ILMIY VA PROFESSIONAL TA’LIM JARAYONIDA MULOQOT, FAN VA MADANIYATLAR
INTEGRATSIYASI
381
Samarkand State Institute of Foreign Languages
TINGLAB TUSHUNISH MASHG‘ULOTLARIDA TALAFFUZ VA
INTONATSIYANING AHAMIYATI
Sadullayeva Gulshirin Ilxomovna
Toshkent amaliy fanlar universiteti mustaqil tadqiqotchisi
Annotatsiya
: Mazkur maqolada tinglab tushunish mashg‘ulotlarida talaffuz va
intonatsiyaning ahamiyati tahlil qilinadi. Talaffuz va intonatsiya nafaqat tinglash qobiliyatini
rivojlantirishda, balki o‘z fikrlarni aniq va to‘g‘ri ifodalashda ham muhim o‘rin tutadi. Maqolada
ushbu elementlarni rivojlantirish usullari, ularning o‘zaro bog‘liqligi hamda til o‘qitishda
qo‘llanilishi batafsil ko‘rib chiqiladi. Shuningdek, maqolada O‘zbekistonlik olimlarning ishlari
va xorijiy tadqiqotlar natijalari asosida tinglab tushunish ko‘nikmalarini samarali rivojlantirish
uchun metodik tavsiyalar keltirilgan.
Kalit so‘zlar
: Tinglab tushunish, talaffuz, intonatsiya, chet til o‘qitish, muloqot, metodika,
til o‘rganish.
Zamonaviy jamiyatda til o‘rganish jarayoni har qachongidan ham muhim ahamiyat kasb
etmoqda. Til faqatgina muloqot vositasi emas, balki madaniyatni o‘rganish, fikr almashish va
turli sohalarda muvaffaqiyatga erishishning asosi hamdir (Richards, 2008). Bu jarayonda tinglab
tushunish, ya'ni boshqa kishilar tomonidan aytilgan xabarlarni anglash va tahlil qilish qobiliyati
markaziy o‘rin tutadi. Biroq, bu mahoratni mukammallashtirishda talaffuz va intonatsiya kabi
omillar yetakchi ahamiyatga ega.
Talaffuz va intonatsiya nutqni aniq va to‘g‘ri tushunishda hamda o‘z fikrlarni ifodalashda
asosiy omillar hisoblanadi. Tinglovchi talaffuzni noto‘g‘ri tushunsa yoki intonatsiyaga e'tibor
bermasa, bu nutqning to‘liq anglanmasligiga olib kelishi mumkin [Celce-Murcia et al., 2010].
Aynan shuning uchun tinglab tushunish mashg‘ulotlarida ushbu elementlarga alohida urg‘u
berish lozim.
Bugungi globallashgan dunyoda til o‘rganish har qachongidan ham zarur bo‘lib qoldi. Til
shunchaki muloqot vositasi emas; u madaniyatni tushunish, g’oyalarni o‘zgartirish va turli
sohalarda muvaffaqiyatga erishish uchun ko'prik bo'lib xizmat qiladi [Richards, 2008]. To‘rtta
asosiy til qobiliyatlari orasida - tinglash, gapirish, o'qish va yozish - tinglash muhim rol o‘ynaydi,
chunki u tushunish va samarali muloqotni osonlashtiradi. Biroq, tinglash mahoratini egallash
uchun talaffuz va intonatsiya kabi ma'lum lingvistik elementlarga urg'u berish kerak.
Aniq va to‘g’ri muloqotni ta'minlashda talaffuz va intonatsiya asosiy hisoblanadi.
Noto‘g’ri talaffuz yoki intonatsiyani e’tiborsiz qoldirish noto‘g’ri tushunishga olib keladi,
muloqot samaradorligini pasaytiradi. Bu, ayniqsa, til sinflarida yaqqol namoyon bo‘ladi, bu erda
talabalar ushbu muhim jihatlarga etarlicha ta’sir qilmasa, og’zaki xabarlarni tushunishda
qiynalishi mumkin.
Shunday qilib, o'quvchilarning tushunish va kommunikativ malakasini oshirish uchun
tinglash faoliyatida talaffuz va intonatsiyaga alohida e’tibor berilishi kerak [Celce-Murcia va
boshqalar, 2010].
Ushbu maqola tinglab tushunish faoliyatida talaffuz va intonatsiyaning ahamiyatini
o'rganadi. U ushbu elementlarni ishlab chiqishning amaliy usullarini muhokama qiladi, ularning
o‘zaro bog’liqligini ta’kidlaydi va yaxlit til o‘rganish tajribasini yaratishdagi rolini ta’kidlaydi.
