153
vazifalarni bajarish maqsadida oliy pedagogik ta’lim muassasalarining
yagona axborot portali yaratildi. Hozir portalda
kasb ta’limining barcha yo‘
nalishi
b
o‘yicha davlat ta’lim standartlari, o‘
quv rejalar,
o‘quv dasturlar, darsliklar, ma’ruza
matnlari, elektron multimediali darsliklar, pedagogik oliy ta’lim bitiruvchilari haqidagi
ma’lumotlar bazasi, elektron kutubxona, masofaviy ta’lim kurslari va testlari,
videoanjumanlar haqida ma’lumotlar joy olgan.
ZiyoNET portalining asosiy maqsadi yoshlarni, murabbiylarni, shuningdek,
aholining turli qatlamini kerakli axborot bilan ta’minlash, axborot texnologiyalari
sohasida kerakli
ma’lumotlarni berish, muloqot qilish va tajriba almashishlari uchun
zarur imkoniyatlarni yaratib berishni
o‘
z zimmasiga olgan.
Respublikamizda e’lonlar elektron taxtasi texnologiyasi yordamida bir necha
olimlarning chikishlaridan iborat videoanjumanlarni
o‘
tkazish metodi ham
rivojlanmokda. Masofaviy ta’lim bo‘
yicha TEMPUS dasturi doirasida 2006 yilning 21-22
noyabr kunlari Toshkent davlat pedagogika universitetida Guliston davlat universiteti
hamda Buxoro davlat universiteti ishtirokida tashkil etilgan interaktiv videoanjuman
bunga misol b
o‘
la oladi.
Guliston davlat universitetida 2003 yildan boshlab masofaviy
o‘
qitish tizimi tashkil
etilgan. Universitetda 1999-2000 yillarda olib borilgan tajribalar natijasida masofadan
turib real vaqt rejimida
o‘
qitishni amalga oshirish uchun sifatli videotasvirlar olishga
erishildi va 2001 yil 5 sentyabrda Toshkent shahri Interkontinental mehmonxonasida
o‘tkazilgan “XXI asr kompyuter texnikasi” xalqaro ko‘
rgazmasida universitetning 2 ta
o‘
quv xonasida profesor-
o‘
qituvchilar va xalqaro k
o‘
rgazma qatnashchilari
o‘
rtasida
videokonferensiya b
o‘
lib
o‘
tdi.
Foydalanilgan adabiyotlar r
o‘
yxati:
1. Состояние и развитие ДО в мире. Аналитический доклад Института
ЮНЕСКО по информационным технологиям в образовании,
-
М.: ИЧП «Изд.
Магистр», 1999.
- 45 c.
2. Andreyev А.А. Дидактические основы дистанционного обучения.
Монография.
-
http://www.iet.mesi.ru/dis/oglo.htm
3. Abduqodirov А.А., Pardayev А.Х. Masofali o‘
qitish nazariyasi va amaliyoti.
Monografiya. -
Т.: FAN, 2009, 145 b.
4. Системы высшего образования стран запада.
-
М.: РУДН, 1
991. -192 b.
5. Yeldasheva G. Avstraliya ta’lim jarayonida masofaviy ta’lim // O‘
MKHT tizimiga
pedagogik va axborot texnologiyalarini tatbiq etish muammolari: Respublika ilmiy-
amaliy konferensiya materiallari
—
Toshkent:
O‘
MKHTRI, 2004. - B. 164-165.
6. Gulyamov S.S., Romanov A.N., Alimov R.X., Toropsov V.S., Xodiyev B.Yu., Alimov
K.A., Begalov B.A., Grigorovich D.B. Дистанционное экономическое образование
-
Т.:
Sharq, 2004. - 432 b.
AXBOROT-
PSIXOLOGIK XAVFSIZLIKKA NOAN’ANAVIY TAHDIDLAR
Polvanova D.T., O
‘
zDJTU katta
o‘
qituvchisi
Annotatsiya.
Ushbu maqolada axborot-psixologik xavfsizlik tahdidlaridan b
o‘
lgan
–
bulling va kiberbulling hodisalari psixologik muammo sifatida yoritilgan.
Kiberbullingni yuzaga keltiruvchi omillar, sabablar, kiberbullingni an'anaviy
z
o‘
ravonlikdan farqlovchi holatlar,
o‘
zaro bo
g‘
liqligi, hodisa ishtirokchilarining
psixologik holati, oqibatlari yoritilgan.
