yoki imtihon
topshiradi. Kompakt-
disklar orqali masofaviy ta’lim texnologiyasi ta’lim oluvchilarga
q
o‘
shimcha material sifatida xizmat qiladi. Bunday materiallardan foydalanish bir
qancha afzalliklarga ega, ya’ni Internetga ulanish uchun sarflanadigan vaqt
va mabla
g‘
tejaladi. Hozirda Avstraliya malaka oshirish tizimida Internet orqali on-layn kurslaridan
foydalanish keng miqyosda olib borilmokda. Masofaviy ta’lim sirtqi ta’lim hamda
Internet orqali ta’lim beruvchi bilan muloqot tarzida olib boriladi. Ta’li
m jarayonida
ta’lim oluvchi kompyuterda o‘
quv materiallarini va topshiriqlarni oladi, test va nazorat
topshirikdarini bajaradi va tyutorga j
o‘
natadi. Har bir tinglovchi tyutor bilan doimiy
qaytar aloqada b
o‘
lib turishi, undan maslaxat olishi, savollar berishi va tezda javoblarini
olishi mumkin [5].
Rossiya Federatsiyasi hududida 1997 yilga kelib 117 ta masofaviy ta’lim
markazlari, b
o‘limlari va ta’lim muassasalari tashkil etilgan. Masofaviy ta’limning
rivojlanishiga Moskva ekonomika, statistika va informati
ka Davlat Universiteti (МЭСИ),
Yevroosiyo masofaviy ta’lim assosiatsiyasi, Xalqaro ta’lim assosiatsiyasi va Rossiya
informasion tizimlar ilmiy tekshirish instituti katta xissa q
o‘
shgan. Rossiyada yagona
masofaviy ta’lim tizimini rivojlantirishga karatilgan
ishlar jadal sur’atda olib borilmoqda,
xorijiy mamlakatlar tajribasi va milliy ta’lim tizimining muhim jihatlariga asoslangan,
shu sohadagi ishlarni y
o‘
naltirishning maqsad, vazifalari, usul, bosqichlarini belgilab
beruvchi Federal dasturning loyihasi ishlab chiqilgan [6].
O‘zbekiston Respublikasida ham masofaviy ta’limdan foydalanish borasida bir
qancha ilmiy-amaliy ishlar amalga oshirilmoqda.
O‘
zbekiston Respublikasi
Prezidentining 2005 yil 28 sentyabrdagi “O‘zbekiston Respublikasining jamoat ta’lim
axborot tarmo
g‘
ini tashkil etish t
o‘g‘risida”gi PQ
-191 sonli qaroridan kelib chiqadigan
153
vazifalarni bajarish maqsadida oliy pedagogik ta’lim muassasalarining
yagona axborot portali yaratildi. Hozir portalda
kasb ta’limining barcha yo‘
nalishi
b
o‘yicha davlat ta’lim standartlari, o‘
quv rejalar,
o‘quv dasturlar, darsliklar, ma’ruza
matnlari, elektron multimediali darsliklar, pedagogik oliy ta’lim bitiruvchilari haqidagi
ma’lumotlar bazasi, elektron kutubxona, masofaviy ta’lim kurslari va testlari,
videoanjumanlar haqida ma’lumotlar joy olgan.
ZiyoNET portalining asosiy maqsadi yoshlarni, murabbiylarni, shuningdek,
aholining turli qatlamini kerakli axborot bilan ta’minlash, axborot texnologiyalari
sohasida kerakli
ma’lumotlarni berish, muloqot qilish va tajriba almashishlari uchun
zarur imkoniyatlarni yaratib berishni
o‘
z zimmasiga olgan.
Respublikamizda e’lonlar elektron taxtasi texnologiyasi yordamida bir necha
olimlarning chikishlaridan iborat videoanjumanlarni
o‘
tkazish metodi ham
rivojlanmokda. Masofaviy ta’lim bo‘
yicha TEMPUS dasturi doirasida 2006 yilning 21-22
noyabr kunlari Toshkent davlat pedagogika universitetida Guliston davlat universiteti
hamda Buxoro davlat universiteti ishtirokida tashkil etilgan interaktiv videoanjuman
bunga misol b
o‘
la oladi.
Guliston davlat universitetida 2003 yildan boshlab masofaviy
o‘
qitish tizimi tashkil
etilgan. Universitetda 1999-2000 yillarda olib borilgan tajribalar natijasida masofadan
turib real vaqt rejimida
o‘
qitishni amalga oshirish uchun sifatli videotasvirlar olishga
erishildi va 2001 yil 5 sentyabrda Toshkent shahri Interkontinental mehmonxonasida
o‘tkazilgan “XXI asr kompyuter texnikasi” xalqaro ko‘
rgazmasida universitetning 2 ta
o‘
quv xonasida profesor-
o‘
qituvchilar va xalqaro k
o‘
rgazma qatnashchilari
o‘
rtasida
videokonferensiya b
o‘
lib
o‘
tdi.
Foydalanilgan adabiyotlar r
o‘
yxati:
1. Состояние и развитие ДО в мире. Аналитический доклад Института
ЮНЕСКО по информационным технологиям в образовании,
-
М.: ИЧП «Изд.
Магистр», 1999.
- 45 c.
2. Andreyev А.А. Дидактические основы дистанционного обучения.
Монография.
-
http://www.iet.mesi.ru/dis/oglo.htm
3. Abduqodirov А.А., Pardayev А.Х. Masofali o‘
qitish nazariyasi va amaliyoti.
Monografiya. -
Т.: FAN, 2009, 145 b.
4. Системы высшего образования стран запада.
-
М.: РУДН, 1
991. -192 b.
5. Yeldasheva G. Avstraliya ta’lim jarayonida masofaviy ta’lim // O‘
MKHT tizimiga
pedagogik va axborot texnologiyalarini tatbiq etish muammolari: Respublika ilmiy-
amaliy konferensiya materiallari
—
Toshkent:
O‘
MKHTRI, 2004. - B. 164-165.
6. Gulyamov S.S., Romanov A.N., Alimov R.X., Toropsov V.S., Xodiyev B.Yu., Alimov
K.A., Begalov B.A., Grigorovich D.B. Дистанционное экономическое образование
-
Т.:
Sharq, 2004. - 432 b.
AXBOROT-
PSIXOLOGIK XAVFSIZLIKKA NOAN’ANAVIY TAHDIDLAR
Polvanova D.T., O
‘
zDJTU katta
o‘
qituvchisi
Annotatsiya.
Ushbu maqolada axborot-psixologik xavfsizlik tahdidlaridan b
o‘
lgan
–
bulling va kiberbulling hodisalari psixologik muammo sifatida yoritilgan.
Kiberbullingni yuzaga keltiruvchi omillar, sabablar, kiberbullingni an'anaviy
z
o‘
ravonlikdan farqlovchi holatlar,
o‘
zaro bo
g‘
liqligi, hodisa ishtirokchilarining
psixologik holati, oqibatlari yoritilgan.
