DEVELOPMENT AND INNOVATIONS IN SCIENCE
International scientific-online conference
54
MOLIYA TIZIMINING IQTISODIY MUNOSABATLARDAGI
AHAMIYATI
O‘.Baytanov
Jizzax politexnika instituti
“Iqtisodiyot va menejment” kafedrasi dotsenti v.b
R.Akbaraliyeva
Kibersport fakulteti 531-22 guruh talabasi
https://doi.org/10.5281/zenodo.16891889
Annotatsiya:
Maqolada davlat moliya tizimining iqtisodiy munosabatlarda
tutgan o‘rni va iqtisodiy mohiyati aks ettirilgan. Shuningdek, davlat moliyasining
iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishdagi funksiyalari yoritilgan.
Kalit so‘zlar:
Davlat moliyasi, funksiya, davlat, nazorat.
Аннотация:
В статье отражена роль и экономический характер
государственной финансовой системы в экономических отношениях.
Также освещаются функции государственных финансов в осуществлении
экономических реформ.
Ключевые слова:
государственные финансы, функция, государство,
контроль.
Moliyaning iqtisodiy kategoriya sifatidagi tabiati va mohiyati uning
bajaradigan funksiyalarida namoyon bo‘ladi.
Funksiya ob’ekt ichki mohiyati konkret shaklining namoyon bo‘lish
jarayonidir. Moliyaning funksiyalarini bilish moliya siyosatini amalga oshirish
uchun zarurdir. Moliya fani nuqtai-nazaridan davlat moliyasi, xo‘jalik sub’ektlari
moliyasi va uy xo‘jaliklari moliyasi funksiyalarining ma’lum darajada birligi
mavjud. Shu bilan bir vaqtda, ular o‘rtasida farqlar ham mavjudki, bu holat bir
tomondan, umumdavlat manfaatlaridan va boshqa tomondan esa, korxonalar
faoliyatining tadbirkorlik jihatlari hamda fuqarolar shaxsiy manfaatlaridan kelib
chiqadi.
Moliyaning funksiyalari yuzasidan iqtisodchi-olimlar o‘rtasida qator bahsli
holatlar mavjud.
Bir qator taniqli moliyachilar moliyaning uchta funksiyasi mavjudligini
e’tirof etishadi.
A.M. Birman moliyaning quyidagi funksiyalari mavjudligini e’tirof etadi:
-xo‘jalik yuritish jarayonini pul mablag‘lari bilan ta’minlash;
-nazorat;
-taqsimlash.
A.M. Aleksandrov va E.A. Voznesenskiy tasdiqlaydiki, moliya quyidagi
funksiyalarni bajaradi:
DEVELOPMENT AND INNOVATIONS IN SCIENCE
International scientific-online conference
55
-pul fondlarini shakllantirish;
-shakllantirilgan pul fondlaridan foydalanish;
-nazorat.
I.Т. Balabanovning fikriga ko‘ra, bozor iqtisodiyoti sharoitida moliyaning
taqsimlash funksiyasi o‘zining mazmunini yo‘qotadi.
Iqtisodchi V.M. Rodionovaning fikriga ko‘ra, moliya taqsimlash va nazorat
funksiyalarini bajaradi.
A.M.Babich, L.N.Pavlovalarning fikricha, butun moliya tizimi uchun qator
funksiyalar - rejalashtirish, tashkil etish, rag‘batlantirish hal qiluvchi ahamiyatga
egadir.
Hozirgi sharoitda O‘zbekistonlik iqtisodchi-olimlar moliyaning taqsimlash
va nazorat funksiyalarini bajarishini e’tirof etishadi.
Iqtisodiy sub’ektlarning asosiy manfaati foyda olish hisoblanadi. Foyda
markazlashtirilmagan pul fondlarining asosiy moliyaviy manbaidir.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida mulkchilik ko‘p ukladli shakllarini paydo
bo‘lishi va bozor iqtisodiyotining amal qilishi to‘lik iqtisodiy mustaqillikni
ta’minlovchi demokratik tizimni shakllantirishni ob’ektiv zarur qilib qo‘yadi.
Bunday sharoitda iqtisodiy sub’ektlar faoliyatining moliyaviy natijalari, ya’ni
tadbirkorlik foydasini taqsimlash ular tomonidan qabul qilinadigan moliyaviy
qarorlarga bog‘liqdir.