154
Kalit s
o‘
zlar:
bulling va kiberbulling, deviant hulq, fleyming, trolling, b
o‘
hton,
tuhmat, kiberstalking, seksting, griferstvo, sirlarni oshkor qilish, ketfishing, dissing,
freyping
Internet texnologiyalari jadal rivojlanib borayotgan XXI asrda insoniyat va jamiyat
uchun k
o‘
p qulayliklar yaratildi. Ammo, shu qatorda insoniyatning ruhiy holatiga,
so
g‘
ligiga xavf tu
g‘
diruvchi axborotlarning k
o‘
payishiga ham olib keldi. Ayni paytda
axborotlar oqimi keskin ortib bormoqda. Yosh avlod vakillari internetdan faol
foydalanmoqda va bu sohada
o‘
ziga xos muammolar mavjud.
O‘zbekiston yoshlarining axborot psixologik xavfsizligini ta’minlash
maqsadida
turli chora-tadbirlar k
o‘
rilmoqda. Jumladan,
O‘zbekiston Respublikasining “Bolalarni
ularning so
g‘
ligiga zarar yetkazuvchi axborotdan himoya qilish t
o‘g‘risida”gi Qonuni
ushbu sohadagi munosabatlarni tartibga soladi. Zamonaviy axborot psixologik
xafvsizlikka tahdidlarini tadqiq etar ekanmiz, avvalambor, sohada tahlil etib
kelinayotgan, bulling va kiberbulling tushunchalarini
o‘
rganamiz.
Maktabda bolalar va
o‘
smirlar
o‘
rtasidagi z
o‘
ravonliklar, kamsitishlar, uyaltirish,
ustidan kulish, haqorat qilish kabi holatlarga pedagoglar va psixologlar doimiy ravishda
duch keladilar. Bu muammo jahon psixologiya fanida bulling atamasi bilan
o‘
rganiladi.
Nafaqat bir hududda balki bir millat hududida va halqaro miqyosda ham ushbu
muammo mavjud. [4] Shu qatorda ta'lim tizimida ushbu muammoni yangi deb
b
o‘
lmaydi.
Biz XXI asr-axborot texnologiyalari asrida yashar ekanmiz, bizning asrimizga
tegishli psixologik jarohatlash usuli kiberbulling (ing. bull - buqa s
o‘
ziga ma'nodosh
tegajoqlik qilish, jahlini chiqarmoq ma'nosini bildiradi) muammosiga duch
kelmoqdamiz.
O‘
smirlar
o‘
rtasida bulling va kiberbulling hodisalarining yuzaga kelishi va salbiy
holatlari oqibatlari yildan-yilga tez sur'atlar bilan
o‘
sib borayotganligi va tadqiq
etilayotgani kuzatilmoqda. Bulling muammolarni tadqiq etish 1970 yillarda norvegiyalik
psixolog D.Olveusning chiqishlaridan keyin boshlangan.
G‘
arb ilm fanida va amaliyotida
bulling vaziyatining sabablari, faktorlari, oqibatlari, shaxsga xos xususiyatlari,
profilaktikasi, vaziyatga aralashish va bullingni oldini olishga qiziqish 1980 yillarga kelib
o‘
sib borgan. Rossiyalik mutaxassislar bu muammoga 2000 yillarga kelib e'tibor
qaratishgan. Jumladan, V.G.Petrosyan, M.G. Nechaevoy, I.S. Berdisheva, V.I. Vishnevskoy,
I.S. Kona, D.A. Kutuzovoy, O. Malantsevoy, A.A. Strel`bitskoy, YE.I. Faynshteyn kabi
tadqiqotchilar bulling muammosini
o‘
rganish bilan bo
g‘
liq ishlarini matbuotda e'lon qila
boshlaganlar. [4]
Kiberbulling tushunchasiga birinchilardan b
o‘
lib, Bill Belsi (Bill Belsey) tomonidan
ta'rif berilgan. Kiberbulling - bu axborot va kommunikatsion texnologiyalar orqali,
(masalan; internet tarmo
g‘
ida, ijtimoiy saytlardagi xabarlar, lahzali xabarlar, elektron
pochta xabarlari, mobil telefon, peydjerga j
o‘
natilgan SMS xabarlar) kabi elektron
aloqadan foydalangan holda qasddan, takroriy ravishda, adovat saqlagan holda shaxsni
haqorat qilish yoki tahdid qilishdir. [9]
Ilmiy jihatdan Kiberbulling muammosi birinchilardan b
o‘
lib, AQShda 1997 yilda
o‘
rganila boshlangan. Bu paytda atigi 4 ta shtatda maktabdagi z
o‘
ravonliklarga qarshi
rasmiy harakatlar boshlangan edi. AQShda Kolubayn maktabidagi ommaviy qotillikning
r
o‘
y berishi, ya'ni yuqori sinf
o‘
quvchilari Xarris va Kliboldning 37 ta
o‘
quvchini
yaralashi va 13
o‘
