204
O‘
ZBEK OILASIDAGI MILLIY TARBIYA MAZMUNI
Qurbonova B.N., TDPU
o‘
qituvchisi
Boboqulova M.K., talabasi
Annotatsiya.
Ushbu maqolada
o‘
zbek maqolasidagi milliy tarbiya mazmuni,
o‘
ziga
xos qadriyatlari, shajara, umuminsoniy qadriyatlar t
o‘g‘
risida fikr yuritilgan.
Kalit s
o‘
zlar:
milliy tarbiya, ezgulik, saxovat, muruvvat, ota-ona tarbiyasi, mexr,
oila, tarbiya mazmuni.
Sharqda azaldan oila ijtimoiy mohiyati bilan
o‘
ziga xos qadriyat hisoblanadi. U
avlodlar davomiyligining, shajaralar uzviyligining
o‘
ziga xos k
o‘
rinishidir. Ayni paytda
erkak va ayolning birgalikdagi hayotiy taqdiri, saodatli turmushi, hayot faro
g‘
ati va orzu-
umidlarning m
o‘
tabar maskani hamdir. Ana shu maskan qanchalik mehrli, muhabbatli,
ezguliklarga yondosh, yaxshiliklar, muruvvat va saxovatlarga asoslansa, u so
g‘
lom va
mustahkam oila muhitini vujudga keltiradi. Bu muhit
o‘zining ma’naviy
-
axloqiy yеtukligi
bilan erkak va ayolning
o‘
zaro munosabatlaridagi holatdan kelib chiqib, oilani muqaddas
maskanga
–
avlodlar va sulolalar q
o‘
r
g‘
oniga aylantiradi. Albatta, ikki yoshning
qovushishidan iborat holat bu hali t
o‘
laqonli oila emas. Muhabbatli hayotning,
birgalikdagi turmushning dastlabki k
o‘
rinishi, xolos. Farzand tu
g‘ilgach tom ma’nodagi
oila vujudga keladi. Farzand
–
oilaning mustahkam tayanchi. Uning butun o
g‘
irligi-yu
zavqli tomonlarini uy
g‘
unlashtirib turadigan, ota-
onani kelajakka qat’iy ishonch bilan
qarashga da’vat etadigan qudratli kuchdir. Bola kichkinaligida torgina makonning zavqi,
ota-onaning kelajagi, saodatli hayotining mahsuligina, xolos. U yura boshlab, ostona
hatlab k
o‘
chaga chiqqanidan keyin ijtmoiylasha boshlaydi. Bolalarga q
o‘
shilib, ulkan
jamiyatning kichik a’zosi bo‘lib qoladi. Ana shunda oilaning tarbiyaviy roli, ma’naviy
-
axloqiy roli oshadi [2, 56].
Sharq turmush tarzi, asosan, axloqqa tayanganligi va yuksak ma’naviy ehtiyojlarni
qadriyat darajasida k
o‘targanligi bilan alohida ajralib turadi. Oila mas’uliyati, uning
ijtimoiy mohiyati xuddi ana shu bilan belgilanadi. Oila katta b
o‘
ladimi, kichik b
o‘
ladimi,
baribir, u sonidan qat’i nazar mustaqil ijtimoiy makon sifatida o‘
z muhitiga, iqlimiga,
ma’naviy, axloqiy ob
-havosiga ega. Har bir oilaning
o‘
z aqidalari, turmush tarzi, hayotiy
ehtiyojlari mavjud. Ana shu ehtiyojlar va aqidala
r turmush tarzidagi an’analar, urf
-
odatlar va qadriyatlarni qay darajada qabul qilgani va uning asosida
o‘
z hayotini
qurganligini k
o‘
rsatadi. Farzand
–
oila tayanchi. Demak, farzand so
g‘
lom, durkun,
jismoniy biologik jihatdan benuqson tu
g‘
ilishi zarur. Ota-ona bunga intilishi shart. Zotan,
oilaning fayzi, tarovati, zavqli va mehr-muhabbatli jihatlari ayni ana shu bilan
o‘
lchanadi.
