“Adliya sohasida raqamlashtirishni rivojlantirishning zamonaviy tendensiyalari”
xalqaro konferensiya materiallari (2021-yil 14-dekabr)
240
Jo‘rayeva Shohsanam
Toshkent davlat yuridik universiteti talabasi
MA’MURIY SUDLAR INSTITUTI VA ULARNING SUDLOV
TIZIMIDAGI O‘RNI
Jurayeva Shokhsanam
Student of Tashkent State University of Law
INSTITUTE OF ADMINISTRATIVE COURTS AND THEIR ROLE
IN THE JUDICIAL SYSTEM
Жураева Шохсанам
Студент Ташкентского государственного
юридического университета
ИНСТИТУТ АДМИНИСТРАТИВНЫХ СУДОВ И ИХ РОЛЬ
В СУДЕБНОЙ СИСТЕМЕ
So‘nggi yillarda yurtimizda sud-huquq tizimini takomillashtirish borasida
tizimli ishlar olib borilmoqda. Fuqarolar hamda tadbirkorlar huquq,
manfaatlarini ishonchli himoyasi kuchaytirilmoqda. Amalga oshirilayotgan
ishlar natijasida odil sudlov jarayonida inson huquqlari himoyasi yangi
bosqichga chiqdi.
Sud hokimiyatining mustaqilligi haqidagi konstitutsiyaviy norma hamda
sudlar faoliyatiga aralashganlik uchun javobgarlik kuchaytirildi. Fuqarolarning
huquqlari va manfaatlariga tajovuz qilish holatlariga zudlik bilan chora-tadbirlar
ko‘rilishi belgilandi. 2017–2021-yillarga mo‘ljallangan
“Harakatlar
strategiyasi”
da sud tizimidagi byurokratik to‘siqlarni olib tashlash, sud-huquq
tizimini tubdan isloh qilish, inson va fuqarolarning, tadbirkorlarning
buzilayotgan huquqlari, zarar yetkazilayotgan manfaatlariga zaruriy choralar
ko‘rilishi belgilandi. Bu borada bir qator qonunlar, Prezident farmonlari qabul
qilindi. Xususan, yangi tahrirdagi “Sudlar to‘g‘risida”gi Qonunda sud tizimidagi
yangiliklar umumlashtirilib, sud tizimining yangi shakli qonuniylashtirildi.
Sudlarning mustaqilligi, sudlarning vakolatlari, sudyalar faoliyati belgilab
qo‘yildi. Shuningdek, sud tizimida korrupsiyaning oldini olish, tizimni malakali
va halol kadrlar bilan to‘ldirish, sud organlari faoliyatida shaffoflikni ta’minlash,
fuqarolar va tadbirkorlik subyektlarining sud hokimiyatiga bo‘lgan ishonchini
oshirish maqsadida sudyalikka kadrlarni tayyorlash, korrupsiya holatlarini
barvaqt aniqlash mexanizmi yaratildi.
2017-yil 21-fevral kunidagi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining
PF–4966 sonli “O‘zbekiston Respublikasi sud tizimi tuzilmasini tubdan
takomillashtirish va faoliyati samaradorligini oshirish chora-
tadbirlari”
to‘g‘risidagi Farmoniga muvofiq
ma’muriy organlar bilan munosabatlarda
qonun ustuvorligini, fuqarolar, korxona va tashkilotlarning huquqiy va qonuniy
“Adliya sohasida raqamlashtirishni rivojlantirishning zamonaviy tendensiyalari”
xalqaro konferensiya materiallari (2021-yil 14-dekabr)
241
manfaatlarini ta’minlash, ma’muriy va boshqa ommaviy munosabatlar sohasida
yuridik shaxslarning buzilgan yoki nizolashilayotgan huquqlari, erkinliklari va
huquqlarini himoya qilish, ma’muriy hamda ommaviy huquqiy munosabatlarda
qonuniylikni mustahkamlash maqsadida Qoraqalpog‘iston Respublikasi,
viloyatlar markazlari va Toshkent shahrida tumanlararo
ma’muriy
sudlar
tashkil qilindi. Shu munosabat bilan tuman (shahar) ma’muriy sudlari tugatildi.