quvchi vafot etgandan s
o‘
ng Amerika psixologlari Assosiatsiyasida
Kiberbulling muammosiga ba
g‘
ishlangan jurnalning maxsus soni chop etiladi. Politsiya
xodimlarining
o‘
rganish natijasida aniqlanadiki,
o‘
smirlar jumladan, Xarris maktabda
155
doimiy x
o‘
rlash va haqoratlarga uchragan, hattoki u
o‘
zining ijtimoiy saytida k
o‘
plab
kamsitishlar va jismoniy z
o‘
ravonlik haqidagi tahdidlarni qabul qilgan. Aynan shu
joydan uning jamiyatga qarshi nafrati paydo b
o‘
lgan va oshib borgan. Xarris
o‘
z
kundaligida uni
o‘
rab turganlarga, jamiyatga qarshi urush e'lon qilganini yozgan. [1]
2015 yilda Bolalar telefon tarmo
g‘
ining Xalqaro Assotsiatsiyasi(Child Helpline
International)ga 16000 dan ortiq kiberbulling hodisasida bolalarning yordam s
o‘
rab
qilgan murojatlarini qayd etgan. Ushbu assotsatsiya 2013 yilda Yevroparlamentga
kiberbulling murojatlarning 7% ni tashkil etganini
o‘
z dokladida k
o‘
rsatib
o‘
tgan. EU
Kids Online II Internetni rivojlantirish fondi proektida ishtirok etgan Rossiyalik olimlar
10% bolalar
o‘
smirlik davrida kiberbullingdan jabrlanganligini qayd etganlar. Bu va
boshqa tadqiqotlar kiberbullingning sezilarli darajada tarqalayotganini va unda
o‘
smirlarning ishtiroki oshib borayotganligini bildiradi. [14]
Xorijlik psixolog olimlar bulling va kiberbulling hodisasiga quyidagicha
tavsiflaganlar. Jumladan, D.Olveus an'anaviy bullingga quyidagicha ta'rif bergan.
“O‘
quvchi qachon bullingga tortiladi yoki jabrlanuvchisiga aylanadi, qachonki bir yoki
bir necha
o‘
quvchilar tomonidan bir necha marotaba va davriy ravishda takrorlanuvchi
negativ faoliyat, xarakatlarning nish
oniga aylansa” [11] Ushbu ta'rif o‘
z aktualligini
y
o‘
qotmagan, keyingi yillarda q
o‘
shimchalar bilan boyitilgan. D.Olveusning ta'rifida
tajovuzkor va jabrlanuvchining tengsizligi, tajovuz qiluvchining oldindan
o‘
ylab
rejalashtirgan “negativ” harakatlarini a
niqlashga doir xususiyatlar qamrab olinmaganligi
qayd etiladi.
E.Rolandga k
o‘ra: “Bulling bir individ yoki guruh tomonidan ayni vaziyatda o‘
zini
himoya qilish qobiliyatiga ega b
o‘
lmagan individga qaratilgan, davomli jismoniy va
psixologik tajovuzlardir” [
3]. Bulling muloqotning shavqatsiz usuli
–
muomala,
munosabatlar dinamikasi va balansining buzilishi b
o‘
lib, jismonan yoki ruhiy jihatdan
kuchliroq
o‘
smirlarning
o‘
zidan kuchsizroq
o‘
smirga jismoniy kuch ishlatish yoki
kamsitish orqali ruhiyatini jarohatla
shdan rohatlanishdir. “Bulling” –
“zo‘ravonlik”
tushunchasi “agressiv harakat”, “agressiya” kabi komponentlarni o‘
z ichiga oladi [3].
K
o‘plab tadqiqotchilar “agressiyani” zarar yetkazish maqsadidagi harakat deb
belgilaydi.
O‘
z-
o‘
zini himoyalash va yashash uchun kurash maqsadidagi instinktiv hulq-
atvor sifatida har bir insonda agressiya mavjud b
o‘
lib barcha
o‘
smirlarda agressiyaning
u yoki bu darajada namoyon b
o‘
lishini k
o‘
rishimiz mumkin. Yosh
o‘
tishi bilan ular
o‘
zlarining agressiv hulqini boshqarishni yoki uni atrofdagilarga oshkor qilavermaslikni
o‘
rganib oladilar.
Bulling- z
o‘
ravonlik deviant hulq shakllaridan biridir [1]. Odatda z
o‘
ravonlik yakka
shaxs yoki guruh tomonidan sodir etiladi.
Kiberbullingning asosiy jihati shundaki, muloqot jarayonida axborot
kommunikatsion texnologiyalar orqali yol
g‘on ma’lumotlarni tarqatish, kamsitish va
ajratib q
o‘yish bilan jabrlanuvchiga ta’sir ko‘
rsatiladi. Hatto yakka shaxslar xam
kimningdir hayotini yetarlicha zaharlashi, uni har kuni q
o‘
rquvda yashashga mahkum
qilishi mumkin.
