ILMIY VA PROFESSIONAL TA’LIM JARAYONIDA MULOQOT, FAN VA MADANIYATLAR
INTEGRATSIYASI
479
Samarkand State Institute of Foreign Languages
TILLARNING IJTIMOIY TABIATI VA ANTINOMIYALARI
Mavlonkulova Anisa
Sam DChTI talabasi
Ilmiy rahbar:
Chexrangiz Salimovna
Sam DChTI o’qituvchisi
Annotatsiya:
ushbu maqola orqali tillarning kelib chiqishi, tabiati, kishilik jamiyatida
tutadigan o’rni, ushbu sohada ish olib brogan va til nazariyalarni ishlab chiqqan olimlar, tilllar
tabiatining to dastlabki rivojlanish bosqichidan to hozirgi darajaga kelishi haqida xronologik
tartibda bilib olishingiz mumkin.
Kalit so’zlar:
til, kishilik jamiyati, lotin, sug’d, Xorazm, Gumboldt, antinomiya,
Hindiston, o’lik til, etnografik fanlar.
Til kishilik jamiyatida yaratilgan bo‘lib, aloqa vositasi sifatida xizmat qiladigan ijtimoiy
hodisadir. Uning ijtimoiy tabiati ayrim shaxsga emas, balki jamiyat uchun xizmat qilishda
namoyon bo‘ladi. Til insoniyatning tarixiy taraqqiyoti jarayonida yaratgan barcha madaniy va
ilmiy boyliklarini ifodalaydigan va avloddan avlodga meros qoladigan asosiy vositadir. Til
jamiyat taraqqiyoti jarayonida ijtimoiy hodisa sifatida paydo bo‘ladi ( boshqacha aytganda ,
“tug‘iladi”, taraqqiy etadi, “o‘sadi”), bir jamiyat yo‘q bo‘lishi bilan til ham asta – sekin
iste’moldan chiqa boshlaydi va davrlar o‘tishi bilan o‘lik til bo‘lib qoladi. Masalan, lotin, sug‘d,
qadimiy Xorazm tillari kabilar bunga misol. Biroq tilninng paydo bo‘lishi (“ tug‘ilishi”) taraqqiy
etishi (“o‘sishi”) va iste’mol qilinmay qolishi (“o‘lishi”) biologik jarayon emas, balki jamiyat
taraqqiyoti bilan bog‘liqdir. Shuning uchun til qonunlarini, uning taraqqiyot yo‘llarini jamiyat
tarixi bilan va shu tilni yaratgan xalqning tarixi bilan bog‘liq holda o‘rgangandagina masalani
to‘g‘ri hal qilish mumkin. Demak, jamiyatning eng muhim aloqa vositasi bo‘lgan tilning bir
butunligiga asoslanib, uni tirik organizmga o‘xshatish noto‘g‘ridir. Til o‘zining tuzilishi bilan,
ayrim unsurlarining o‘zaro munosabati bilan butun bir tizimni tashkil etadi. Umumiy tilshunoslik
fanining asoschisi V. fon Gumboldt (1767-1835) tilshunoslik fanining asosiy masalalarini,
predmetini va chegarasini belgilab berishga harakat qilgan mashhur olim edi. V. Gumboldt
tilshunoslikni inson o‘rganadigan tarixiy, falsafiy, etnografik fanlar qatoriga qo‘shishga harakat
qildi. V. Gumboldt ta'rificha, til murakkab, bir-biriga qarama-qarshi bo‘lgan sifat va
xususiyatlarni o‘zida mujassamlashtirgan hodisadir, shuning uchun ham tilni ilmiy o‘rganishda,
uning haqiqiy mohiyatini tushunishda antinomiya qarama-qarshilik metodini qo‘llash maqsadga
muvofiqdir. Til tabiatiga xos asosiy antinomiyalar quyidagilardir:
Birinchi antinomiya: til bilan tafakkurning ajralmas birligi va ichki qarama-qarshiligidir.
Til bilan tafakkur bir-birini taqozo etadigan ajralmas hodisadir. Tilsiz tafakkur bo‘lmaganidek,
tilning ham tafakkurdan ajratib qo‘yilishi mumkin emas.
