DEVELOPMENT AND INNOVATIONS IN SCIENCE
International scientific-online conference
13
STABILLOVCHI REAGENT - POLIANIONLI SELLYULOZANING
BURG‘ULASH ERITMALARINI FAOLLASHTIRUVCHI
XUSUSIYATLARIGA TA’SIR ETUVCHI OMILLARINING TA’SIRI.
Raxmanov Jaxongir Jalilovich
Bozorov Otabek Nashvandovich
Iqtisodiyot va pedagogika universiteti
E-mail: raxmanov.jaxongir@mail.ru
https://doi.org/10.5281/zenodo.14620773
Annotatsiya:
Sellyuloza ishlab chiqarishning zamonaviy texnologiyalari,
ayniqsa, zamonaviy ekologik talablarga muvofiq kimyoviy ishlov berish uchun
yetarli sifatli sellyulozani taʼminlamayapti. Natriy gidroksididan qaynatish
jarayonida keng foydalanilganiga qaramay, bu bosqichda ajralib chiqayotgan
zararli uchuvchi birikmalarning tabiati va atrof-muhitga taʼsiri yaxshi
oʻrganilmagan boʻlib qolmoqda. Bu bilimlardagi bo’shliq paxta chiqindilaridan
yuqori sifatli sellyuloza ishlab chiqarishga qodir bo’lgan ekologik toza
jarayonlarni ishlab chiqish uchun kompleks tadqiqotlar va ishlanmalar o’tkazish,
kimyoviy ishlov berish ilovalarida ham sanoat samaradorligini, ham ekologik
barqarorlikni ta’minlash muhimligini ta’kidlaydi. Paxta tozalash korxonalarining
tolali chiqindilaridan olingan chiqindilar asosidagi sellyuloza namunalarini
kimyoviy ishlov berishda, sellyulozaning kimyoviy tarkibiga qarab, turdosh
preparatlar koʻpincha turlicha reaksiyaga kirishadi, turli tezlikda eterifikatsiya
qilinadi va turli sifatli mahsulotlar beradi. Bu esa sellyulozaning reaktsiya
qobiliyati masalasini ko’taradi.
Kalit so‘zlar:
harorat, sellyuloza, komponent, makromolekulalar,
qaynatish, gomogen, tozalash, reaksiya, qaynatish, avtoklav, tarkibiy, kompleks.
Ishqoriy agentning (NaOH yoki KOH) suspenziyadagi polianion sellyuloza
(PAS) tuzilishi va xususiyatlariga ta’siri o‘rganildi. Kichik miqdordagi KOH
mavjud bo‘lganda, suyuq fazani kichik ajratish bilan tuz va sut kislotasida
barqaror yopishqoqlikka ega PAS olish imkoniyati ko‘rsatilgan. KMS ning
angidroglyukoza birligida karboksimetil o‘rnini bosuvchi moddalarning
tarqalishini o‘rganish uchun sintez sharoitlariga qarab, KMS bir hil muhitda
DMSO / tetrabutilammonium ftorid eritmasida, normal sharoitda va qalin
(deyarli pasta) suspenziyada olingan[1]. O‘rinbosarlarning taqsimlanishi
kimyoviy usul bilan aniqlandi: TT, Fure- IKS, YAMR spektroskopiyasi va
boshqalar. Karboksimetil guruhlarning bir xil taqsimoti quyuq suspenziya
shaklida olingan KMSda topilgan, o‘rinbosarlari quyidagi tartibda taqsimlangan:
C2> C6> C3. Boshqa ikkita usul bilan sintez qilingan KMSdagi o‘rinbosarlarning
DEVELOPMENT AND INNOVATIONS IN SCIENCE
International scientific-online conference
14
taqsimlanishi boshqacha edi va quyidagi tartibda o‘zgardi: C6> C2> C3. Ushbu
ishning maqsadi NaKMS ning suvli eritmalarining yopishqoqligi va strukturaviy
xususiyatlariga o‘zaro bog‘lovchi vositaning tabiati va konsentratsiyasining
ta’sirini o‘rganish edi[1]. Aralash erituvchilarda sellyuloza efirining strukturaviy
va qovushqoqlik xususiyatlari turbodimetriya va reologiya usullari bilan
o‘rganilgan.
