210
3. Bordovskiy G.A. Uzliksiz pedagogik ta’lim konsepsiyasini amalga oshirishning
dolzarb y
o‘nalishlari // Uzliksiz pedagogik ta’lim. Nashr 1. Ta’lim, 1993. –
P. 3-6.
4. Vergeles G.I., Rayev A.I. Kasbiy pedagogik faoliyatga tayyorlik
k
o‘rsatkichlari.Ta’lim sohasida mutaxassisni tayyorlash (tuzilishi va mazmuni) // Ta’lim,
1994 y.
5. Grebeshok O.S.
O‘
rta maxsus kasb-
hunar ta’limi makt
ablari talabalari
o‘
rtasida
o‘
qish va mehnat motivatsiyasini shakllantirish muammolari: Didaktik jihat.
–
M.:
Pedagogika, 1985.
–
151 p.
6. Исакулова Н. Ж. Узлуксиз таълим жараёнида ўқувчиларга фанлараро
экологик тарбия бериш назарияси ва амалиёти. Педагогика фанлари доктори
илмий даражасини олиш учун тақдим этилган диссертация автореферати. –
2012.
7.
Isakulova J. N. Theory and practice of environmental education in students
//Monograph. Tashkent: Science.
–
2011.
8.
Исакулова Ж. Н. Укувчиларга экологик тарбия бериш назарияси ва
амалиёти //Т.:" Фан. –
2011.
9.
Исакулова Н. Межпредметное экологическое воспитание учащихся в
процессе непрерывного образования //Начальная школа. –
2010.
–
№. 4. –
С. 98
BOʻLAJAK OʻQITUVCHILARNI TARBIYAVIY FAOLIYATGA TAYYORLASH
Voxidova N.X., TDPU professori,
Suvonqulova M., TDPU talabasi
Annotatsiya.
Maqolada
jahonda kechayotgan globallashuv jarayonlari, ta’lim
-
tarbiya tizimini ilm fan taraqqiyotining eng s
o‘
nggi yutuqlari negizida
modernizatsiyalash uchun yoshlar ijtimoiy faolligini oshirish jarayonida
b
o‘
lajak
o‘
qituvchilarning tarbiyaviy faoliyatni amalga oshirishlari zarurligi asoslanib, tarbiyaviy
faoliyat tushunchasining mazmuni, uning tarkibiy qismlari bayon etilgan.
Kalit s
o‘
zlar:
ilm, fan, tizim,
kompetentsiya, kompetentlik tarkib, qism, ta’lim,
standart, samara, maxsus uslubiy, natija, imkoniyat, tarbiyaviy faoliyat.
Respublikamizda s
o‘
nggi yillarda
“Yos
hlarni vatanparvarlik, fuqarolik tuy
g‘
usi,
ba
g‘
rikenglik, qonunlarga, milliy va umuminsoniy qadriyatlarga hurmat ruhida, zararli
ta’sirlar va oqimlarga qarshi tura oladigan, hayotga bo‘lgan qat’iy ishonch va qarashlarga
ega shaxs sifatida tarbiyalash, ma’n
aviy tarbiyani baholashning ilmiy asoslangan
indikatorlarini ishlab chiqish” ustuvor vazifalar etib belgilangan. Natijada, ta’lim
-tarbiya
jarayonlarini ilmiy asoslangan yondashuvlar asosida takomillashtirish, oila, ta’lim
tashkilotlari va mahallalarda ma’naviy tarbiyaning uzviyligini ta’minlash, innovatsion
yondashuvlar asosida boʻlajak o‘
qituvchilarni tarbiyaviy faoliyatga tayyorlash, ijtimoiy
oʻzgarishlarga moslashuvini rivojlantirish hamda mazkur jarayonning huquqiy
-
normativ, ilmiy-pedagogik, texnik, tex
nologik ta’minotini takomillashtirish imkoniyatlari
kengaydi.
