Respublika ilmiy-amaliy konferensiya
12
БАҒЫНЫҢҚЫЛЫ ҚОСПА ГӘПЛЕРДИҢ ТҮРКИЙ
ТИЛЛЕРИНДЕ ИЗЕРТЛЕНИЎИ
Сейдуллаева Д. –
Қарақалпақ тили кафедрасы, ф.и.к., доцент
Сейдуллаева А. –
Қарақалпақ тили кафедрасы, ассистент оқытыўшы
Түркий тиллериндеги синтаксисти изертлеўшилердиң көз-қараслары
бойынша ең қыйын ҳәм таласлы мәселелердиң бирин бағыныңқылы қоспа
гәптиң қурамындағы бағыныңқы гәптиң өзине тән өзгешеликлерин анықлаў
мәселеси екенлиги көрсетиледи. Бундағы таласлы мәселе бағыныңқы гәптиң
келбетлик фейил, ҳал фейил ҳәм ҳәрекет аты фейилли топламлардан
айырмашылығын шешеў үстинде болып киятыр
13
.
Келбетлик фейил, ҳал фейил ҳәм ҳәрекет аты фейилли конструкциялар
кеңес дәўиринен бурынғы түркологлардың мийнетлеринде де сөз етиледи.
П.М.Мелиоранскийдиң мийнетинде бетлик емес фейил топламларының ҳәмме
түри бағыныңқы гәп деп қаралады
14
. Бул пикир кеңес дәўириндеги тркологлар
В.А.Гордлевский, А.К.Боровков, Н.П.Дыренкованың мийнетлеринде даўам
етеди
15
.
Бетлик емес фейил фейил топламларының (келбетлик фейил ҳәм ҳал
фейилли топламлардың) бас гәптиң баслаўышынан басқа өз баслаўышына ийе
болып келетуғыны биринши рет П.М.Мелиоранский тәрепинен көрсетиледи
16
.
Бул пикир А.Н.Самойлович, Н.К.Дмитриев ҳәм т.б. көпшилик түркологлар
тәрепинен раўажландырылады.
А.Н.Самойлович бетлик емес билдирмейтуғын фейил топламларының атаў
формасындағы баслаўышлы түри бағыныңқы гәп, ал ийелик ямаса атаў
формасында келген ҳәрекет аты фейилли топламларды жай гәплердиң
кеңейтилген ағзасы деп қарайды
17
.
Фейил топламларының өз алдына баслаўышлы келген түриниң бағыныңқы
гәп деп қаралыўы айрықша Н.К.Дмитриевтиң мийнетлеринен кең орын алады.
Бунда түркий тиллериндеги бағыныңқы гәплердиң еки түрли тийкарғы анықлаў
белгисин көрсетеди: 1) пикирдиң белгили дәрежеде логикалық жақтан өз
алдына мәни аңлатыўы: 2) бетлик фейилден болған баянлаўышы ҳәм
баслаўышының болыўы. Соның менен қатар, бетлик емес фейил
топламларының бағыныңқы гәп хызметин атқарыўында олардың өз алдына
айырым грамматикалық баслаўышына ийе болыўын есапқа алады. Бул сыяқлы
гәплерде баянлаўыштың бетлик формасында болмаў кемислиги анық
көрсетилген грамматикалық баслаўыш пенен толықтырылады. Егерде
13
Ширалиев М.Ш. Проблема сложноподчиненного предложения.-«Вопросы грамматики тюркских языков.
Алма-Ата, 1958, 79-б.; Гаджиева Н.З. Серебренников Б.А. Сравнительно-историческая грамматика тюркских
языков. Синтаксис. М., «Наука», 1986, 95-б.; Дәўенов Е. Бағыныңқылы қоспа гәп. -Ҳәзирги қарақалпақ әдебий
тилиниң грамматикасы. Синтаксис. Нөкис, «Билим», 1992, 430-бет.
14
Мелиоранский П.М. Краткая грамматика казак-киргизского языка. ч.II, синтаксис. СПб, 1897, 33-51-бетлер.
15
Гордлевский В.А.Грамматика турецкого языка. М., 1928, 140-151-бетлер; Боровков А.К. Учебник уйгурского
языка. Л., 1935, 135-136-бетлер; Дыренкова Н.Г. Грамматика ойротского языка. М., 1940, 286-бет.