Strukturaviy
qo‘shimchalarning
kimyoviy
tabiati
va
konsentratsiyasining NaKMS eritmalarining yopishqoqligiga ta’siri aniqlangan.
Glitserin qo‘shimchalarini kiritish tizimning viskozitesini sezilarli darajada
oshirishga olib kelishi aniqlandi. Texnik karboksimetil-sellyuloza tarkibida 50%
gacha aralashmalar, asosan natriy xlorid va natriy glikolyat mavjud.
Birinchi marta Fragmites kommunis qamish turining havo qismi
biomassasining karboksimetilatsiyasi reaksiyasi erituvchisiz mexanik-kimyoviy
ishlov berish sharoitida amalga oshirildi, bu o‘simlik materialining butun ligno-
uglevod kompleksidan to‘liq darajada foydalanishga imkon berdi[2]. Ishqoriy
ishlov berish va karboksimetillanish harorati va davomiyligining eruvchanlik,
yopishqoqlik va reaksiya mahsulotidagi karboksimetil guruhlari tarkibiga ta’siri
o‘rganildi. Ligno-karbongidrat kompleksining alohida komponentlarining
yakuniy mahsulot xususiyatlariga ta’siri ko‘rsatilgan. Alkillanish reaksiyasi
gidrotermik tozalash va “bug‘ portlash” usullari bilan dastlabki faollashtirilgan
xom ashyo namunalari bilan amalga oshirildi. Mahsulotlarning xossalari o‘simlik
materialining ligno-karbongidrat matritsasini yo‘q qilish darajasiga bog‘liq
ekanligi aniqlandi. Karboksimetilsellyuloza sul’fit sellyuloza (SP 680) ning Na
monoxloroatsetat bilan geterogen sharoitda izopropanol muhitida (55°C, 2-6
soat) NaOH 5-30% suv ishtirokida esterifikatsiya qilish orqali olingan[3].
Reaksiya sharoitlarining o‘rinbosarlarning taqsimlanishiga ta’siri va s KMS
ning OH-guruhlarining reaktivligi maksimal reaksiya 5 soat davomida olib
borilganda va NaOH konsentratsiyasi 15% bo‘lganda sX 1,24 olindi. NaOH
konsentratsiyasining 30% gacha oshishi va reaksiya davomiyligi 6 soatgacha
SZPRIBL = 1 bilan KMS ni olish imkonini beradi. C-2 va C-6 pozitsiyalarida OH
guruhlarining reaktivligi NaOH konsentratsiyasiga va reaksiya davomiyligiga
bog‘liq, C-3 da OH guruhlari reaksiya sharoitlaridan qat’i nazar past reaktivlikka
ega. Jarayonda [4] xom ashyoni qayta ishlash, uning kimyoviy tarkibi o‘zgaradi
va pishirish sharoitiga qarab, pulpa qog‘oz uchun yuqori hosildorlik yoki
kimyoviy ishlov berish uchun yuqori tozalik bilan olinadi. 1.1-jadvalda qog‘oz
ishlab chiqarish va kimyoviy ishlov berish uchun mos keladigan sellyuloza
tarkibi ko‘rsatilgan.
1-jadval
DEVELOPMENT AND INNOVATIONS IN SCIENCE
International scientific-online conference
15
Turli yo‘nalishlar uchun zaruriy sellyuloza xarakteristikasi
Sellyuloza
komponentlari
Qog‘ozlar
uchun
sellyuloza, %
Sun’iy
tolalar
uchun sellyuloza
Asetat
tolalar
uchun sellyuloza
-sellyuloza
Gemitsellyuloza
Ekstraktiv moddalar
Kul (zola)
61-81
9-27
0,1-2
0,4-9
84-89
7-10
0,14-0,29
0,06-0,08
94-97
-
-
-
Jadvaldagi ma’lumotlardan ko‘rinib turibdiki, kimyoviy tozalik bo‘yicha
eng past talablar qog‘oz pulpasiga qo‘yiladi. Undagi α-sellyuloza miqdori 60-
80% dan oshmaydi. Sun’iy tolalar uchun sellyulozaga kimyoviy tozalik bo‘yicha
yuqori talablar qo‘yiladi, unda α-sellyuloza miqdori kamida 96 - 98% bo‘lishi
kerak. Tarkibi bo‘yicha sellyulozani pishirish usullari kislotali, neytral va
gidroksidga bo‘linadi. Kislotali usullarga nitrat kislota, kislotali bisul’fit
eritmalari yordamida pishirish kiradi. Neytral muhitda neytral sul’fit yarim
sellyuloza, ishqoriy muhitda soda, sulfat va gidroksidi-sul’fit sellyuloza,
shuningdek, sariq somon yarim massasi (ohak-sutli pishirish usuli) olinadi[5].