Atoqli adib Chingiz Aytmatovning xulosalariga k
o‘
ra, ikki haftalik embrion tashqi
muhitni his qilar ekan. Hali odam shakliga kirmagan hujayra oila muhiti, hayot
murakkabliklari, ziddiyatga t
o‘
la olam, ayniqsa, inson degan nodir, shu bilan birga,
ayanchli jonzot taqdiri, hayoti haqida fikr yuritar ekan. Ayrim holatlarda
o‘
n besh kunlik
murtak odam b
o‘
lib tu
g‘
ilsammikan yoki tu
g‘
ilmasammikan, degan fikrga borar ekan. Bu
–
dramatizm. Bu
–
inson degan mubham olamning fojiaviy qismati. Oila esa ana shu
dardli qismatni ezgulikka y
o‘
naltiruvchi m
o‘
jizaviy makon. Darhaqiqat, inson hayoti
hech qachon tugal b
o‘
lmagan, b
o‘
lmaydi ham. Shuning uchun donishmandlar bu dunyoni
biri kam deb atashgan. Lekin ana shu biri kam, hech qachon tugal b
o‘
lmaydigan,
muammolarga, kelishmovchiliklarga, iztiroblarga t
o‘
la bu dunyoda hayotini mazmunli
o‘
tkazishga,
o‘
tayotgan kunidan rozi b
o‘
lib, hayot zavqi, shavqi va mehr-muhabbatli
jihatlarini chuqur his qilgan oila baxtli oila hisoblanadi. Ana shu holatning butun
205
mohiyati, k
o‘
lami va mazmunini anglashning
o‘
zi kishini saodatga eltguvchi buyuk
qudrat, ma’rifiy kuch, ma’naviy rag‘
batdir [3, 112].
Azaldan Sharqda oila, ota-ona tushunchalari muhim qadriyatga aylangan. Ota
–
padari buzrukvor. Ona
–
volidayi muhtarama. Bunday sifatlar faqat ulargagina munosib.
Ularning oiladagi, butun jamiyatdagi mavqeyini belgilaydi. Ota-onaning
o‘
zaro
munosabatlari oila muhitini shak
llantiradi. Darhaqiqat, har bir oila alohida ma’naviy,
ruhiy makon. Bu makondagi ob-havo, kayfiyat ota-onaning munosabatidan kelib chiqadi.
Farzand dunyoga kelib, ayni ana shu muhitda rivojlanadi, kamol topadi. Shakllangan
tarbiya muhitidan oziqlanadi, havosidan nafas oladi. Insonning dunyoga kelib, odam
b
o‘
lib shakllanishida ota-onaning roli oila muhiti bilan bo
g‘
lanib ketgan murakkab
psixologik va tarbiyaviy jarayon. Afsuski, biz ba’zan bunga e’tibor bermaymiz. Ota,
asosan, moddiyat bilan shu
g‘
ullanadi. Topganini uyiga tashiydi, bolalarining rizqi butun
b
o‘
lsin, deb yuguradi, xolos. Ona esa bolasini yuvib-tarab oziqlantiradi. Afsuski, bu
kamlik qiladi. Bunday holatda ota ham, ona ham faqat yuzaki, yashash uchun zarur
b
o‘
lgan vazifani bajargan b
o‘
ladi. Mehr, qalb q
o‘
ri, yurak harorati, fikrlash
imkoniyatlariga kamroq e’tibor beriladi. Aslida esa tarbiya ana shundan boshlanadi.
Qalb uy
g‘
onmo
g‘
i lozim, ruhiyat uy
g‘
oq b
o‘
lmo
g‘
i shart. Rivoyatlarga k
o‘
ra, bir odam
farzandi uch yoshlik b
o‘
lganda Aflotunning oldig
a boradi: “Taqsir, farzandim uch yoshga
t
o‘ldi, endi uni qanday tarbiyalasam ekan, maslahat bersangiz”, –
deydi. Aflotun esa
“Afsus, farzandingiz tarbiyasiga uch yil kechikibsiz”, –
deb javob beradi. Demak,
donishmandlarning xulosalariga k
o‘
ra, farzand dunyoga kelgan kundan boshlab
tarbiyaga ehtiyoj sezadi. Boshqacha qilib aytganda, farzand tarbiyasi u dunyoga kelgan
kundan boshlanadi. Ota-ona buni juda chuqur tushunishi, anglab olmo
g‘
i lozim. Balki,
tu
g‘
ilmasidan oldin, ona qornidanoq tarbiya bilan shu
g‘
ullanmoq kerakdir. Shuning
uchundir, ayrim mutaxassislar homilador onaga k
o‘
proq mayin, sokin musiqa tinglashni,
shovqin suronlardan, baqir-chaqirlardan uzoqroq b
o‘
lishni tavsiya etadilar.