Kiberbulling odatda jabrlanuvchiga tahdid qilingan xabarlarni yuborish,
kamsituvchi fotosuratlar va videolarni ijtimoiy tarmoqlarga joylashtirish yoki yasama,
yol
g‘on ma’lumotlarga ega soxta veb
-saytlarni yaratishda namoyon b
o‘
ladi. Kiberbulling
oqibati qanday tugashi har doim ham ma'lum emas [10].
Kiberbulling muammosining dolzarbligi shundaki,
o‘
rganilayotgan mavzu mutlaqo
yangi tadqiqotlar sohasi b
o‘
lib, terminologik tizim qat'iy shakllanmagan. Ba'zi
mutaxassislar kiberbulling faqat bolalar va
o‘
smirlar
o‘
rtasida b
o‘
lishi mumkin, deb
hisoblaydilar. Qachonki bu bilan kattalar shu
g‘ullanishsa, “kiber xarassment” (cyber
156
harassment) yoki “kiberstalking” (cyberstalking) deb atashmoqda. (Aftab, 2011).
Boshqa mutaxassislar esa quyidagi terminlarni ma'qul k
o‘radilar: “netsivilizovannost`
onlayn”, “onlayn madaniyatsizlik” (incivility online) yoki “kibernetsivilizovannost`”,
“kibermadaniyatsizlik” (cyber incivility) (Giumetti etal., 2012). Ba'zi psixologlar
“kiberstalking”ni kiberbulling bir turi sifati
da k
o‘
rsatadilar.
Ushbu tadqiqotlarda insondagi agressiv hulq-atvorni yuzaga keltiruvchi omillar,
shaxs xususiyatlari bilan bo
g‘
liq b
o‘
lgan sabablar, hodisalarni bulling yoki kiberbulling
ekanligi oydinlashtiruvchi ma’lumotlar, bulling va kiberbullingning
klassifikatsiyasi,
bullingni amalga oshirishdagi gender tafovutlar tadqiq etilgan. Jumladan, agressiv hulq-
atvorni yuzaga keltiruvchi quyidagi omillar sifatida quyidagilar sanab
o‘
tilgan:
oiladagi muhit;
tarbiya;
agressiv hulq-atvor namunalari, jumladan, televideniya orqali namoyish etilayotgan
jangari fil`m syujetlari, kompyuter
o‘
yinlari, emotsional bosim, frustratsion holatlar va
boshqalar.
Uzoq muddatli tadqiqotlar, ya'ni longityud usulidagi izlanishlar shuni k
o‘
rsatadiki,
bolalik davrida shakllantirilgan agressiv hulq-atvor xarakter xususiyati sifatida
ontogenezning keyingi bosqichlarida ham saqlanib qoladi. Maktabdagi bulling va
kiberbulling holatida
o‘
smir
o‘
z tengdoshlari bilan munosabatda kuchaygan
agressiyasini namoyon etadi.
O‘
zini tasdiqlash maqsadida kuchsizroq tengdoshiga
nisbatan jismoniy yoki ruhiy bosim
o‘
tkazish, zarar yetkazish maqsadidagi negativ
hulqni k
o‘
rishimiz mumkin [3].
Mualliflar Kiberbullingning yuzaga kelishini 8 ta sababini ajratib k
o‘
rsatishadi.
“ustunlikka intilish”
- bu insonning asosiy ehtiyoji b
o‘
lib, balki
o‘
smirlar
internetda kimnidir kamsitish, x
o‘
rlash orqali
o‘zining “ustunligi”ni tasdiqlamoqchi
b
o‘
ladilar;
“subyektiv tarzda nomukammallikni his qilish”
–
tushkunlik holatini, zaifligini
his qilish kechinmasi tufayli;
“Hasad”
- boshqalarning farovonligini k
o‘
ra olmaslik hissi.(bir kishidagi narsa
(obr
o‘
, mavqe) y
o‘
q b
o‘
lishini va unga
o‘
zi ega b
o‘
lishni istagani uchun);
“qasos”
–
yetkazgan zulmi, haqorati uchun qasos olish maqsadida;
“shunchaki ermak uchun”
- amalga oshirayotgan harakatlaridan zavqlanish;
“konformizm”
-
guruhning ta’siri ostida fikrining o‘
zgarishi sababli;
“oilaviy munosabatlardagi muammo”;
“empatiyaning past daraja rivojlanganligi”
–
ya'ni diqqatining faqat
o‘
ziga va
o‘
z
tashvishlariga qaratilganligi sababli [6].