O‘zbekiston Respublikasining ma’muriy sud ishlarini yuritish
to‘g‘risidagi kodeksiga
asosan ma’muriy sudlar:
1) idoraviy normativ-huquqiy nizolashish to‘g‘
risidagi ishlarni;
2) davlat boshqaruv organlarining, ma’muriy organlarning, fuqarolar
o‘zini o‘zi boshqarish organlarining va ular mansabdor shaxslarining fuqarolar
huquq va manfaatlariga zid qarorlari, harakatlari yuzasidan nizolarni;
3) saylov komissiyalarining xatti-
harakatlari yuzasidan nizolarni;
4) notarial ishlarni yuritishdagi, fuqarolik holati dalolatnomalarini
yozishni rad etganlik bo‘
yicha holatlarni;
5) davlat ro‘yxatidan o‘tish bo‘yicha rad etilganlik holatlarini ko‘rib
chiqishga
vakolatli
hisoblanadi. Bundan O‘zbekiston Respublikasi
Konstitutsiyaviy sudi, fuqarolik ishlari bo‘yicha sudlar, iqtisodiy sudlar hamda
harbiy sudlarga taalluqli ishlarni ko‘rib chiqish mustasnodir.
Turli hududlarda joylashgan bir nechta javobgarga nisbatan ariza arizachi
(ma’muriy protsessual huquq layoqatiga ega bo‘lgan fuqaro yoki yuridik shaxs)
tanlovi bo‘yicha shu yerdagi ma’muriy sudga beriladi. Bugungi kunda sudga
beriladigan arizalar elektron shaklda ham taqdim etilishi mumkin.
Ma’muriy sudlar instituti tashkil etilmasdan avval
davlat organlari
tomonidan qabul qilingan normativ-huquqiy hujjatlarning konstitutsiyaviyligi
hamda qonuniyligi qaysi sud instituti tomonidan ko‘rib chiqilishi belgilanmagan
edi. “Konstitutsiyaviy sud” to‘g‘risidagi Qonunda ham Konstitutsiyaviy sud
vakolatlari qismida davlat organlari tomonidan chiqariladigan qarorlarni ko‘rib
chiqish ko‘rsatilmagan edi. Ammo konstitutsiyaviy sud tarixida faqat bir marta
1998-yilda idoraviy normativ-huquqiy hujjat haqidagi ishni ko‘rib chiqqan.Sud
Plenumining 19.07.1996-yil 18-son “ Fuqarolarning huquqlari va erkinliklarini
buzadigan xatti-harakatlar va qarorlar ustidan keltirilgan sudlarda ko‘rish
amaliyoti” to‘g‘risidagi Qarorning 6-bandiga muvofiq, ilgari ham fuqarolik ishlari
bo‘yicha sudlarda umumnormativ turdagi hujjatlar yuzasidan nizolashishga
ruxsat berilardi. Ammo aniq mexanizmlarning mavjud emasligi bu amaliyotning
kam tatbiq etilishiga olib keldi. Endi barcha noaniqliklar barham topdi. Biroq
ma’muriy sudlarning, Oliy sudning vakolatlari faqatgina idoraviy normativ-
huquqiy hujjatlar bilangina cheklanadi. Qolgan barcha normativ-huquqiy
hujjatlar Konstitutsiyaviy sudga taalluqli hisoblanadi. Konstitutsiyaviy sudga
tegishli NHH lar aynan shu sud institutida ko‘rib chiqiladi.
Ma’muriy sud instituti
1863
-yilda Germaniyada paydo bo‘lgan bo‘lib,
O‘zbekiston ham shu davlat tajribasiga asoslanmoqda.
Yuridik fanlar nomzodi
Serikbek Muratayev
Germaniyadagi ma’muriy sudlar tizimi haqida shunday
fikrlarni aytib o‘tgan: “ Germaniyada ma’muriy sudlarning davlat organlariga
ta’siri juda kuchli. Ularda boshqaruv organlarining rahbarlari ma’muriy sudlarga
ishimiz tushmasin” deb, xavotirda turadi va muammolarga o‘z vaqtida yechim
“Adliya sohasida raqamlashtirishni rivojlantirishning zamonaviy tendensiyalari”
xalqaro konferensiya materiallari (2021-yil 14-dekabr)
242
topishga harakat qiladi”. Olim ma’muriy sudlarning fuqarolar oldida turib davlat
organlarining xatosini tuzatadigan tashkilotga aylanishi kerak deb hisoblaydi.