Ikkinchi antinomiya: til har doim rivojlanib turadigan dinamik hodisadir. Bir tomondan,
til faoliyat bo‘lsa, ikkinchi tomondan, faoliyat mahsulidir. Tilda so‘zlovchi har bir kishi o‘zining
nutq faoliyati jarayonida tilning rivojlanishi uchun o‘z hissasini qo‘shadi. Shu bilan birga til
insoniyat jamiyatining tarixiy taraqqiyoti jarayonida yaratgan barcha tarixiy boyliklarini
mujassamlantirgan va avloddan-avlodga o‘tib boradigan aniq tarixiy me’yordir. “Aslida til”,
“egrгoн” (faoliyat mahsuli) emas, balki “enерgiyа” (faoliyat) ning o‘zginasidir. Bu
antinomiyadan ko‘rinib turibdiki, V. Gumboldt til bilan nutqning tilshunoslik fani ob'ektlari,
sifatida ajratib o‘rganish masalasini ilgari surgan. Demak, ikkinchi antinomiya til bilan nutqning
o‘zaro munosabati masalasidan iborat.
Uchinchi antinomiya: nutq va tushunish antinomiyasidir. V. Gumboldt ta'rifiga ko‘ra nutq
bilan nutqni tushunish inson nutq faoliyatining ikki tomonini tashkil etadi.
To‘rtinchi antinomiya: tildagi obyektiv va subyektiv xususiyatlarni o‘z ichiga oladi. V.
Gumboldtning fikricha, har bir individ insoniyat kollektivi tomonidan yaratilgan tildan
ILMIY VA PROFESSIONAL TA’LIM JARAYONIDA MULOQOT, FAN VA MADANIYATLAR
INTEGRATSIYASI
480
Samarkand State Institute of Foreign Languages
foydalanadi va ushbu tilning qonun-qoidalariga rioya qiladi. Subyektiv hodisa sifatida esa har bir
so‘zlovchi o‘zining nutqiy faoliyati jarayonida tilning rivoji uchun o‘z hissasini qo‘shadi [4:15].
XX asr boshlarida Hindistonda ro‘y bergan voqea bu mavzuga yaxshi dalil bo‘la oladi. U
yerda bo‘rilar to‘dasi orasida ikki qizchaga duch kelingan. Qizchalardan biri 2, boshqasi 7-8
yashar bo‘lgan. Ular bo‘rilarga xos xatti-harakatlar qilishgan, lekin gapirishni bilishmagan.
Hindistonlik psixolog olim bu ikki go‘dakni dastlab uyda, keyinchalik kattasini (kichigi ko‘p
vaqt o‘tmay, kasallanib vafot etgan) bolalar uyida tarbiyalagan. Bu qiz yana 10 yil atrofida umr
ko‘rdi, ammo til va yurish-turishda aytarlik muvaffaqiyatga erisha olmadi [1:8].
Tilshunoslik tarixidan ma’lumki, bu masalada grek faylasuflari bir-biriga zid ikki xil
farazni o ‘rtaga tashlagan. Demokrit va boshqalar (asrimizgacha bo‘lgan 460-370-yillar) tilda
narsa nomi bilan narsa orasida hech qanday bog‘lanish yo‘q, bu nomlar mazkur tilda
gaplashuvchi odamlar tomonidan yaratilgan, demak, til inson tomonidan yaratilgan, degan fikmi
ilgari surishgan. Bu guruh olimlar anomalistlar deb nom olgan. Platon boshliq boshqa bir guruh
olimlar (asrimizgacha bo‘lgan 427-347-yillar) narsa bilan uning nomi orasida muayyan
bog‘lanish bor. Bu bog‘lanish narsalarning xususiyatlaridan, tabiatidan kelib chiqqan va bu
bog‘lanish ilohiy kuch tomonidan o‘rnatilgan, degan fikrni ilgari surishgan. Tarixda bu oqim
anologistlar deb nom olgan Hozirgi tilshunoslik nuqtai nazaridan qaralsa, narsalar bilan ulaming
nomi orasida, umuman olganda hech qanday bog‘lanish yo‘q. Bu ko‘pchilik olimlar tomonidan
qayd etilgan. Chunki narsa bilan uning nomi orasida bog‘liqlik bo‘lganda tillaming soni 5000
dan ortib ketmasdi. Lekin shu bilan birga tillaming bugungi holati, ya’ni sinxroniya nuqtai
nazaridan zamonaviy tillarda har ikki oqimning fikrlarini tasdiqlovchi yetarli faktlar mavjud.