O‘
zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022 - yil 28 -
yanvardagi “2022
-2026 -
yillarga m
o‘
ljallangan yangi
O‘
zbekistonning taraqqiyot strategiyasi t
o‘g‘risida” PF
-60-
son, 2019 - yil 8 - oktyab
rdagi “O‘zbekiston Respublikasi oliy ta’lim tizimini 2030
-
yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash t
o‘g‘risida” PF
-5847-son, Farmonlari,
2018 - yil 14 -
avgustdagi “Yoshlarni maʼnaviy, axloqiy va jismonan barkamol qilib
tarbiyalash, ularni
o‘
qitish va tarbiyalash tizimini sifat jihatidan yangi bosqichga
k
o‘
tarish chora-tadbirlari t
o‘g‘risida” PQ
-3907-son[8], 2020 - yil 6 -
noyabrdagi “Taʼlim
-
211
tarbiya tizimini yanada takomillashtirishga oid q
o‘
shimcha chora-tadbirlar t
o‘g‘risida”
PQ-4884-son, 2022 - yil 21 -
iyundagi “Pedagogik taʼlim sifatini oshirish va pedagog
kadrlar tayyorlovchi oliy taʼlim muassasalari fa
oliyatini yanada rivojlantirish chora-
tadbirlari t
o‘g‘risida” PQ
-289-son qarorlari,
O‘
zbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasining 2018 - yil 8 -
dekabrdagi “Xalq taʼlimi tizimida taʼlim sifatini baholash
sohasidagi xalqaro tadqiqotlarni tashkil etish chora-tadbirlari t
o‘g‘risida” 997
-son, 2019
- yil 31 - dekabrdagi
“Uzluksiz maʼnaviy tarbiya Konsepsiyasini tasdiqlash va uni amalga
oshirish chora-tadbirlari t
o‘g‘risida”
1059-son qarorlari hamda mazkur faoliyatga
tegishli boshqa meʼyoriy
-huquqiy hujjatlarda belgilangan vazifalarni amalga oshirishda
ushbu dissertatsiya tadqiqoti muayyan darajada xizmat qiladi.
Boʻlajak oʻqituvchining kasbiy faoliyatga tayyorlash muammosini oʻrganish
jarayonida “tayyorgarlik”, “kasbiy tayyorgarlik”, “pedagogik tayyorgarlik”,
“kasbiy
-
pedagogik tayyorgarlik” “boʻlajak oʻqituvchining tayyorgarligi”, “boʻlajak oʻqituvchining
pedagogik tayyorgarligi”, “boʻlajak oʻqituvchining kasbiy tayyorgarligi”, “tarbiyaviy
faoliyat” tushunchalarining mazmun mohiyatini yoritishga eʼtibor qaratd
ik.
“Oʻzbek tilining izohli lugʻati”da tayyorgarlik tushunchasining quyidagi ikki xil
taʼrifi keltiriladi: funksional (subʼektiv) –
shaxsning oʻzini faoliyatni amalga oshirishga
qodir deb biladigan, uni bajarishga intiladigan holati hamda mazmuniy (obʼekt
iv)
–
subʼektda faoliyatni muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun zarur boʻlgan xossalar,
sifatlar, bilimlar va malakalarning shakllantirilganligi.
Pedagogik faoliyat
–
pedagog tomonidan kasbiy maqsadga muvofiq tashkil
etiladigan tizimli harakatlarning muayyan shakli. Pedagogik tayyorgarlik esa pedagogik
faoliyat uchun tayyorgarlikni koʻzda tutadi. Shu oʻrinda kasbiy tayyorgarlik va pedagogik
tayyorgarlik oʻrtasidagi shartli farq haqida toʻxtalib oʻtish lozim.
Tahlillar asosida aytish mumkinki, kasbiy tayyorgarlik muayyan faoliyat sohasida
belgilangan yoʻriqnomaga asosan vazifalarni bajarish imkonini beruvchi maxsus
bilimlar, malakalar va koʻnikmalar tizimini shakllantirish jarayoni va natijasidir.