Pedagoglarning xulosalariga k
o‘
ra, bolaga t
o‘
rt-sakkiz yoshlarida k
o‘
pdan k
o‘
p ijobiy
ma’lumotlar berish kerak. Aytaylik, oila, ota
-ona, qarindosh-uru
g‘
, Vatan, tarixiy
qahramonlar, ulu
g‘
donishmandlar, shoirlar, sarkardalar haqidagi latifalarni, voqealar va
hodisalarni tushuntirib borish kerak. Toki bolaning mur
g‘
ak qalbida ezgulikka,
yaxshilikka moyillik hislari kuchayib, uning fe’l
-atvorini, xarakter xususiyatlarini
shakllantirsin. Bolaning t
o‘
rt-sakkiz yoshlarida t
o‘plagan ma’lumotlar bazasi
qandayligidan kelib chiqib uning bir umrlik hayot y
o‘
lini, inson sifatidagi fazilat-u
nuqsonlarini belgilab berar ekan. Demak, ota-
ona farzand tarbiyasi uchun mas’ul, to‘
la
javobgar shaxs. Ota-onaning farzandlari oldidagi asosiy vazifasi ularni katta hayotga,
ser
g‘
alva, tashvishli olamda yashashga tayyorlash hisoblanadi. Bolaning tabiiy
imkoniyatlari, qobiliyati, ma’naviy
-
ruhiy ehtiyojlaridan kelib chiqib ma’lum bir sohaga
y
o‘
naltirish, uning qiziqishini hisobga olib kasb tanlashiga yordam berish, avvalambor,
oiladan boshlanadi. Bu ota-onaning muhim vazifalaridan biri hisoblanadi [3, 115].
Maktab yoshida esa oila va maktab, ota-ona va ustoz hamkorligi muammosi kelib
chiqadi. Bunda ham, albatta, ota-onaning roli hamisha baland b
o‘
ladi. Chunki oila muhiti,
oila psixologiyasi ota-ona munosabatlarining mahsuli sifatida mur
g‘
akkina bolaning
odamga aylanish jarayonida muhim ahamiyatga ega. Buning ilmiy-genetik asoslari, irsiy
ildizlari ham bor. Inson
–
fazilatlar va illatlar olami. Dunyoda mutlaq ideal odam
b
o‘
lmagan, b
o‘
lmaydi ham. Faqat ideal b
o‘
lishga, komil insonga aylanishga intilish har
bir insonning ham ilohiy, ham dunyoviy burchi hisoblanadi. Inson yuz yil yashasa, yuz yil
tarbiyaga ehtiyoj sezadi.