Hodisalar bulling deb nomlanishi uchun quyidagi xarakteriologik xususiyatlar
mavjud b
o‘
lishi kerak:
tajovuzning bir necha marta takrorlanishi;
zarar yetkazish maqsadidagi qasddan harakat qilinganligi;
jabrlanuvchiga nisbatan
o‘
zining ustunligini suiste'mol qilish (jabrlanuvchining
vaziyatni nazorat qila olmasligi yoki undan t
o‘
liq voz kecha olmasligi anglagan holda)
[11].
Bulling holatlari quyidagicha klassifikatsiya qilinadi:
1.
Tajovuz obyektiga k
o‘
ra xarakteristikasi:
jinsga nisbatan(ayollarga qarshi bulling);
yoshga nisbatan(
o‘
smirlar bullingi);
millatga nisbatan.
2. Tarqalish muhitiga k
o‘
ra:
157
maktab muhiti;
ota-onalar
o‘
rtasidagi;
kiberbulling.
3. Tajovuzkor faoliyati(xarakat)ning xarakteriga k
o‘
ra:
jismoniy;
verbal
ijtimoiy bulling. [4]
Bulling
–
shaxsga nisbatan, yuzma-yuz amalga oshirilgan jismoniy yoki o
g‘
zaki
munosabatlarga oid tajovuzkor xatti-harakatlardir. Jismoniy tajovuzkor xatti-harakatlar
kaltaklash, urish, tepish yoki sizni itarib yuborish (yoki shunchaki uni q
o‘
rqitish),
shuningdek, buyumlarni
o‘g‘
irlash, yashirish yoki y
o‘
q qilish, ta'qib qilish yoki tahqirlash
kiradi. O
g‘
zaki munosabatlardagi tahqirlashga ismlarni buzib chaqirish, masxara qilish,
haqoratlash yoki boshqa usullar kiradi. Z
o‘
ravonlar k
o‘
pincha shafqatsiz b
o‘
lib, uzoq
vaqt davomida qayta-qayta urishadi. Inson tinimsiz q
o‘
rquv ostida yashashi mumkin,
qabihlik qachon va qanday sodir b
o‘
ladi, ular nimalar qilishadi kabi savollar unga azob
beradi. Q
o‘
rqitish munosabatlariga inson bilan gaplashishni rad qilish, guruhlarga yoki
faoliyatlarga jalb qilish, unga nisbatan yol
g‘
on yoki mish-mishlarni tarqatish, unga
qilishni istamagan ishlarni qildirish kiradi [3]. Bugungi kunda kiberbullingning quyidagi
turlari ajratib k
o‘
rsatiladi:
fleyming
-
“shunchaki bahs uchun bahslashish”
, k
o‘
p foydalanuvchilar ega ijtimoiy
tarmoqda xabarlarni almashish jarayoni. (chatlar, internet- forumlar, ijtimoiy tarmoqlar
va boshqalar);
trolling
–
konfliktni chuqurlashtirish maqsadida, odamlar reaktsiya bildirishlari
uchun provokatsion xabarlarni va kommentariyalarni joylashtirish
b
o‘
hton, tuhmat
–
birovni ayblash yoki qoralash maqsadida
o‘
ylab chiqarilgan
asossiz da'voni, ma’lumotlarni, shaxsning obro‘
siga putur yetkazish maqsadida
tarqatilishi.
kiberstalking
–
Internet orqali ta'qib qilish, xiralik, shilqimlik, holi joniga
q
o‘
ymaslik holati;
seksting
–
intim xarakterdagi fotosuratlar va videolarni j
o‘
natish va tarqatish;
griferstvo
- video
o‘
yinlarda ma'naviy yoki moddiy zarar keltirish;
sirlarni oshkor qilish
–
shaxsning ochiq e'lon qilishni istamaydigan, shaxsiy
ma’lumotlarini hammaga, halqqa internet orqali oshkor qilish, e’lon qilish;
o‘
zini birovning nomi bilan k
o‘
rsatish
–
birovlarni q
o‘
lga tushurish, ziyon
keltirish maqsadida,
o‘
zini yashirish va soxta profillarni yaratish
ketfishing
–
nobob, nomuvofiq kontentni yaratish maqsadida, shaxsiy fotosuratlar
va ma’lumotlarini o‘g‘
irlash orqali jabrlanuvchining profilini qayta tiklash,
dissing- jabrlanuvchini (yoki jabrdiydani) qoralovchi informatsiyalarni onlayn
tarzda eshittirish yoki k
o‘
rsatuv qilish;
freyping- ta'qib qiluvchi tomonidan boshqa birovning yozishmalarini nazoratga
olish, jabrlanuvchining nomidan nomaqbul kontentlarga xat-xabarlar j
o‘
natish [8].