16
Кононов А.Н.Тюркская филология в СССР. 1917-1967. М., 1968, 12-бет.
17
Самойлович А.Н. Краткая учебная грамматика современного османско-турецкого языка. Л., 1925, 132-бет.
Globallashuv davrida tilshunoslik va adabiyotshunoslik taraqqiyoti hamda ta’lim texnologiyalari
13
келбетлик фейил, ҳал фейил ҳәм ҳәрекет аты фейилли топламлар жоқарыдағы
сыяқлы бағыныңқы гәптиң талабына жуўап бере алмаса, бундай жағдайда
оларды жай гәплердиң қурамындағы фейил топламлары (оборотлар) деп
қараўға болады деп көрсетеди
18
.
ХХ
әсирдиң
40-жылларында
баслып
шыққан
В.Н.Насилов,
А.П.Поцелуевский ҳәм Н.А.Баскаковтың мийнетлеринде бул фейил
топламларының синтаксислик функциялары «развитыми членами»
19
«потенциальными предложениями»
20
, «развернутыми членами»
21
деп түрлише
қаралады.
Фейил топламлары менен бағыныңқы гәптиң өзине тән өзгешеликлерин
анықлаўда 1956-жылы Алма-Ата қаласында өткерилген «Түркий тиллериндеги
фейилдиң түр категориясы менен бағыныңқылы қоспа гәп проблемалары» на
арналған координациялық кеңес үлкен әҳмийетке ийе болды. Бул кеңестен
кейин түркологлар бир-бирине қарама-қарсы көз-қараста болған еки топарға
бөлинди. Бир группа түркологлар бағыныңқы гәпти анықлаўда оның
баянлаўышының бетлик формадағы (Vербум финитум) фейиллерден болыўын
тийкарғы анықлаў белгиси етип алады. Усыған байланыслы олар келбетлик
фейил, ҳал фейил ҳәм ҳәрекет аты фейилли топламлардың ҳәмме түрин жай
гәплердиң кеңейтилген ағзасы деп есаплайды
22
.
Екинши топар түркологлар келбетлик фейил, ҳал фейил ҳәм ҳәрекет аты
фейилли топламлардың тек өз баслаўышына ийе болған түрлерин бағыныңқы
гәп деп қарайды да, баслаўышсыз келген түрлерин жай гәплердиң кеңейтилген
ағзасы деп есаплайды
23
.
Бағыныңқы гәп пенен фейил топламларын анықлаў туўралы соңғы
изертлеўлерде
бираз
анық
пикирлер
усынылады.
М.З.Зәкиев,
Ғ.А.Абдурахманов, Қ.Есеновтың мийнетлеринде ҳал фейил, келбетлик фейил,
ҳәрекет аты фейили ҳәм шәрт мейил формаларындағы топламлардың ис-
ҳәрекети өз алдына айырым баслаўышына ийе бола алмай, тийкарғы гәптиң
баслаўышына қатнаслы оның екинши дәрежели ис-ҳәрекетин билдирип келсе,
бул сыяқлы бетлик емес фейил топламлы гәплер кеңейтилген ағзалы жай гәп
ямаса қоспаланған гәп болады деп есаплайды.
24
18
Дмитриев Н.К. Башкорт теленец грамматикасы. Офо, 1950, 265-267 бетлер.
19
Насилов В.Н. Грамматика уйгурского языка, М., 1940,129-130-бетлер.
20
Поцелуевский А.П.Основы синтаксиса туркменского литературного языка. Ашхабад, 1943, 59-бет.
21
Баскаков А.Н.Очерк грамматики ойротского языка. «Ойротско-русский словарь». М., 1947, 59-бет.
22
Ширалиев М.Ш. Проблема сложноподчиненного предложения. «Вопросы грамматики тюркских языков».
Алма-Ата, 1958, 82-б.; Баскаков Н.А. Выступление. «Вопросы грамматики тюркских языков». Алма-Ата, 1958,
236-б.
23
Сауранбаев Н.Т. Основные способы связи составных частей сложноподчиненного предложения. «Вопросы
грамматики тюркских языков», Алма-Ата, 1958, 239-240-бетлер; Сартбаев К. Некоторые спорные вопросы
сложноподчиненного предложения киргизского языка. «Триды института языка и литературы» АН Кирг. ССР,
вып.6, 1956, 103-106 бетлер; Абдурахманов Г.А. Основы синтаксиса сложного придложения современного
узбекского литературного языка. Ташкент, 1960, 80-бет; Гаджиева Н.З. Критерии выделения придаточных
предложений и тюркских языказ. «Вопросы грамматики тюркских языков». Алма-Ата, 1958, 242-б.