Hozirgi vaqtda bu usul 23% oqartirilgan, 22% oqartirilmagan pulpa hosil
qiladi, ya’ni jahon ishlab chiqarishining 45%ni tashkil etadi. NaOH
konsentratsiyasi va pishirish vaqtining oldindan gidrolizlangan bug‘doy somoni
bilan sellyuloza xususiyatlariga ta’siri o‘rganildi. Pishirish vaqtining ko‘payishi
gidrofil uglevod fraksiyasining erishiga olib kelishi ko‘rsatilgan. Delignifikatsiya
mexanizmini va uning kimyoviy xususiyatlarini o‘rganish shuni ko‘rsatdiki,
bug‘doy somonidan sellyulozani ikkita pishirish usuli bilan (ishqoriy-sul’fit va
neytral-sul’fit) olish jarayonida uglevod qismini yo‘q qilish an’anaviy pishirishga
qaraganda ancha past bo‘ladi.
Ishqoriy-sul’fitli pishirishda boshlang‘ich materialning defibratsiyasi
160°C haroratda 20-25 daqiqa, neytral-sul’fitli pishirishda 170°C haroratda 25-
30 daqiqa davomida sodir bo‘lishi ko‘rsatilgan. Guruch somonidan sellyulozani
kislorodli-ishqorli pishirish taklif etiladi, bu ikki bosqichda gidroksidi bilan
singdirish va O
2
bilan ishlov berish orqali amalga oshiriladi. Eng yaxshi sifatli
sellyuloza (yorqinligi 60,2%, parchalanish uzunligi 4,7 km, hosildorligi-unumi
45,3%) quyidagi sharoitlarda olingan:
- somonni 2% li NaOH eritmasida 1 soat davomida namlash;
- 1 soat davomida 120°C haroratda 2kg / sm
2
kislorod bosimi ostida ikki
marta ishlov berish.
DEVELOPMENT AND INNOVATIONS IN SCIENCE
International scientific-online conference
16
Oqartirish jarayoni kalsiy gipoxlorid eritmasida amalga oshirildi. Sellyulozani
oqartirish va yuvish jarayoni 50 m
2
baraban fil’trli sig‘imda amalga oshirildi[6].
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Рожкова О. В., Алексеева О. В., Родионова А. Н. 3 Международная научно-
техническая конференция "Достижения текстилной химии - в
производстве" ("Текстилная химия - 2008"), Иваново, 9-11 дек., 2008,
стр.61.
2. Маркин В. И., Базарнова Н. Г., Галочкин А. И., Крестянникова Н. С. Химия в
интересах устойчив. развития 5, 2007, т.5, стр.523-528.
3. Комаров В.И., Филиппов И.Б. Смеси волокнитых материалов и их
влияние на свойства бумажной массы. Изв. Вузов. Лес. Ж.1989 -№ 6. с. 45.
4. Исследование механизма реакций и их типохимии в процесс получения
целлюлозы из пшеничный соломы при модифицированной щелочно-
сулфитной и нейтрално-сулфитной непрерывной варки. Технология
природных высокомалекулярных соединений. Технология полимерных
материалов. № 10, 1990г.-с 47.
5. Chen Ke-hi Tosana Kunio Hayashijisuke. Кислородно-щелочная варка
целлюлозы из рисовой солома, двух стадийная варка путем пропитки
щелочю и обработки О2. -1994. -77 № 7. с. 109-113.
6. Исползование соломы для производства целлюлозы и бумаги. Chaussu
Didier, Mauret Evelune. Papjapuu. 2001.83,№ 6.с 453-457,1ил. Библ.32.