Pedagogik tayyorgarlik esa, tarmoq fanlari yoki maʻlum yoʻnalishga koʻra boʻlajak
oʻqituvchilarning kasbiy faoliyatni samarali amalga oshirishiga imkon beruvchi bilimlar,
malakalar, koʻnikmalar va kompetentliligini shakllantirish va rivojlantirish jarayoni
hamda natijasidir.
Boʻlajak oʻqituvchining pedagogik tayyorg
arligini shaxs umumiy rivojlanishining
tarkibiy qismi sifatida koʻrib chiqish lozim. Chunki yuqorida taʻkidlab oʻtganimizdek,
pedagogik tayyorgarlik oʻz oʻrnida pedagogik faoliyatni olib borish uchun
shakllantirilgan va rivojlantirilgan kompetentlilikni ko
ʻ
zda tutadi. Pedagogik faoliyatga
tayyorlik tuzilmasining komponentlarini tavsiflagan Z.K.Ismailova[3] uni quyidagi
yoʻnalishlar boʻyicha taqsimlaydi:
1. Psixologik tayyorlik (motivatsion, irodaviy, his-
tuygʻuli va boshqa psixologik
jarayonlar va shaxsning
boʻlajak faoliyatiga munosabatining holati);
2. Nazariy tayyorlik (subʻektning ongida faoliyat, uning mohiyati, uning vazifalari,
tamoyillari, mazuni, shakllari va metodlari haqida aniq tasavvurning boʻlishi)[189];
3. Amaliy tayyorlik (u yoki bu pedagogik faoliyatni samarali bajarish uchun zarur
boʻlgan malakalar toʻplami). Aytish joizki, ushbu taqsimotda tayyorgarlik mazmunining
barcha aspektlari qamrab olingan, biroq mazkur aspektlarning mohiyati tadqiqot ishi
mohiyatiga koʻra yoritilib berilsa, maqsadga muvofiq boʻlardi.
Tarbiyaviy faoliyat unga tayyorgarlik koʻrish masalasi qator xorij olimlar
tomonidan ham oʻrganilgan boʻlib, ushbu tadqiqotlar mazmunida kasbiy
tayyorgarlikning bir qator jihatlari tahlil etilganligini koʻrish mumkin.
212
L.A.Baykova tarbiyaviy faoliyatni
oʻqituvchining oʻquv faoliyati mobaynida
oʻquvchilarni tarbiyalashdagi ijobiy natijalarga erishishga qaratilgan maʼlum
qobiliyatlarni oʻz ichiga olgan komponent deb taʼriflaydi. Undan farqli oʻlaroq,
V.D.Shadrikov tarbiyaviy faoliyat tushunchasini uni tashkil etish mazmuni va
funksiyalaridan xabardor mutaxassis shaxsi bilan bogʻlab, mazkur faoliyatni tashkil
etishning mazmuni, oʻziga xos xususiyatlarini anglashiga ishora qiladi
.
Tarbiyaviy ishlarni tashkil etish davomida taʼlim oluvchilarda
zamonaviy
bilimlarni egallashga boʻlgan motivatsiyani uygʻotish, eng soʻnggi fan tajribalarini
egallash, ularni takomillashtirish, chuqur bilim-
salohiyatga ega fuqarolar boʻlib
yetishishni oliy fazilatlardan biri ekanligini tushuntirib borish zarur.
Tarb
iya sohasida amalga oshiriladigan faoliyatning oʻziga xosligini A.S.Makarenko
“Tarbiya sohasi baʼzi hollarda taʼlim metodikasidan farq qiluvchi alohida sohadir” deb
tasniflaydi [4; 333-334-b.],
Uning fikricha, tarbiyaviy ish metodikasi taʼlim mantigʻidan
f
arqli ravishda oʻz mantigʻiga ega boʻlib, taʼlim va tarbiya ishlari pedagogikaning ikkita
boʻlimini tashkil etadi.
Mazkur fikrlar asosida, mumtoz pedagoglar tarbiya va taʼlimning uygʻunligiga
hamda bu jarayonda tarbiyaga koʻproq ahamiyat berilishini qatʼi
y talab etganlar degan
xulosani qilishimiz mumkin.