Bulling va kiberbullingda gender tafovutlar quyidagilarda k
o‘
rinadi:
o‘g‘
il bolalar tez-tez jismoniy tahdid va xatti-harakatlardan foydalanishadi, qizlar
esa o
g‘
zaki munosabatlarda tahqirlash bilan shu
g‘
ullanishadi.
kiberbullingda
o‘g‘il bolalar odatda “seksting” (jinsiy xarakterga ega xabarlar
yuborish) yoki jismoniy zarar yetkazish bilan tahdid qiladigan xabarlar bilan
q
o‘
rqitadilar. Boshqa tomondan, qizlar yol
g‘
on va mish-mishlarni tarqatish, sizning
sirlaringizni fosh qilish yoki sizni ijtimoiy media guruhlari, elektron pochta xabarlari,
d
o‘
stlar r
o‘
yxati va shunga
o‘
xshash narsalardan chiqarib yuborish orqali q
o‘
rqitadi [3].
158
Kiberbulling 21 asr, Axborotlar asrining yangi muammosi b
o‘
lib, bulling va
kiberbulling hodisasining bo
g‘
liqligi,
o‘
ziga xos jihatlari, ishtirokchilarning psixologik
holati va oqibatlari quyidagi holatlarda k
o‘
rinadi:
bugungi kunda insoniyat uchrashi mumkin b
o‘
lgan, z
o‘
ravonlik, ruhiy bosim
o‘
tkazish kabi bulling holatlari boshqa shaklga transformatsiya b
o‘
lib, jonli real
voqelikdan vertual shaklga
o‘
tib borayotganligi hamda vertual voqelikdagi istalgan
jarayonni u shaxsiy adovat, jamiyatga qarshi harakat davlat siyosatiga qarshi tahdidni
real voqelikka osonlikcha k
o‘
chirish mumkinligi, chegaraning y
o‘
qligida;
ilgari mavjud b
o‘
lgan ruhiy bosim
o‘
tkazish, jismoniy z
o‘
ravonlik tahdid qilish,
q
o‘
rqitish kabi muammolarning bugungi kunda virtual olamda davom etayotganligida.
Yuqorida ta'kidlanganidek, kimdir internetdan, elektron pochta xabarlari, matnli
xabarlar yoki ijtimoiy media kabi raqamli texnologiyalardan foydalangan holda sizni
tahqirlashi, tahdid qilishi orqali kiberbulling xodisasi sodir b
o‘
ladi.
An'anaviy tahqirlashdan farqli
o‘
laroq, kiberbulling yuzma-yuz aloqa qilishni talab
qilmaydi va bir vaqtning
o‘
zida faqat bir nechta guvohlar bilan cheklanib qolmaydi.
Shuningdek, buni amalga oshirish undan jismoniy kuch talab qilmaydi. Kiberbulling har
turli shaklda va hajmda b
o‘
ladi, Internetga ulangan yoki mobil telefonga ega b
o‘
lgan har
bir kishi biron kimsaga nisbatan kiberbullingni amalga oshira oladi.
Kiberhujumlar sizni kuniga 24 soat, haftada yetti kun azoblashi mumkin.
Haqoratlash har qanday joyda ta'qib qilishi mumkin, hatto
o‘
z uyingizda ham siz
o‘
zingizni xavfsiz his qilmasligingiz mumkin. Bir necha marta bosish bilan yuzlab va
hatto minglab odamlar onlayn tahqirlanishni guvohi b
o‘
lishlari mumkin. Bolalar va
o‘
spirinlarning kiberbullingdan foydalanadigan usullari ular foydalana oladigan
texnologiyalar kabi xilma-xil b
o‘
lishi mumkin. Ular elektron pochta, matn, ijtimoiy media
yoki messenjerlar orqali tahdid yoki haqoratli xabarlarni yuborish, elektron pochta qayd
yozuvingizga kirish, sizni xafa qilish va tahqirlash uchun onlayn identifikatorni
o‘g‘
irlashgacha b
o‘
lishi mumkin. Kiberbullingda shaxsga y
o‘
naltirilgan veb-sayt yoki
ijtimoiy media sahifasini yaratishlari mumkin. [3]
Shuningdek, kiberbullingda
o‘
ziga xos psixologik xususiyatlarga ega ishtirokchilar
qatnashadilar.
Psixologlar kiberbulling ishtirokchilarini xususiyatlariga k
o‘
ra uchta guruhga
ajratadilar: ta’qib etuvchi, jabrlanuvchi va kuzatuvchilar.
Ta’qib qiluvchilar
- impul`siv,
o‘
zi
g‘
ayratli b
o‘
lmagan, ammo
o‘
zini dadil
k
o‘
rsatishni istaydigan, yetakchilik xususiyatlariga ega, tajovuzkor xatti-harakatni
namoyish eta oladigan, atrofidagilarning kechinmalarni his qilmaydiganlar
o‘
smirlar.