Demak, hammamizning jismimizda illatlar-u fazilatlar jamuljam. Qonimizda yuzlab
ba
g‘
rikenglik, shafqatlilik, mehrlilik, muruvvatlilik, sadoqat singari fazilatlar bilan birga
206
sotqinlik, munofiqlik, hasad, k
o‘
rolmaslik,
g‘
ayirlik singari illatlar ham parallel ravishda
yashaydi. Faqat kimlardadir fazilatlar, kimlardadir illatlar k
o‘
proq. Inson tabiatan
manfaatlar olami. U hamma narsa
o‘
ziniki bo
‘
lishini, unga qanchalik erkinlik bersangiz,
undan ham k
o‘
proq erkinlikni istaydigan, qanchalik farovonlik sharoitini yaratsangiz,
undan ham farovonroq yashashga intiladigan olam. Uning ehtiyojlarini hech qachon
qondirib b
o‘
lmaydi. Inson ehtiyojlari hayot
ne’matlaridan ko‘
ra k
o‘
proq va kengroq. Ana
shunday kayfiyatda xudbinlik, manfaatparastlik illatlari kuchayib boradi. Natijada
“gunoh”, deb ataladigan tavqi la’natga munosib yo‘
lga kiriladi. Ulu
g‘
bobokalonimiz
Forobiyning xulosalariga k
o‘
ra, qonunlari barkamol b
o‘
lmagan jamiyatda axloqsizlik
kuchayadi. Axloqsizlik esa jamiyatni parokandalikka olib keladi. Buyuk nemis faylasufi
Osvald Shpengler: “Qayerda madaniyat yo‘
qolsa,
o‘sha yеrda zoologiya kuchayadi”, –
deydi. Demak, madaniyat, ma’naviyat, axloq yo‘
qolsa, odamdagi insoniy instinktlar
s
o‘
nib boradi. Aksincha, hayvoniy instinktlar kuchayadi. Inson odam shaklidagi
maxluqqa aylanadi. Ma’naviyatga ehtiyoj unutiladi. Bu esa oxi
r-oqibatda jamiyatni abgor
qiladi. Keyingi yillarda ma’naviyatga, ma’rifatga, inson tarbiyasiga e’tibor tobora oshib
bormoqda.
Foydalanilgan adabiyotlar r
o‘
yxati:
1.
O‘zbekistonning yangi taraqqiyot davrida ta’lim
- tarbiya va ilm - fan sohalarini
rivojlantirish chora tadbirlari t
o‘g‘
risida.
O‘
zbekiston Respublikasi Prezidentining PF-
6108-son Farmoni. 2020 yil 6 noyabr.
2.
Vohidova N.X., Mirzayeva F.O. Ijtimoiy predagogika. Darslik.
–
T.: Sano-standard,
2022.
3.
Mavlonova R., Vohidova N., Rahmankulova N. Pedagogika nazariyasi va tarixi.
Darslik). T.: Fan va texnologiyalar 2010 y.
TALABALARDA EKOLOGIK MADANIYATNI SHAKLLANTIRISHNING NAZARIY
ASOSLARI
Xoldarova M.O., JizPI tayanch doktoranti
Annotatsiya.
Ushbu maqolada talabalarda ekologik bilimini oshirish va ekologik
madaniyatni shakllantirishning nazariy asoslari va ahamiyati
o‘
rganilgan.
Kalit s
o‘
zlar:
tabiat, ekologik bilim, ekologik madaniyat, ekologik mas’uliyat,
ekologik tarbiya, estetik tarbiya.
Inson hayotining barcha sohalari, xoh oila, xoh ish, xoh kundalik hayot, boshqa
narsalar
o‘
zaro munosabatlardan iborat. Tabiat
–
bu nafaqat inson hayotining sohasi,
balki insoniyat
o‘
ziga moslashgan holda
o‘
zgarib turadigan yashash muhiti hisoblanadi.
Ming yillik mehnat, ularning mavjudligi uchun kurash nafaqat sivilizatsiya taraqqiyoti va
rivojlanishiga olib keldi, balki atrof-muhitda ham katta
o‘
zgarishlarga olib keldi. Tarix
davomida jamiyat ekologik mazmundagi muammolarga duch kelgan. Yerdagi odamning
paydo b
o‘lishi uning biosferaga sezilarli ta’sir ko‘
rsatishiga olib keldi. Texnokratik
sivilizatsiyani vujudga keltirgan madaniyat tabiat qonunlariga ziddiyatga duch keldi.
Sanoat jamiyati va demografik portlash sharoitida inson faoliyatining salbiy oqibatlari
global b
o‘lib qoldi. Iste’mol qilish orqali insoniyat jami
yati biosferaning y
o‘
qolgan
narsani tiklash qobiliyatidan oshib ketdi. Zamonaviy jamiyat hayotiy tabiiy muhitni
oqilona rivojlantirish va saqlash zarurligini anglab yetdi. Ekologik muammolarning