Tinglash vazifalariga talaffuz va intonatsiyani tushunish va integratsiyalash orqali til
o‘rganuvchilar real hayotdagi muloqot stsenariylarida ko‘proq ravonlik va ishonchga erishishlari
mumkin.
Talaffuz til o‘rganishda asosiy poydevorlardan biri hisoblanadi, chunki u nutqni to‘g’ri
tushunish va samarali muloqotni ta'minlashda hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Talaffuz tilning tovush
tizimidan to‘g’ri foydalanishni, so‘zlarning to‘g’ri aytilishini va urg’ularning joylashishini o‘z
ichiga oladi. Agar talaffuz noto‘g’ri bo‘lsa, bu nafaqat tinglash jarayonida tushunmovchiliklarga
olib keladi, balki nutqni o‘z ifodasi ham noaniq bo‘lishiga sabab bo‘ladi. Misol uchun, ingliz
ILMIY VA PROFESSIONAL TA’LIM JARAYONIDA MULOQOT, FAN VA MADANIYATLAR
INTEGRATSIYASI
382
Samarkand State Institute of Foreign Languages
tilida “desert” va “dessert” kabi so‘zlar urg’uning turlicha qo‘llanilishi sababli butunlay boshqa
ma’nolarni anglatadi. Shuning uchun talaffuzga to‘g’ri yondashuv til o‘rganish jarayonining
ajralmas qismi hisoblanadi.
Talaffuzning amaliy ahamiyati quyidagilarda namoyon bo‘ladi:
birinchidan
nutqni
tushunishni yaxshilashda talaffuzni o‘rgatish orqali o‘quvchilar boshqa kishilarning gapirgan
nutqini aniqroq tushunishga erishadi. Bu ayniqsa xorijiy madaniy muloqotlarda muhimdir.
ikkinchidan,
o‘z nutqini samarali yetkazishda yaxshi talaffuz o‘quvchining o‘z fikrlarini
aniq va ravon ifodalashiga yordam beradi.
Uchinchidan,
tilga nisbatan ishonch hosil qilishda talaffuzni yaxshilash bilan o‘quvchilar
o‘zlariga nisbatan ko‘proq ishonch hosil qilishadi, bu esa muloqotdagi faol ishtirokni oshiradi va
to‘rtinchidan
madaniy ko‘nikmalarni rivojlantirish jarayonida har bir til o‘ziga xos tovush tizimi
va talaffuz qoidalariga ega. Bu madaniy elementlarni tushunish tilni o‘zlashtirishni yanada
boyitadi.
Talaffuzni rivojlantirish usullari: Audio yozuvlar bilan ishlash orqali ona tilida gapiruvchi
kishilarning ovoz yozuvlarini tinglash va ularni takrorlash o‘quvchilar uchun samarali usullardan
biridir. Bu jarayonda talaffuzning tabiiyligi va so‘zlarning ifodasi o‘rganiladi [Underhill, 2005].
O‘quvchilar quyidagi bosqichlarni bajarishi mumkin:
Har bir so‘zni qayta-qayta tinglash.
So‘z va iboralarni takrorlash orqali talaffuzni mustahkamlash.
Audio yozuvlar asosida shaxsiy talaffuzni tahlil qilish.
Fonetika mashqlarini bajarishda tilning fonetik tizimini o‘rganish o‘quvchilarga har bir
tovushni to‘g‘ri talaffuz qilish imkonini beradi. Bu mashqlarga quyidagilar kiradi:
Har bir tovushni izolyatsiyada mashq qilish (masalan, ingliz tilida /θ/ tovushi).
Minimal juftliklarni o‘rganish: "ship" va "sheep", "bat" va "bad" kabi so‘zlarni taqqoslash.
Fonetika bo‘yicha vizual vositalardan foydalanish, masalan, lablar va tilning pozitsiyasini
ko‘rsatuvchi diagrammalar.
Diktafon yordamida mashq qilish asosida o‘quvchilar o‘z nutqini yozib, keyin uni ona
tilida gapiruvchilarning talaffuzi bilan taqqoslash orqali o‘z xatolarini aniqlashlari va tuzatishlari
mumkin. Bu usul quyidagi afzalliklarga ega:
O‘z talaffuzini o‘zi nazorat qilish imkonini beradi.
O‘quvchi o‘z xatosini ko‘rishi va keyingi mashqlarida uni tuzatishga intilishi mumkin.
Ovozli yozuvlar orqali talaffuzdagi o‘sishni kuzatish imkoniyatini beradi.
Shuningdek, tinglab tushunish mashg‘ulotlarida talaffuz orqali qo‘shimcha usullarni ham
tavsiya etamiz bular:
Rolli o‘yinlar:
Turli muloqot vaziyatlarida talaffuz va urg‘ularni mashq qilish.