Jabrlanuvchilar - uyatchan, xavotirli, k
o‘
z yoshlariga moyil, muloqotga kirishishga
qiynaladigan
o‘
smirlar.
Kuzatuvchilarga kelsak, ular q
o‘
rquvni qisman his qiluvchi, yordamga muhtoj va
shu bilan birga ta'qib qiluvchini q
o‘
llab-quvvatlaydiganlardir [1].
Kiberbullingdan jabrlangan shaxslarda, quyidagi psixologik oqibatlar ajratib
k
o‘
rsatilgan.
O‘z “Men”iga bo‘
lgan ishonchning pasayishi,
o‘
zini anglashning pasayishi,
tushkunlik, tajovuzkor xatti-harakatlar, tashvish, ishonchsizlik, tez-tez kayfiyat
o‘
zgarishi, q
o‘
rquv,
o‘
z joniga qasd qilish va boshqa tendensiyalar
Kiberbulling qurbonlari psixologik yordamga muhtoj b
o‘
lgan eng zaif guruhlardir.
Ammo shuni ham ta’kidlash kerakki, kiberbulling oqibatida nafaqat jabrlanuvchi, balki
ta’qib qiluvchilar va kuzatuvchilar ham jabr ko‘rishi mumkin. Ta’qib qiluvchilar o‘
z xatti-
harakatlarining psixologik oqibatlaridan aziyat chekishlari mumkin. Kamolotga yetgach,
ular yol
g‘
iz qolishlari ehtimol, chunki boshqalarni tahqirlash, uning
o‘
z-
o‘
zini yuqori
159
baholashi, nartsissizm, agressiya, avtoritarizm, kinizm, ijtimoiy moslashuv bilan bog
‘
liq
muammolarni rivojlantiradi.
Kiberbulling guvohlariga kelsak, ular vaqt
o‘
tishi bilan, hatto balo
g‘
at yoshida ham
ular hissiy xafagarchilik, asabiylashish,
o‘
ziga ishonchsizlik va hokazolarni boshdan
kechirishlari mumkin [2].
Jismoniy z
o‘
ravonlikdan farqli
o‘
laroq, psixologik ta'qib, z
o‘ravonlikning ta’siri
uzoq muddatli b
o‘
lishi va alal-
oqibat insonning ruhiy salomatligiga salbiy ta’siri
o‘
tkazish ehtimoli katta.
Yuqoridagilarga asoslanib xulosa qilish mumkinki, Internet tarmo
g‘
ining vujudga
kelishi va rivojlanishi natijasida bulling va kiberbulling hodisasi birinchilardan b
o‘
lib,
G‘
arb davlatlarida ilmiy tadqiq etilgan va
O‘
zbekiston hududida ham ushbu muammoni
t
o‘
liq tadqiq etish, kiberbulling va uning namoyon b
o‘
lish shakllarini
o‘
rganish,
terminologiyasini shakllantirish va kiberbulling hodisalarining statistikasini olib borish
zaruriyati yuzaga kelmoqda.
O‘
zbekistonda Internet tarmo
g‘
idan yoshlarning faol foydalanish imkoniyati
mavjudligini hisobga olib, bulling va kiberbullingning salbiy oqibatlarini oldini olish
maqsadida ota-onalar,
o‘
qituvchilar va
o‘
quvchilarning internetdan foydalanish
kompetentsiyasini rivojlantirish imkoniyatlarini kengaytirish lozim. Internetda xavfsiz
muloqot qilish k
o‘
nikma va malakasini
o‘
smir
o‘
quvchilarga maktab darsliklari orqali
berib borish maqsadga muvofiq b
o‘
lishi mumkin.
Olib borilgan tadqiqotlar natijasidan xulosa qilish mumkinki, kiberbulling
hodisasining yuzaga kelish sabablari, namoyon b
o‘
lish shakllari turfa xildir. Shu
sababdan agressiv hulq-atvorni yuzaga keltiruvchi omillarni bartaraf etish maqsadida,
oiladagi psixologik muhitni, salbiy emotsional bosimning yosh avlodga ta’sirini
o‘
rganish, ta'lim muassasalaridagi ta'lim tarbiya jarayonidagi loqaydliklar va ommaviy
axborot vositalarida namoyish etilayotgan jangari film syujetlari, internet tarmo
g‘
idagi
shavqatsizlikni tar
g‘
ib etuvchi kompyuter
o‘yinlarining ta’sirlarini keng jamoatchilikka
t
o‘g‘
ri talqin qilgan holda yetkazish muhim.