24
Закиев М.З. Синтаксический строй тюркского языка. Изд-во Казанского университета, 1963, 275-б.;
Абдурахманов Ғ.А. Ҳозирги ўзбек адабий тили. II том, синтаксис, Тошкент, 1966, 218-б.; Есенов Х.М.
Основные средства связи компонентов сложноподчиненных предложений.-«Советская тюркология», 1972, №4,
17-18-бетлер.
Respublika ilmiy-amaliy konferensiya
14
М.А.Асқарова
соңғы
изертлеўлеринде
фейил
топламларының
синтаксислик функциясын бираз анық пикирлер менен баянлайды. Ол
көпшилик тюркологлар тәрепинен танылған «бағыныңқы гәп өз алдына гәплик
мәни билдириўи, айырым өзине тән баслаўышының болыўы ҳәм интонацияға
ийе болыўы» сыяқлы тийкарғы белгилери менен қатар, бетлик емес
фейиллердиң белгили грамматикалық қураллар арқалы бағыныңқы гәптиң
баянлаўышы хызметинде келетуғынын объектив фактлер менен толықтырады:
1) ҳал фейиллер бағыныңқы гәптиң баянлаўышы хызметинде келгенде
баянлаўыш аффиксин қабыл етпейди: 2)
-
ған
формалы фейил бағыныңқы
гәптиң баянлаўышы болып келгенде, орын, шығыс сеплик аффикслерин ҳәм
гейпара тиркеўишлерин қабыл етеди: 3) ҳәрекет аты фейили бағыныңқы гәптиң
баянлаўышы хызметинде келгенде, тартым аффикси ҳәм гейпара
тиркеўишлерди қабыллайды.
25
Бетлик емес фейил топламларының жоқарыда
көрсетилген бағыныңқы гәптиң талабына жуўап бере алмайтуғын түрлерин
кеңейтилген ағза деп есаплайды.
Н.А.Баскаков
фейил
топламлары
менен
бағыныңқы
гәптиң
айырмашылығын төмендегише баянлайды:
Ҳәр бир түркий тиллеринде бағыныңқы конструкцияның белгили еки
топары бар. Биринши топарға бағыныңқы конструкцияның гәптиң талабына
толық жуўап беретуғын түрин, ал екинши топарға бағыныңқы конструкцияның
пүтин бас гәпке емес, тек оның баянлаўышына қатнаслы болған ҳал фейил,
келбетлик фейил топламларын жатқарады. Бул өзгешеликти фейил
топламларының бағыныңқы гәптен тийкарғы айырмашылығы деп есаплайды.
26
Гейпара соңғы изертлеўлерде бетлик емес фейил топламларына қатнаслы
басқаша пикирлер көрсетиледи. С.А.Соколов баслаўышлы келген ҳал фейил,
келбетлик фейил ҳәм ҳәрекет аты фейилли конструкцияларды баянлаўышы
бетлик формадағы бағыныңқы гәптен де, баслаўышсыз фейил топламынан да
өзгеше, екеўиниң аралығындағы айрықша синтаксислик категория деп
қарайды
27
. Бул сыяқлы топламларды Л.А.Покровская абсолютные конструкции
деп атайды.
28
Сондай-ақ, Н.З.Гаджиева өз алдына грамматикалық баслаўышлы
келген бетлик емес фейил топламларын гәп ямаса кеңейтилген ағза емес,
«бағыныңқы трансформа» деп атап, бул бағыныңқы трансформаны еки фейил
гәптиң қосылыўы нәтийжесинде бағыныңқы гәптеги фейилдиң грамматикалық
трансформацияланыўынан пайда болған жаңа структуралық бирлик деп
қарайды
29
.
Ҳәзирги түркий тиллериндеги синтаксислик изертлеўлерде фейил
топламлы қоспаланған жай гәплер менен бағыныңқы гәпиниң баянлаўышы
25
Аскарова М.А. К критериям придаточных предложений в современном узбекском языке. «Структура и
история тюркских языков». М., 1971, 150-бет.
26
Баскаков Н.А. Выступление. «Вопросы грамматики тюркских языков». Алма-Ата, 1958, 235-бет.