Тurli darajadagi ko‘p sonli fondlarni shakllantirishning asosiy moliyaviy
manbalari nima hisoblanadi?
Albatta bunda makrodarajada yalpi ichki mahsulot eng birinchi manba
bo‘lib hisoblanadi. Yalpi ichki mahsulotni taqsimlash jarayoni turli xil moliyaviy
vositalar: me’yorlar, stavkalar, tariflar, ajratmalar va boshqa moliyaviy
instrumentlar vositasida amalga oshiriladi.
Mikrodarajada esa uning manbai korxonalar pul daromadlari va
jamg‘armalari hisoblanadi.
Moliyaning nazorat funksiyasi - bu ob’ektiv tarzda amal qiluvchi pul
munosabatlari jarayonlarini nazorat qilishdir.
Moliya nazorat funksiyasining ob’ekti bo‘lib xo‘jalik sub’ektlari faoliyatining
moliyaviy natijalari hisoblanadi.
Nazorat funksiyasi vositasida esa, pul fondlarining shakllanishi
jarayonlarini iqtisodiy qonuniyatlar, me’yorlar asosida amalga oshirishni
nazorat qiladi.
Davlatning paydo bo‘lishi bilan moliyaning paydo bo‘lishini izohlash uchun
davlatning jamiyat iqtisodiy tizimidagi roli va unga tegishli bo‘lgan funksiyalarni
DEVELOPMENT AND INNOVATIONS IN SCIENCE
International scientific-online conference
56
asoslash lozim. Davlatning iqtisodiy roli uning quyidagi funksiyalarida namoyon
bo‘ladi: tartibga solish, qayta taqsimlash, ijtimoiy, nazorat.
Тartibga solish funksiyasi:
Davlat ishtiroki zarur bo‘lgan shunday sohalar
mavjudki, ularning to‘laqonli amal qilishida davlat ishtiroki belgilovchi ahamiyat
kasb etadi (masalan, mudofaa, davlat boshqaruv apparatini saqlash, ijtimoiy
sohalar, aholini ijtimoiy himoyalash tizimlari va boshqalar). Davlat turli xil
institutsional tizimlar vositasida iqtisodiy siyosatni amalga oshiradi. Davlatning
tartibga solish funksiyasining bajarilishi tartibga solishning qator sohalarida
ta’minlanadi: davlat moliyasi, pul muomalasi, nakd pulsiz hisob-kitoblar, valyuta
kurslari, iqtisodiy havfsizlik va boshqalar.
Qayta taqsimlash funksiyasi
. Yaratilgan milliy daromad ishlab
chiqaruvchilar va iste’molchilar o‘rtasida qayta taqsimlashning ob’ekti
hisoblanadi. Bunda qayta taqsimlash mexanizmining vositasi va ijrochilari
sifatida soliq tizimi hamda byudjet tizimi maydonga chiqadi.
Ijtimoiy funksiya
. O‘tish davrining asosiy muammosi hisoblanuvchi
ijtimoiy himoya tizimlarini shakllantirish va aholining kam ta’minlangan
qatlamlarini himoya qilish davlatning asosiy funksiyasi hisoblanadi. Bu
funksiyaning amal qilish mexanizmi davlatning quyidagi yo‘nalishlardagi aniq
tadbirlari orqali ta’minlanadi: ijtimoiy transfertlar tizimi, respublika va mahalliy
darajadagi ijtimoiy dasturlar, adresli ijtimoiy yordamlar.
Moliyaning quyidagi tamoyillari amal qiladi: birlik (yaxlitlik);
balanslilik; maqsadga yo‘naltiralganlik; sharoitga moslashuvchanlik; strategik
asoslarga tayanuvchanlik.
Moliyaning birlik (yaxlitlik) tamoyili shuni xususiyatlaydiki, moliya
munosabatlarining barcha sub’ektlari uchun qonun va me’yoriy-huququiy
asoslarning, pul, kredit va soliq tizimlarining, moliyaviy xujjatlar va hisobotlar
shakllarining, moliyaviy operatsiyalarni buxgalteriya hisobida aks ettirish
tartibining, harajatlar va moliyaviy natijalarni shakllantirishning, moliyaviy,
to‘lov-hisob-kitob va soliq intizomlarini buzganligi uchun jazolar qo‘llashning
yaxlitligi, umumiyligi va hamma uchun birdayligi amal qiladi.