Ifodali
o‘qish mashg‘ulotlari:
She’rlar, hikoyalar yoki dialoglarni ovoz chiqarib o‘qish orqali talaffuzni
mustahkamlash.
Talaffuz uchun maxsus ilovalar:
Zamonaviy texnologiyalar (masalan,
Speechling
yoki
Elsa Speak
) talaffuzni tahlil qilish va yaxshilash uchun foydalanilishi mumkin.
Intonatsiya nutqning emotsional mazmunini ifodalashda va tinglovchi uchun nutqni to‘g‘ri
tushunishda muhim ahamiyatga ega. U so‘zlar va gaplarning ohangida, urg‘ularida va tovush
balandligida o‘z aksini topadi. Intonatsiya yordamida gapning turi (savol, buyruq, hayrat, tasdiq
yoki inkor) aniqlanadi. Misol uchun, ingliz tilida savol gaplar ko‘pincha ko‘tariluvchi intonatsiya
bilan aytiladi: “Are you coming?” [Brazil, 1997]. Intonatsiya yordamida emotsiyalar, masalan,
quvonch, qayg‘u yoki hayrat, aniqlanadi, bu esa tinglovchi va gapiruvchi o‘rtasidagi o‘zaro
tushunishni kuchaytiradi.
Intonatsiyaning kommunikativ funksiyalari. Nutqning mazmunini aniqlash: Intonatsiya
yordamida tinglovchi gapning emotsional mazmunini tushunadi. Masalan, “You’re coming,
right?” kabi gapda ohang tinglovchidan tasdiq talab qilayotganligini bildiradi. Urg‘uni ta’kidlash:
Gapdagi muhim so‘z yoki iboraga e’tibor qaratadi. Misol uchun, “I
did
tell you” gapida “did”
so‘zi intonatsiya bilan ta’kidlanadi. Muloqotning emotsional xususiyatlarini ifodalash:
Intonatsiya orqali gapiruvchi o‘z hissiyotlarini ifodalaydi, masalan, hayrat, qo‘rquv yoki
quvonch. Tilni tushunishni osonlashtirish: Turli intonatsiya naqshlari nutqni strukturaviy
ILMIY VA PROFESSIONAL TA’LIM JARAYONIDA MULOQOT, FAN VA MADANIYATLAR
INTEGRATSIYASI
383
Samarkand State Institute of Foreign Languages
jihatdan bo‘lishga va tinglovchiga tushunarli bo‘lishga yordam beradi. Intonatsiyani
rivojlantirish usullari. Dialoglarni tinglash va qayta ifodalash
Bu usul intonatsiyani o‘rganishda samarali hisoblanadi. Ona tilida gapiruvchi intonatsiyasi
tinglab, talaba uni qayta takrorlaydi. Bu mashqning afzalliklari:
Tinglovchi intonatsiya naqshlarini kuzatadi va amalda qo‘llaydi.
Tinglash va talaffuzni yaxshilashga yordam beradi.
Tinglovchilarning emotsional intonatsiya ifodalarini rivojlantiradi. Teatr mashg‘ulotlari va
rolli o‘yinlar va rolli o‘yinlar turli intonatsiyalarni mashq qilish uchun imkon beradi. Masalan:
Rolli vaziyatlarni sahnalashtirish orqali intonatsiya ohanglarini to‘g‘ri qo‘llash. Turli emotsional
vaziyatlarni ifodalash uchun intonatsiyani moslashtirish. Suhbat davomida intonatsiya yordamida
gapning ma’nosini boyitish. Ifodali o‘qish mashqlari
She’rlar, ertaklar va hikoyalarni ovoz chiqarib o‘qish orqali intonatsiyani yaxshilash mumkin. Bu
usul quyidagi afzalliklarga ega:
Ovoz balandligi va urg‘ularni turli emotsiyalarga moslashtirish.
Talabalarning ifodali nutq ko‘nikmalarini oshirish.
So‘z va gap ohanglarining kontekstga mos qo‘llanilishini ta’minlash. Audio va video
materiallardan foydalanishda o‘quvchilar ona tilida gapiruvchilarning nutqini tinglash va
ulardagi intonatsiya naqshlarini kuzatish orqali o‘z ko‘nikmalarini rivojlantiradilar. Ushbu
materiallar real muloqotga mos intonatsiya namunalarini taqdim etadi. Intonatsiya va
talaffuzning o‘zaro bog‘liqligi, talaffuz va intonatsiya bir-birini to‘ldiruvchi ikki asosiy omildir.