27
Соколов С.А. Типология сложных синтаксических конструкции в турецком языке. «Вопросы тюркской
филологии». – М., 1966, 131 б.
28
Покровская А. К вопросы личных и неличных формах глагола в тюркских языках.-«Туркология», – Л., Изд-во
«Наука», 1976, 131-б.
29
Гаджиева Н.З. Основные пути развития синтаксической структуры тюркских языков. – М., Наука, 1973, 19-20-
бетлер.
Globallashuv davrida tilshunoslik va adabiyotshunoslik taraqqiyoti hamda ta’lim texnologiyalari
15
бетлик емес фейиллерден болған қоспа гәплерди «полипредикативли гәплер»
деп үйрениў тенденциясы орын алды. Бул идея ең дәслеп В.А.Белошапкованың
мийнетлеринде көрсетиледи. Бул бағдар бойынша жай гәп пенен қоспа
гәплерди бир-биринен ажыратыўда олардың предикативлик бирликлериниң
санына қарай, жай гәплер монопредикативли, қоспа гәплер полипредикативли
бирлик деп қаралады
30
.
Полипредикативли гәплер проблемасын салыстырмалы типологиялық
бағдарда үйрениў өткен әсирдиң 80-жылларының 1-ярымынан баслап
новосибирли тилши илимпазлар тәрепинен раўажландырылады
31
.
Бул изертлеўлердиң анықлаўы бойынша бағыныңқы гәплердиң
баянлаўышы инфинитив фейиллерден болған гәп өз алдына баслаўышлы болып
келсе, қоспа гәптиң айрықша бир типи деп көрсетиледи. Ал келбетлик фейил,
ҳал фейил ҳәм инфинитив оборотлы конструкциялар өз алдына баслаўышына
ийе бола алмай, тийкарғы бас гәптиң баслаўышына қатнаслы болып келсе,
моносубъектли полипредикативли гәп деп таныйды ҳәм оларды қоспа гәп те,
жай гәп те емес, қоспаланған гәп деп есаплайды
32
. Бунда бетлик емес фейил
топламлы гәплерди анықлаўда термин қолланыўда өзгешелик болмаса, ҳәзирги
түркий тиллериндеги көпшилик изертлеўлердиң анықлаўларына сәйкес келеди.
Бетлик емес фейил топламлы синтаксислик конструкцияларды
полипредикативли гәп ретинде үйрениў 80-жыллардан баслап түркий тиллес
республикалардың изертлеўшилериниң мийнетлеринен де орын алды
33
.
Полипредикативли гәплер проблемасын түркий тиллеринде үйрениў туўралы
И.Х.Ахматов 1986-жылы Нальчик қаласында өткерилетуғын түркологлардың
Совет Комитетиниң ХII пленумының тематикасына киргизиўди усынды
34
.
Усы пленумның мәжилисинде полипредикативли гәплер «Формальные и
семантические подходы к изучению сложных и осложненных конструкции
тюркских языках» деген тематикада дискуссиялық сыпатқа ийе болды. Бул
тема бойынша пленумда М.И.Черемисина, М.З.Зәкиев, С.Н.Иванов ҳәм
И.Х.Ахматовтың баянатлары тыңланды.
М.И.Черемисина «Сибирдеги алтай тиллеринде қоспа ҳәм қоспаланған
гәплер ҳаққында» деген баянатында «қоспа гәплер» бипридикативлик
конструкциялардан дүзилип, олардың ҳәр бир бөлеги (компоненти) өз алдына
баслаўышлы позицияда келеди. Ал, монопредикативлик моделде келген
түрлери қоспа гәп талабына жуўап бермейди, деп көрсетеди
35
.
30
Белошапкова В.А. Сложное предложение в современном русском языке. М.: Просвещение,1967, 30-б.
31
Подчинение в полупредикативных конструкциях. – Новосибирск. Изд-во «Наука», 1980; Структурные типы
синтетических полупредикативных конструкций в языкаx разных систем. – Новосибирск: Наука, 1986;
Черемисина М.И., Колосова Т.А. Очерк по теории сложного предложения. – Новосибирск: Наука, 1987;
Скрибник Е.К. Полупредикативные синтетические предложения в бурятском языке. – Новосибирск: Наука,
1988.
32
Черемисина М.И. Колосова Т.А. Көрсетилген мийнети, 90-бет.