Yuqorida taʻkidlab oʻtilganidek, tadqiqot ishi mavzusidan
kelib chiqib “kasbiy tayyorgarlik”, “pedagogik tayyorgarlik”, “kasbiy
-pedagogik
tayyorgarlik” “boʻlajak oʻqituvchining tayyorgarligi”, “boʻlajak oʻ
qituvchining pedagogik
tayyorgarligi”, “boʻlajak oʻqituvchining kasbiy tayyorgarligi” kabi tadqiqot ishi boʻyicha
umumiy tushunchalar bilab birga, “tarbiyaviy faoliyat”, “boʻlajak oʻqituvchilarning
tarbiyaviy faoliyatga tayyorgarligi” tushunchalari oʻrganilgan. Taʼlim
-tarbiya
muassasalarida tashkil etiladigan tarbiyaviy faoliyat xususida fikr yuritganda, qayd
etishimiz lozimki, “tarbiyaviy faoliyat”, “tarbiyaviy faoliyatga tayyorgarlik”
tushunchasining mazmun-
mohiyati koʻp qirrali ekanligini koʻrish mumkin.
Keltirilgan
tahlillar, amalga oshirilgan ilmiy tadqiqot ishlari mamlakatimiz taʼlim tizimida, xususan,
pedagogik fanlar nazariyasi va amaliyotida ahamiyatli tadqiqotlar sirasiga kiradi deb
aytishimiz mumkin.
Biroq, nomlari qayd etilgan tadqiqot ishlarida innovatsion yondashuv asosida
tarbiyaviy faoliyatni tashkil etish masalasi yetarlicha hal etilmagan, boʻlajak
oʻqituvchilarni kasbiy faoliyatga tayyorlash muammosi turli jihatdan oʻrganilgan boʻlsa
-
da, biroq ularning hech birida innovatsion yondashuv asos
ida boʻlajak oʻqituvchilarni
tarbiyaviy faoliyatga tayyorlash texnologiyalarini takomillashtirish muammosi maxsus
yoritilmagan. Shunday boʻlsada, mazkur tadqiqotlar, innovatsion yondashuv mazmunini,
tarbiyaviy faoliyatni tashkil etishdagi yondashuvlar mohiyatini anglashga muhim asos
boʻlib xizmat qildi.
Tarbiyaviy faoliyatning ijtimoiy ahamiyatini (jamiyat uchun zarurligi) anglash,
tarbiyaviy faoliyat t
o‘g‘
risidagi bilimlar majmuini
o‘
zlashtirish, tarbiyaviy faoliyatni
tashkil etish usullari, tarbiyaviy faoliyatga oid malaka va k
o‘
nikmalarni
o‘
zlashtirganlik,
tarbiyaviy faoliyatni tashkil etish darajalari b
o‘
yicha minimal tajribani
o‘
zlashtirganlik,
b
o‘
lajak
o‘
qituvchi shaxsining semantik y
o‘
nalishlari, kompetentsiyaning shaxsiy
ahamiyati (tarbiyaviy faoliyat nima uchun kerak va u qaerda amalga oshiriladi), b
o‘
lajak
o‘
qituvchining kompetentsiyasi darajasini aniqlash uchun
o‘
quv, nazorat va baholash
topshiriqlari namunalarining ta’lim bosqichlari bo‘
yicha k
o‘
rsatkichlaridan iborat
tarbiyaviy faoliyat tushunchasining tarkibiy qismlari ushbu faoliyatni samarali tashkil
etishda omil vazifasini
o‘
taydi.
Tadqiqotda tarbiyaviy faoliyat tushunchasining, mazmuni, tarkibiy qismlari
aniqlandi (1-rasmga qarang):
213
1-rasm. Tarbiyaviy faoliyat tushunchasining tarkibiy qismlari
Pedagogik oliy taʼlim muassasalarida tashkil etiladigan tizimli tarbiyaviy faoliyat
boʻlajak oʻqituvchilarning, tarbiyachilarning, mamlakat ziyolilarining gʻoyaviy qarashlari,
mafkuraviy immunitetlarida oʻz aksini topadi, uning natijasida jamiyatning gulla
b
yashnashi, ravnaq topishi, kishilarning ijtimoiy hayotining farovonligi hamda
yoshlarning har tomonlama kamol topishiga zamin yaratadi.