Dunyodagi barcha tillarda asosiy va ikkinchi darajali yaruslar (qatlamlar) bor. Tilni bunday
tarkibiy qatlamlarga ajratish barchaga maktab darsliklaridan ma’lum. Asosiy yaruslar:
fonologiya (fonetika), leksika va grammatikani tashkil etuvchi - morfologiya va sintaksisdir.
Ikkinchi darajali yaruslarga stilistika va boshqalami kiritish mumkin. Asosiy va ikkinchi darajali
yaruslar orasida katta farq yotadi: asosiy yaruslar til va nutqda o‘z birliklariga ega, ikkinchi
darajali yaruslar esa o‘z birliklariga ega bo‘lmay, o‘z maqsadlariga erishish yo'lida asosiy yarus
birliklaridan foydalanadilar. Umumiy tilshunoslik nuqtai nazaridan olib qaralganda tillarda turli
grammatik ma’nolar uchraydi. Lekin bu grammatik ma’nolar va ularning ifoda uslublari hamma
tillar uchun umumiy, bir xil emas. Har bir tilda o‘ziga xos grammatik ma’nolar va ulami
ifodalash usullari mavjud. Ular ayrim-ayrim holda emas, balki ma’no turlarining yaqinligiga
ko‘ra guruh-guruh holda uchraydi. Bunday guruhlarda ular son jihatdan kamida ikkita va undan
ortiq bo‘lishi mumkin. Ana shunday birikmalar tilshunoslikka oid adabiyotlarda grammatik
kategoriya deb yuritiladi. Grammatik kategoriya umumlashgan grammatik ma’no bo‘lib, u
tilning qaysi morfologik turga kirishini ko‘rsatadi va o ‘z ifodasini so ‘zlarning o ‘zgarishida
yoki gapda so ‘zning bog‘lanishida topadi [1:12].
Inson ko‘rgan, eshitgan va his qilgan narsalarini turlarga, guruhlarga ajratadi. Turlarga
va guruhlarga ajratish doimo qiyoslash orqali amalga oshiriladi. Qiyoslash inson tabiatiga xos
narsa. Masalan, olmani katta-kichikligi, rangi, hidi va hokazolariga qarab turlarga, navlarga
bo‘lamiz. Sayyoralarning quyoshga yoki yerga nisbatan joylashishi, katta-kichikligi, harorati,
atmosferasi va tarkibiga qarab guruhlarga ajratamiz. Lekin guruhlarga, turlarga ajratishning
asosiy shartlaridan biri ko‘rilayotgan narsa yoki hodisaning kamida ikkita bo‘lishi lozimligidir.
Ma’lumki, tilda rang-barang, son-sanoqsiz so‘zlar bor. Tilshunoslik tarixida olimlar so'zlarni
so‘z turkumlariga ajratishni diqqat markazida ushlaganlar. Tilshunoslik fanining rivojlanib,
mukammallashib borishi bilan so‘zlarni turkumlarga ajratish ham takomillashib borgan.
Yuqoridagi olma va sayyoralar misolidan ko‘rinib turibdiki, narsa va hodisalarni turkumlarga
ajratish uchun ma’lum o‘lchov, shart, mezonlar bo‘lishi kerak. So‘zlarni turkumlarga ajratuvchi
mezonlar, belgilar to‘g‘risida ko‘p bosh qotirilgan. Bu muammoning yechilish tarixi hozirgi
kunda uch asosiy bosqich: strukturalizmgacha bo‘lgan davr, strukturalizm davri,
strukturalizmdan keyingi, ya’ni hozirgi davrga ajratiladi. Tilshunoslik tarixida strukturalizm
oqimi paydo bo‘lguncha, ya’ni o‘tgan asrning 30-yillarigacha bo‘lgan davrda so‘zlarni
turkumlarga ajratishda asosan uch o‘lchov: so'zlarning leksik-grammatik ma’nosidan,
ILMIY VA PROFESSIONAL TA’LIM JARAYONIDA MULOQOT, FAN VA MADANIYATLAR
INTEGRATSIYASI
481
Samarkand State Institute of Foreign Languages
so‘zlarning morfologik belgilari, ya’ni so‘zning grammatik shaklidan, so 'zlarning gapdagi
sintaktik vazifasidan foydalanilgan [1:20].