33
Мусаев М.М. Полупредикативные еденицы с каузальными и целовым отношением в тюрских языках огузской
группы. -«Советская тюркология», 1987, №6, 77-б.
34
Ахматов И.Х. Полупредикативные конструкции с субъективными оборотами в тюркских языках.-«Советская
тюркология», 1988, №2, 26-б.; Нурманов А. Кўп предикатли содда гапларда ярим предикативлик
масаласи.//Ўзбек тили ва адабиети, 1990, №1, 41-45-бетлар.
35
«Советкая тюркология», 1985, №2, 102-103-бетлер.
Respublika ilmiy-amaliy konferensiya
16
М.З.Закиев усы проблемаға арналған «синтактика и семантика тюркских
синтаксических конструкций имеющих более одну предикативности» деген
баянатында аталған синтаксислик конструкцияның қоспаланыў ҳәм
қоспаланбаў белгисине қарай, оларды монопредикативли, полипредикативли,
бипредикативли ҳәм полутора предикативли конструкциялардың синтаксислик
функцияларын анықлаўда жоқарыдағы көзқараста болады
36
. Сондай-ақ, усы
мәселе бойынша басқа баянатлар ҳәм шығып сөйлеўлерде де жоқарыда баян
етилген қөзқарасларға жақын пикирлер айтылады
37
. Демек, бул дискуссияда
түркий тиллеринде алдағы ўақытлары қоспа гәп ҳәм қоспаланған гәплердиң
бағыныңқы предикациясының тәбиятын анықлаўда олардың формал ҳәм
семантикалық өзгешеликлерин ашыў ҳәм изертлеў тийкарғы ўазыйпа етип
алынады.
Жоқарыда шолыў жасалғанлардан белгили, бағыныңқылы қоспа гәплердиң
қурамындағы бағыныңқы гәп пенен фейил топламлы гәплердиң тәбиятын
анықлаўда рус ҳәм түркий тиллерин изертлеўшилер тәрепинен баҳалы
пикирлер топланды. Бағыныңқы гәп ҳәм фейил топламларының дүзилислик,
мәнилик жақтан уқсаслығы ҳәм ҳәрқайсысының өзине тән өзгешеликлерге ийе
екенлиги ҳәр бир тилдиң фактлери тийкарында бираз анық пикирлер айтылды.
Келбетлик фейил, ҳал фейил ҳәм ҳәрекет аты фейиллери фейил топламын
дүзип келгенде, грамматикалық баслаўышына ийе бола алмайтуғынлығы, ал
сол фейиллердиң бағыныңқы гәптиң баянлаўышы хызметинде келгенде, атаў
формасындағы өз баслаўышына ийе болатуғынлығы көпшилик түркологлар
тәрепинен мақулланды. Бирақ, соған қарамастан, бғыныңқы гәплердиң фейил
топламларына қатнасы мәселесиндеги таласлы пикирлер бир шешимге келген
жоқ.
Бағыныңқы гәп пенен бетлик емес фейил топламларының структура-
семантикалық уқсаслығы ҳәм айырмашылығын анықлаўда көпшилик
изертлеўшилер тәрепинен айтылған пикирлер тийкарында төмендеги жуўмаққа
келиў мүмкин.
Бетлик емес фейиллер өзине қатнаслы сөзлер менен кеңейип, фейил
топламын дүзип келгенде, барлық жағдайда баслаўышсыз дүзиледи. Олар
бағыныңқы гәптиң баянлаўышы функциясында келгенде, бас гәптиң
баслаўышынан басқа атаў формасындағы өзине тән грамматикалық
баслаўышына ийе болады.
Айырым жағдайларда келбетлик фейилли ҳәм ҳәрекет аты фейилли
топламлар өз субъектисине (логикалық баслаўышына) ийе болып келсе де,
бағыныңқы гәп деп қаралмайды. Себеби, олардан гәплик интонация ҳәм бир
нәўие тыянақлы пикир аңлатылмайды. Олар жай гәптиң қурамында сол тобын
бузбастан өзи қатнаслы ағза менен қоспа сөз дизбегин дүзеди ҳәм гәптиң
кеңейтилген ағзасы хызметин атқарады.
36
«Советкая тюркология», 1986, №3, 96-бетлер.
37
«Советская тюркология», №3, 96-97-бетлер.