To‘g‘ri talaffuz bo‘lmasa, intonatsiya tinglovchi uchun noaniq bo‘lishi mumkin. Masalan:
“I didn’t say
he
stole the money” gapida intonatsiya va urg‘u yordamida gapning mazmuni
o‘zgaradi. Talaffuzdagi xatoliklar (masalan, tovushlarni noto‘g‘ri chiqarish) intonatsiyaning
ma’nosini kamaytirishi yoki butunlay o‘zgartirishi mumkin.
O‘zbekistonlik olimlar, jumladan, M. Yo‘ldoshev va S. Jo‘raevlarning tadqiqotlarida
talaffuz va intonatsiyaning til o‘rgatishdagi o‘rni keng ko‘lamda yoritilgan. M. Yo‘ldoshev
o‘zining “Chet til o‘qitish metodikasi” nomli ilmiy tadqiqotida talaffuzni o‘rganishda fonetik
mashqlarni joriy etish zarurligini ta’kidlagan. Uning fikricha, talabalar talaffuzni
mukammallashtirish orqali tinglab tushunish ko‘nikmalarini yanada rivojlantirishlari mumkin
[Yo‘ldoshev, 2015].
Shuningdek, S. Jo‘raev intonatsiyaning kommunikativ jarayonlardagi o‘rniga to‘xtalib,
uning yordamida muloqot mazmunini chuqurroq anglash va emotsional jihatlarni tushunish
imkoniyati kengayishini ta’kidlaydi [Jo‘raev, 2018]. Bu yondashuv til o‘rganishda talaffuz va
intonatsiyani birgalikda o‘rgatishning ahamiyatini ko‘rsatadi.
Xulosa o‘rnida, tinglab tushunish mashg‘ulotlarida talaffuz va intonatsiya o‘rgatishga
e‘tibor qaratish nafaqat til o‘rganuvchilarning tinglash qobiliyatini, balki umumiy nutq
madaniyatini rivojlantirishga ham yordam beradi. Ushbu elementlarni to‘g‘ri o‘rgatish orqali
talabalar chet tilida aniqroq va samaraliroq muloqot qilishni o‘zlashtiradilar.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:
1.
Brazil, D. (1997).
The Communicative Value of Intonation in English
. Cambridge
University Press.
2.
Celce-Murcia, M., Brinton, D. M., & Goodwin, J. M. (2010).
Teaching
Pronunciation: A Course Book and Reference Guide
. Cambridge University Press.
3.
Crystal, D. (2008).
A Dictionary of Linguistics and Phonetics
. Wiley-Blackwell.
4.
Jones, D. (2011).
English Pronouncing Dictionary
. Cambridge University Press.
5.
Richards, J. C. (2008).
Teaching Listening and Speaking: From Theory to
Practice
. Cambridge University Press.
6.
Sadullayeva G.I. Advantages and disadvantages of learning a foreign language at
an early age O’zbekistonda fanlararo innovatsiyalar va 20-son ilmiy tadqiqotlar jurnali 2023
7.
Sadullayeva G.I. Enhancing listening comprehension: strategies, challenges and a
comprehensive methodology for language learners
Buxоrо dаvlаt universiteti Ilmiy axborot 2024 yil.3 sоnidа
ILMIY VA PROFESSIONAL TA’LIM JARAYONIDA MULOQOT, FAN VA MADANIYATLAR
INTEGRATSIYASI
384
Samarkand State Institute of Foreign Languages
8.
Sadullayeva G.I. Listening comprehension: effective exercises for listening skill
development Ta’lim va innovatsion tadqiqotlar 2024-yil , 5-son
9.
Sadullayeva G.I Tinglab tushunish koʼnikmasini rivojlantiruvchi oʼquv
topshiriqlarining turlari va tavsifiy jihatlar Tamaddun nuri ISSN 2181-8258 2024-yil, 5-son (56)
Ilmiy, ijtimoiy-falsafiy, madaniy-ma’rifiy, adabiy-badiiy jurnal 2024-yil, 5-son
10.
Underhill, A. (2005).
Sound Foundations: Learning and Teaching Pronunciation
.
Macmillan.
11.
Yo‘ldoshev, M. (2015).
Chet til o‘qitish metodikasi
. Toshkent: O‘zbekiston Milliy
Universiteti nashriyoti.
12.
Jo‘raev, S. (2018).
Tilshunoslik va kommunikativ o‘qitish
. Toshkent: Fan
nashriyoti.
13.
Аноркулов, С. (2021). Хронотоп как отличительная черта романного
универсума ФМ Достоевского. Просвещение и познание, (5 (5)), 16-23.
14.
Аноркулов, С. ПРОСВЕЩЕНИЕ И ПОЗНАНИЕ. ПРОСВЕЩЕНИЕ И
ПОЗНАНИЕ Учредители: Прудник Ксения Евгеньевна, (5), 16-23.