Mintaqamizdagi yoshlarda bulling va kiberbullingga duch kelish holatlarini
o‘
rganish, diagnostika qilish va oqibatlarini bartaraf etish yosh avlodda elektron
vositalar va internet orqali muloqot qilish madaniyatini oshirish,
o‘
z huquq va
burchlarini teran anglash, umuman internet tizimidan foydalanuvchilarining muloqot
qilish kompetentsiyasini yanada takomillashtirib borish bugungi kunning dolzarb
masalasidir.
Foydalanilgan adabiyotlar r
o‘
yxati:
1. Pellegrini A. D., Bartini M., Brooks F. School bullies, victims, and aggressive
victims: Factors relating to group affiliation and victimization in early adolescence.
Journal of Educational Psychology
, 1999, V. 91 (2), pp. 216
–
224.
2. Макарова Е. А, Макарова Е.Л.
Психологические особенности
кибербуллинга
как формы интернет
-
преступления Российский психологический журнал •
2016 том 13 № 3
293-
311cт
3. Lawrence Robinson and Jeanne Segal, Ph.D.
Bullying and Cyberbullying
Last
updated: June 2019.
4. Волкова И.В. Характеристики подросткового буллинга и его определение.
«Вестник Мининского университета» 2016 –
№ 2
160
5. Бенгина Е.А. Гришаева С.А. Кибербуллинг как новая форма угрозы
психологическому здоровью личности подростка современные тенденции в
психологии
6.
Баранов.А.А.
Психологический
анализ
причин
подросткового
кибербуллинга. [Электронный ресурс] / А. А. Баранов, С. В. Рожина. –
Режим
доступа:
https://cyberleninka.ru/article/n/psihologicheskiy-analiz-prichin-
7. Макарова, Е. А. Психологические особенности кибербуллинга как формы
интернет
-
преступления / Е. А. Макарова // Российский психологический журнал.
–
2016.
–
Т. 13. –
№ 3. –
С.
293-311.
8. Kozonina, A. Kiberbulling: kak ustroena travlya v internete i pochemu s ney nado
borot’sya [
Kiberbulling: how the bullying on the Internet and why we must fight with it
].
Available at: http://www/furfur.me/furfur/changes/changes/218033-bul (accessed
10.02.2018).
9. Belsey B. Cyberbullying: An Emerging Threat to the «Always On» Generation
URL: http://www.cyberbullying.ca/pdf/Cyberbullying_Article_by_Bill_Belsey.pdf.
10. Баранов А.А., Рожина С.В. Копинг
-
стратегии подростка в ситуации
кибербуллинга / Вестник Удмуртского университета. –
2016.
–Т. 13 –
вып 2
11. Olweus D.
Bullying in schools: what we know and what we can do .
Oxford, UK:
Blackwell, 1993.
12. Child Helpline International. Voices of children and young people: heard and
unheard. 2015. Data from Child Helplines in Europe. Amsterdam, 2016 [Electronic
resource].
Available
at:
http://orgchi-
tukhnakal.savviihq.com/wpcontent/uploads/2017/05/voices_of_
children_and_young_people_-_europe.pdf (accessed: 03.07.2017).
13. Soldatova G., Rasskazova E., Zotova E., Lebesheva M., Roggendorf P. Children of
Russia online: risks and safety. The results of the international project EU Kids Online II
in Russia.
Moscow,
2012
Available
at:
http://detionline.com/assets/files/helpline/RussianKidsOnline_Final%20ReportRussia
n.pdf (accessed 03.07.3017) (in Russian).
14. Волкова Е.Н, Волкова И.В. “Кибербуллинг как способ социального
реагирования
подростков на ситуацию буллинга”
O‘
QUV MUASSASALARIDA FIZIKA FANINI
O‘
QITISHDA YANGI
INNOVATSION USULLARDAN FOYDALANISH
Mirtojiyev F.M., f-m.f.n., Toshkent amaliy fanlar universiteti dotsenti
Annotatsiya:
Maqolada s
o‘
nggi yillarda fizika fanini
o‘
qitishdagi muammolar va
ularning yechimlari bilan bo
g‘
liq b
o‘
lgan mavzularga yondoshish usullari haqida fikr
yuritilgan. Mavjud usullar qisqacha taxlil qilingan. Ba’zi fikr va takliflar keltirilgan.
Kalit s
o‘
zlar:
fizika, fizik jarayonlar, innovatsion texnologiya,
o‘
qitish usullari,
yangi mavzu, mexanik harakat, kuch, kuch turlari.
Fizika fanini
o‘
qib
o‘
zlashtirar ekan,
o‘
quvchilar bir qator tabiat xodisa va
jarayonlari bilan yaqindan tanishib boradilar. Ular haqidagi dunyo qarashlari ilmiy
jihatdan asoslangan movqelikdan iborat ekanligi k
o‘
z o
‘
ngligida gavdalanib boradi.