Tilning ijtimoiy tabiatni talqin qilishda jahon tilshunosligi dialektik taraqqiyot
prinsplariga asoslanadi. Xususan, tilni jamiyat taraqqiyotining mahsuli deb tushunish tilshunoslik
faniga qo‘shilgan eng buyuk hissalardan biridir. Tilning asosiy va muhim xususiyati shundan
iboratki, til kishilik jamiyati tomonidan yaratilgan bo‘lib, eng muhim aloqa vositasi sifatida
xizmat qiladigan ijtimoiy hodisadir. Tilning ijtimoiy tabiati uning ayrim shaxsda emas, balki
jamiyatda mavjudligini taqozo etadi. Til jamiyat tomonidan yaratilgan bo‘lib, uning taqdiri ham
jamiyat taqdiri bilan chambarchas bog‘liqdir. Insonning butun hayoti til bilan bog‘liq bo‘lib, til
yordamida kishilar obyektiv borliqni o‘rganadilar, o‘zaro fikr almashadilar, jamoa bo‘lib
birlashadilar va mehnat qiladilar.
Xulosa qilib aytganda bugungi kunda tillar tabiatini bilish, tillarni tarixi, grammatikasini
va boshqa tillar bilan qiyosiy ravishda o’rganshga katta yordam beradi. Tillarning tabiatini
o’rganish, qiyosiy-tarixiy tilshunioslikning bir kichik qismlaridan biri bo`lib hozirgi kungacha
tilshunoslarning nazaridan chekkada qolmagan.
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati:
1. Asadova, C., Ulug'bekova, S., &Shamsiyeva, K. (2024, April). INGILIZ TILIDA LUG'AT
YODLASHNING SAMARALI USULLARI. In Conference Proceedings: Fostering Your
Research Spirit (pp. 152-155).
2.
Asadova, C., & Abdurahimova, S. INTERACTIVE METHODS FOR SCHOOL CHILDREN IN
EFL CLASSES.
3.
Avazmurodova, M. SPECIFIC CHARACTERISTICS OF UZBEK AND ENGLISH
ARTICLES BETWEEN THEIR WORLDWIDE PROMOTION.
4. Salimovna, A. C. (2023). TEACHING CHILDREN HOW TO SET ADEQUATE GOALS AND
STRATEGIES. FINLAND" MODERN SCIENTIFIC RESEARCH: TOPICAL ISSUES,
ACHIEVEMENTS AND INNOVATIONS", 14(1).
5. Makhmudova, J., & Asadova, C. (2024, April). THE GOALS AND OBJECTIVES OF USING
GAME ACTIVITIES IN EDUCATION. In Conference Proceedings: Fostering Your Research
Spirit (pp. 194-197).
6. M. T. Irisqulov “Tilshunoslikka kirish” Toshkent 2009. 263b
7. Асадова, Ч. (2019). АБСТРАКТНЫЕ СУЩЕСТВИТЕЛЬНЫЕ В АНГЛИЙСКОМ И
РУССКОМ ЯЗЫКАХ. Актуальные научные исследования в современном мире, (1-3), 82-
84.
8. Асадова, Ч. (2022). Xorijiy tillarni o’rganishda yosh davriga xos xususiyatlar. Анализ
актуальных проблем, инноваций, традиций, решений и художественной литературы в
преподавании иностранных языков, 1(01), 225-226.
9. Sherzodovich, A. S., & Jamshedovich, B. F. THE MAIN FEATURES OF THE
TRANSLATION OF LITERARY TEXT. Sciencepublish. org, 16.
10. Aslonov, S. S. (2020). Ingliz tili stilistikasi fanini o’qitishda fonostilististikaning
o’rni. Интернаука, (16-4), 57-59.
11. Ruzimurodova, Z., & Aslonov, S. (2020). WHAT TO TEACH TO THE STUDENTS? TO
TEACH STANDARD ENGLISH OR WORLD ENGLISHES?. In МОЛОДОЙ
ИССЛЕДОВАТЕЛЬ: ВЫЗОВЫ И ПЕРСПЕКТИВЫ (pp. 367-369).
12. Аслонов, Ш. (2024). The importance of Artificial Intelligence in the teaching of translation
theory and practice. Зарубежная лингвистика и лингводидактика, 2(5), 50-53.