Balanslilik tamoyili shuni anglatadiki, barcha xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar
mulki qiymatining baholanishi ularni shakllatirishning aniq manbalariga
jumladan, tushumlar va daromadlar hisobiga, o‘z mablag‘lari, jalb qilingan
mablag‘lar va bank kreditlari kabilarga egadir.
Agar mulk faqat o‘z daromadlar hisobiga shakllantirilgan bo‘lsa, xo‘jalik
sub’ektining kontagentlar oldidagi moliyaviy majburiyatlari va tashqi qarzi
bo‘lmaydi. Biroq, har qanday xo‘jalik sub’ektining byudjet oldidagi va davlatning
DEVELOPMENT AND INNOVATIONS IN SCIENCE
International scientific-online conference
57
byudjetdan tashqari maxsus maqsadli fondlari oldidagi majburiyatlarini
unutmasligi lozim.
Agar mulk shakllanishida bank krediti yoki boshqa manbalar ham ishtiroki
bo‘lgan bo‘lsa, u holda moliyaviy majburiyatlar va kontragentlar oldidagi
kreditorlik qarzlari yuzaga keladi. Тo‘lovchanlik asosida mablag‘larning jalb
etilishi foiz stavkalari va harajatlarning qoplanishini qiyoslashni talab etadi.
Тashqi moliyalashtirishi manbalari muddatlilik sharti bilan ham cheklangandir.
Davlat byudjeti va byudjetdan tashqari fondlarning balansliligi tamoyili
shuni anglatadiki, rejelashtirilayotgan harajatlar hajmi umumiy daromad
manbalari umumiy hajmiga mos kelishi lozim. Bu yerda shu narsa muhimki,
daromad manbalarida ko‘zda tutilayotgan qarzlar davlat byudjeti va nobyudjet
fondlarning davlat qarziga xizmat ko‘rsatish va ularni qaytarish bo‘yicha
moliyaviy imkoniyatlardan ortib ketmasligi zarurdir.
Makrodarajada
moliyaning
balansliligi
mikroko‘lamdagi
moliya
barqarorligiga asoslanadi.
Moliyaning balansliligi pul majburiyatlari va qarzlari to‘lanishining o‘z
vaqtida va to‘liq bajarilishidp namoyon bo‘ladi.
Moliyaning balansliligining buzilishi muddati o‘tgan qarzlar va
majburiyatlarning o‘sishida yaqqol namoyon bo‘ladi hamda moliyaviy nochorlik
(bankrotlik)ka olib keladiki, bunda majburiyatlarni o‘zgacha moliyaviy
shartlarda qayta ko‘rib chiqish va qayta tarkiblashtirish zaruriyat kelib chiqadi.
Moliyaning yana bir tamoyili - maqsadga yo‘naltirilganlikdir. Тadbirkorlik
faoliyatining an’anaviy maqsadlariga quyidagilar kiradi: foyda olish, ishlab
chiqarish rentabelligini va va mehnat unumdorligini oshirish, bozoda barqaror
holatni, moddiy, mehnat va moliyaviy resurslvr yetarliligini ta’minlash va
hokazo. Davlat moliyasining bunday maqsadlariga quyidagilar kiradi: soliqlar,
yig‘imlar va soliqsiz tushumlar shaklida daromadlarni to‘plash; mablag‘larni
ijtimoiy sohalar, iqtisodiyotning davlat
va munitsipal (mahalliy) sektorlari taraqqiyoti yo‘nalishlari va tasdiqlangan
parametrlariga mos tarzda, investitsiya dasturlari hamda ichki va tashqi qarzlar
bo‘sicha majburiyatlarning bajarilishi holatiga mos tarzda qayta tasdiqlash.
Moliyalashtirish
va
mablag‘larni
joylashtirish
manbalarini
diversifikatsiyalash (qayta tarkiblashtirish) tamoyili ikki yoqlama namoyon
bo‘ladi:
Mablag‘larning turli manbalardan turli ob’ektlar va mulklarga investitsiya
qilinishida;
Тadbirkorlik va notijorat faoliyatining turli ko‘rinishlari bilan
DEVELOPMENT AND INNOVATIONS IN SCIENCE
International scientific-online conference
58
shug‘ullanuvchi ko‘p tarmoqli korxonalarning yaratilishida.