Bu esa boʻlajak taʼlim beruvchilarning zimmasiga kelajak avlodlarni Yurt ravnaqi
uchun ulkan hissa qoʻshish, Vatanga sadoqatli boʻlish, ijtimoiy muhitda insonlarga
hurmat va ehtirom koʻrsatish, manfaatlar toʻqnashuvini chetlab oʻta olish, halol, pokiza,
insonparvar, oʻz vatani kelajagi uchun qaygʻuradigan, maʼnaviy
-axloqiy kompetentli etib
taʼlim
-tarbiya berish vazifasini
qoʻyib bermoqda. Mana shu fazilatlarni oʻzida mujassam
eta olgan, oʻz kasbini mutaxassisi boʻlgan, bir vaqtda verbal va noverbal taʼlim olishni
uddalaydigan va taʼlim berishni eplay oladigan boʻlajak mutaxassislargina yuksak
choʻqqilarga erishgan, maʼnan
yetuk, barkamol, ijtimoiy faol inson sifatida shakllantira
oladi deyishimiz mumkin boʻladi.
Tarbiyaviy faoliyatga tayyor boʻlajak oʻqituvchi tarbiyaviy faoliyat jarayonida
oʻquvchilarni tarbiyalashni tashkil qilishda oʻquvchini tarbiyalash jarayonini tashk
il
qilishga ishonchini nazarda tutuvchi qatʼiy qarashlarga egalik nazarda tutiladi. Shu bilan
birga boʻlajak oʻqituvchining oʻzi tarbiyalangan boʻlishi hamda pedagogik jamoada ham
tarbiyaviy muhitni yarata olishi talab etiladi. Yuqoridagi fikrlarga asoslangan holda,
boʻlajak oʻqituvchilarni tarbiyaviy faoliyatga tayyorligiga doir mualliflik taʼrifini
keltiramiz,
boʻlajak oʻqituvchining tarbiyaviy faoliyatga tayyorligi –
bu tarbiyaviy
faoliyatni tashkil etishga doir nazariy bilimlarni egalllaganlik hamda mazkur faoliyatni
tashkil etish koʻnikma va malakalarni oʻzlashtirganlikdir.
Tarbiyaviy ishlarni tashkil etishga boʻlgan eʼtiborning kuchayishi, tarbiyani
samarali tashkil etishga tizimli yondoshuv taʼlim tizimidagi koʻpgina muammolarni hal
etishga ham imkoniyat yaratadi. Tarbiya ishlarini tashkil etishga qiziqishning ortishi esa
taʼlim va tarbiya jarayonlarini birgalikda olib borishning taʼlim muassasalaridagi oʻrni va
ahamiyati, statusini oshirib borishi bilan ham izohlanadi. Shu sababli, boʻlajak
pedagoglar
da qisqa muddatda tahliliy materiallar asosida kelajakni oʻylab qabul
qilinadigan qarorlar qabul qila olish qobiliyatlarini shakllantirish; taʼlim oluvchilar, ota
-
onalar, jamoat tashkilotlari, xususiy kompaniyalar vakillari bilan samarali muloqot
usullarig
a, jumladan oʻz imidjiga ega boʻlish kabi qobiliyat kabilarni shakllantirish
maqsadga muvofiqdir.
214
Xulosa
o‘
rnida aytish mumkinki, b
o‘
lajak
o‘
qituvchilarni tarbiyaviy faoliyatga
tayyorlash va amalga oshirish jarayoni pedagoglardan insoniylik, tashabbuskorlik,
faollik,
o‘quv jarayoni sub’ektlarining o‘
zaro munosabatlari tengligi va yana k
o‘
plab
ijtimoiy faollik xususiyatlarini talab etadiki, bu talab pedagog-
o‘
qituvchilar zimmasiga
bir qator ma’suliyatli vazifalarni yuklaydi.