Aslida ham, ma’muriy sudlar shu maqsadda tashkil etilgan edi. Ammo qonun
hujjatlarini amalga oshirish mexanizmini yaratish maqsadida qonunosti
hujjatlari ko‘payib ketmoqda. Amaliyotda esa qonunosti hujjatlarining ko‘pi
fuqarolarga notanish. Ularning aksariyatini bilaverishmaydi yoxud
topilavermaydi. Shu muammolarga yechim sifatida qonun hujjatlarini to‘g‘ridan
to‘g‘ri fuqarolarga yetkazish, ularning huquqiy ongini shakllantirish bo‘yicha
ishlar olib borilmoqda.
Bugungi kun nuqtayi nazaridan qaraydigan bo‘lsak, ma’muriy sudlarga
arizalar hamda shikoyatlar tuman hokimlarining fuqarolarga, tadbirkorlik
subyektlariga yer uchastkalari ajratishi bilan bog‘liq bo‘lgan qarorlari ustidan
tushmoqda. Yoxud mansabdor shaxslarning o‘z xizmat vazifalari paytida
chiqaradigan qarorlari ham ma’muriy sudlov jarayonlarining obyektiga
aylanmoqda. Bu degani, ma’muriy sudlar tashkil etilgach davlat organlari
ustidan jamoatchilik nazorati kuchaydi. Bunga qadar minglab fuqarolar hamda
yuridik shaxslar huquqlari poymol etilib, hokimlar noqonuniy harakatlar
qilayotgan, jabrlanuvchilar esa qayerga murojaat qilishni bilmay sarson
bo‘lardilar. Endi siz hatto uyda o‘tirib ham qonunga xilof bo‘lgan davlat idoralari
qarorlari, xatti-harakatlari ustidan ma’muriy sudlarga ariza yuborishingiz,
davlat bojini ham to‘lashingiz mumkin. Bizda ma’muriy sudlar tashkil etilganiga
juda ko‘p vaqt bo‘lmadi. Ammo shu qisqa muddatda fuqarolar ishtiroki bilan
davlat idoralarining noqonuniy qarorlari, xatti-harakatlari aniqlandi. Ularga
tegishlicha choralar ko‘rildi. Korrupsiya holatlari aniqlandi. Bu tizimni yanada
yaxshi ishlashiga fuqarolar tashabbuskorligi bilan erishishimiz mumkin, deb
hisoblayman.
Biz yana bir narsaga e’tibor qaratishimiz kerak. Ma’muriy sudlar ma’muriy
huquqbuzarlikka oid ishlarni, hamda davlat idoralari normativ-huquqiy
hujjatlaridan tashqari bo‘lgan NHH larni ko‘rib chiqishdan o‘zini tiyadi. Oliy
Majlis qonunlari, Prezident farmonlari, Vazirlar Mahkamasi qarorlarining
Konstitutsiyaga muvofiqligini O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy sudi
nazorat qiladi hamda konstitutsiyaviy norma buzilishi holatlari ustidan
Konstitutsiyaviy Sud instituti ish olib boradi.
Agar ma’muriy sudlar tizimi yaxshi yo‘lga qo‘yilsa, davlat idoralari va
muassasalari ustidan kuchli jamoat nazorati o‘rnatiladi. Fuqarolarni qiynaydigan
byurokratik to‘siqlar olib tashlanadi. Xalqning davlatga ishonchi ortadi.
O‘zboshimcha yer uchastkalari ajratilishi, qog‘ozbozlik, korrupsiya holatlari
cheklanadi. Ma’muriy sudlar xalq himoyachisiga aylanar ekan, insonlar emin-
erkin tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanishlari, davlat xizmatlaridan
foydalanishlari kafolatlanadi.
Mansabdor shaxslar ham javobgarlikni o‘ylab o‘z xizmat vazifalariga
mas’uliyat bilan yondashadilar. Murojaat qilgan insonlarni rozi qilishga harakat
qiladilar.
To‘g‘ri, ma’muriy sudlar tashkil etilganiga ko‘p bo‘lmadi. Ammo bu
tizimdan ko‘p natijalar kutilmoqda.