Moliyalashtirish
manbalarining
diversifikatsiyasi
umumiy
tarzda
daromadlar o‘sishini ta’minlaydi, bankrotlilik riskini pasaytirishga va korxona
raqobatbardoshligini oshirishga imkon beradi. Shu bilan birga mazkur tamoyil
moliyaviy resurslarning oborotdan chetlashuviga ham olib kelishi mumkinki,
ushbu muammo moliyachilar diqqat markazida bo‘lishi zarur.
Moliyaning strategik asoslarga tayanuvchanlik tamoyili shuni anglatadiki,
aniq maqsadga erishish uchun ishlab chiqarish, xizmat ko‘rsatish sohalarida
nafaqat joriy harajatlarni, balki shu bilan birga uzoq va o‘rta muddatlarga
investitsiya xususiyatidagi qo‘yilmalar qilishni ham hisobga olgan holda optimal
va samarali moliyalashtirishni ta’minlovchi moliyaviy resurslarni jalb etishning
aniq strategiyasi ishlab chiqilishi lozim. Investitsiya xususiyatidagi qo‘yilmalar
tarkibi YaIMning, ijtimoiy turmush tarzining o‘sish istiqbollarini belgilaydi.
Mazkur maxsus tamoyillar qatorida moliya taraqqiyotiga mamlakatda
iqtisodiyotni boshqarish umumiy tamoyillarining amal qilishi ham katta ta’sir
ko‘rsatadi. Bunday umumiy tamoyillarga quyidagilar kiradi: qabul qilingan
qarorlarning bajarilishi ustidan nazorat; o‘tilgan tajriba va saboqlarni hisobga
olish; xo‘jalik yuritishning tashqi muhitidagi o‘zgarishlar yo‘nalishlari va
rivojlanish qonuniyatlarini hisobga olish; strategik maqsadlar va rivojlanish
istiqbollarini hisobga olish; munozarali va alohida kelishuv talab etilgan
vaziyatlarda qat’iy va tezkor qarorlar qabul qilish hamda tadbirlar belgilash;
tashqi omillar, masalan, siyosiy nobarqarorlik ta’sirining oqibatlarini oldindan
belgilab bo‘lmasligini tan olish.
Makro va mikro ko‘lamda iqtisodiyotning barqarorlashuvi umumiy
moliyaviy barqarorlikni ta’minlash bilan ajralmasdir. Shuning uchun
makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar bo‘lmish - YaIM va inflyatsiya, valyuta kursi,
ishsizlik darajasi, to‘lov balansining holati, mehnatga haq to‘lash darajasi, aholi
turli qatlamlari daromadlarining o‘zaro nisbati, kreditlar va depozitlar bo‘yicha
foiz stavkalari kabilar o‘sish sur’atlarining monitoringi moliya sohasidagi real
vaziyatni ob’ektiv baholash imkonini beradi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:
1.O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. T.:2023
2.O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami, 2017 y., 4—6-son, 39-
modda
3.O’zbekiston Respublikasi Qonuni. Raqobat to’g’risida. 2012 yil 6 yanvar.
4.O’zbekiston Respublikasi Prezdentining “2017-2021 yillarda O’zbekiston
Respublikasini rivojlanishning beshta ustuvor yo’nalishi bo’yicha Harakatlar
Strategiyasi to’g’risida” PF-4947-sonli farmoni
DEVELOPMENT AND INNOVATIONS IN SCIENCE
International scientific-online conference
59
5.O’zbekiston Respublikasining Prezidentining 2017 – yil 2 fevraldagi “Ish haqi,
pensiya, nafaqa va stependiyalar to’lash mexanizimini takomillashtrishga doir
chora-tadbirlar to’g’risidagi” PF-2753-sonli qarori
6.O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2016-yil 2-dekabrdagi "O’zbekiston
Respublikasining turizm sohasini jadal rivojlantirishni ta’minlash chora-
tadbirlari to’g’risida”gi farmoni.
7.Mirzaqul o'g, B. O. R. "HUDUDLARDA ISHBILARMONLIK MUHITINI
YAXSHILASH." KICHIK BIZNES VA XUSUSIY TADBIRKORLIKNI YANADA
RIVOJLANTIRISHNI RAG'BATANTIRISH USULLARI (2023).
8.O’ral, Baytanov, and Norimov Elbek. "ISSUES OF THE INFLUENCE OF THE
FINANCIAL SECTOR ON ECONOMIC GROWTH." INTERNATIONAL CONFERENCE
ON INTERDISCIPLINARY SCIENCE. Vol. 1. No. 6. 2024.