Foydalanilgan adabiyotlar r
o‘
yxati:
1.
O‘
zbekiston
Respublikasi
Prezidenti
Sh.Mirziyoevning
2017
yil
30 sentyabrda “O‘qituvchi va murabbiylar kuni” munosabati bilan O‘
zbekiston
o‘
qituvchi
va murabbiylariga y
o‘
llagan tabrik nutqi.
2.
O‘
zbek tilining izohli lu
g‘
ati. //Begmatov E., Madvaliev A. va boshqalar.;
–
II jild.
–
T.: “O‘zbekiston milliy entsiklopediyasi” Davlat ilmiy nashriyoti, 2006. –
606 b.
3.
Isakulova N. METHODS OF USING COURSES OF OPEN EDUCATION IN
IMPROVING MEDIA OF COMPETENCE OF STUDENTS (ON THE EXAMPLE OF ENGLISH)
//European Journal of Research and Reflection in Educational Sciences.
–
2019.
–
Т.
2019.
4.
Ismailova Z.K. Talabalarning kasbiy pedagogik malakalarini shakllantirish: Diss.
... ped. fan. nom.
–
T.: 2000.
–
186 b.
5.
Макаренко А.С. Сочинения: 8 т. T. 5 / Макаренко А.С. –
M.: 1985.
–
333 с.
TA`LIM-TARBIYA JARAYONIDA BOSHQARUV FAOLIYATINING KOGNITIV TAHLILI
Karimova M.M., TDPU
o‘
qituvchisi
Vaspidinova N.A., TDPU talabasi
Annotatsiya.
Ushbu maqolada rahbarlarining samarali boshqaruv faoliyati
algoritmining kognitiv tahlili haqid
a ma’lumotlar
yoritilgan
Kalit s
o‘
zlar:
tizim,
algoritm, rahbar, faoliyat, funksiya, talab, ta’lim muassasasi.
Rahbarlarining asosiy funksiyasi ta’lim muassasasi oldiga qo‘
yilgan maqsadlarga
erishishda muassasaning xayotiy faoliyatini ta’minlash bo‘
yicha boshqaruv
y
o‘
nalishidagi masalalarning ijobiy yechimini topish, hal etish hisoblanadi. Alohida
ta’kidlash zarurki, boshqaruv faoliyati yoki ixtiyoriy faoliyat inson
-inson munosabati,
shuningdek, insonning tashqi muhit bilan munosabatlari, tarbiyaviy munosabatlar
shaklida, ya’ni shaxsning ehtiyojlari talablaridan kelib chiqib ko‘
zlangan maqsadni
amalga oshirishdagi
o‘
zaro aloqalar shaklida tahlil qilinadi va
o‘
rganiladi. Faoliyat
maqsadi ob’ektiv bo‘
lib,
o‘
z
o‘
rnida shaxs tomonidan belgilanadi va u faoliyatning asosiy
komponenti hisoblanadi [5].
Shuningdek, faoliyat sub’ektni ma’lum bir harakatga keltiruvchi sabablarni
aniqlaydi va unda aniq bir shaxsning faoliyati va maqsad ifodalanadi. Ma’lumki, malaka
oshirish tizimida boshqaruv faoliyati sub’ektlar tomo
nidan lavozimi y
o‘
nalishidagi
funksiyalarini bajarishlari jarayonida amalga oshiriladi.
Boshqaruv faoliyati oldindan belgilangan xatti- harakatlar majmuasi, shuningdek,
boshqaruv jarayoni bosqichlari sifatida ta’lim muassasasi rahbarining maqsadga
y
o‘
naltirilgan funksiyalarining strukgurasi boshqaruv predmetlari orqali belgilanadi.
Demak, malaka oshirish tizimida boshqaruv
o‘
ziga xos xususiyatlarga ega b
o‘
lib, ular
maqsadga erishishda harakatlar izchilligi bilan belgilanadi. Bu jihatlar
o‘
z-
o‘
zidan
maqsadga k
o‘
ra aniqlanmaydi, balki maqsadga erishishdagi shart-sharoitlar orqali
belgilanadi [3].
