Globallashuv davrida tilshunoslik va adabiyotshunoslik taraqqiyoti hamda ta’lim texnologiyalari
129
TO‘RTKO‘L TUMANIDAGI OYKONIMLARNING NOMLANISHIGA
KO‘RA TASNIFI
Djumaniyazova Elmira Allabergenovna –
Nukus davlat instituti O‘zbek tili va
adabiyoti magistranti
Joylarga qo‘yilgan har qanday nom o‘tmish hayotda ham bugungi kunda ham
biz uchun ma’naviy meros bo‘lib kelgan. Nafaqat ma’naviy meros, balki madaniy
boyligimiz, desak mubolag‘a emas. Zotan, tariximizni o‘zida jamlagan bu meros
ko‘hna yodgorliklar safidan joy oladi. Joy nomlari o‘zida ma’naviy, madaniy,
ijtimoiy hayotni, urf-odat va an’anani, qadriyatlarni, insonlar turmush tarzini ifoda
etadi: “Albatta, har qaysi xalq yoki millatning ma’naviyatini uning tarixi, o‘ziga xos
urf-odat va an’analari, hayotiy qadriyatlaridan ayri holda tasavvur etib bo‘lmaydi. Bu
borada, tabiiyki, ma’naviy meros, madaniy boyliklar, ko‘hna tarixiy yodgorliklar eng
muhim omillardan biri bo‘lib xizmat qiladi”
118
.
Qadimiy tarixga ega bo‘lgan ona tilimiz – o‘zbek tili Davlat tili huquqini olgach
(1989- yil 21- oktabr), shuningdek, “Geografik obyektlarning nomlari to‘g‘risida”
qonuni qabul qilingach
119
, barcha joy nomlari qayta ko‘rib chiqish, ularning
ba’zilarini almashtirish, tahlil qilish, ularni to‘plash, ilmiy tahlilga tortish kabi
muammolarga e’tibor berish dolzarb masalalardan biri bo‘ldi. Bugungi kunda
yoshlarda yashayotgan shahri, qishlog‘i, ko‘chalarini nega aynan shunday
nomlanligini bilishga qiziqishni orttirish va o‘rganish talab etadigan muammolardan
biri sanaladi. Bu borada qilinishi kerak bo‘lgan ishlar talaygina.
Tarixdan ma’lumki, xalqlar barcha narsaga nom qo‘yib kelgan, xoh u jonli
bo‘lsin, xoh u jonsiz. Sababi, kishilar o‘zaro muloqotga kirishish uchun odamlarni
ham, narsa-hodisalarni ham va butun borliqni ma’lum bir me’yordagi nomlar bilan
atab, bir-biridan farqlashga harakat qilishgan. Natijada, bu nomlar har bir xalqning
milliyligini o‘zida aks ettirgan. Mana shu nomlar milliy o‘zlikni anglash vositalardan
biri hisobladi.
Oykonimlar barcha toponimlar orasida tarixiy, lisoniy (lingvistik) jihatdan eng
qimmatli yodgorliklar sanaladi
120
.
Shu bilan birga oykonimlar toponimlarning eng
o‘zgaruvchan turi ham hisoblanadi. O‘zbekistonda oykonimlarning soni 25-
30 mingga yetgan
121
Qoraqalpog‘iston hududining ham bu miqdorda o‘z ulushi bor,
albatta. Xususan To‘rtko‘l tumanining o‘zida 2020-yil ma’lumotlariga ko‘ra
oykonimlar soni 2207 tani tashkil etmoqda
122
. Bulardan bittasi To‘rtko‘l tumani
bo‘lsa, qolganlari 5 ta shaharcha, 15 ta ovul fuqarolar yig‘ini, 22 ta mahalla fuqarolar
yig‘ini, 86 ta aholi punklari, 2078 ta ko‘cha, tor ko‘cha va berk ko‘cha nomlariga
to‘g‘ri kelar ekan. (keyingi o‘rinlarda ovul fuqarolar yig‘ini (OFY), mahalla fuqarolar
yig‘inini (MFY), aholi punktlarini (AP) deb ketamiz)
118
Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch.
–
Toshkent: Ma’naviyat, 2008. 30-b.
119
O‘zbekiston Respublikasining qonuni. Geografik obyektlarning nomlari to‘g‘risida. Toshkent shahri, 2011-yil 12-oktabr.
120
Qorayev S. Toponimika.
–
Toshkent: O‘zbekiston faylasuflari milly jamiyati nashriyoti, 2006. -51-b.
121
Mazkur adabiyot. 52-b.
122
Xalq deputatlari To‘rtko‘l tumani kengashining 2020-yil 8-oktabr kungi 12/57-1-sonli qaroriga ilova. To‘rtko‘l
tumanida nomlangan va qayta nomlangan hududlar ro‘yxati.
Respublika ilmiy-amaliy konferensiya
130
To‘rtko‘l tumanidagi oykonimlarning nomlanishiga e’tibor bergan holda ularni
quyidagicha turlarga ajratsak, bu bo‘linishni geografiya fanlari doktori, professor
Hamidulla Hasanov, filologiya fanlari nomzodi, geografiya fanlari doktori Suyun
Qorayev va Ikrom Xolmuratov qarashlariga mos tarzda tasniflasak. Hamidulla Hasanov
joy nomlarini vujudga kelishiga qarab quyidagi turlarga shartli bo‘lib ko‘rsatgan:
joyning holat, xususiyati va iqlimiga bog‘liq nomlar; o‘simlik va hayvonlarga bog‘liq
nomlar; foydali qazilmalarga bog‘liq nomlar; hunar, kasbdan va ma’muriyatdan olingan
nomlar; xalq, qabila va urug‘larga bog‘liq nomlar; shaxsning ism-familyasiga qo‘yilgan
nomlar; afsonaviy va diniy nomlar; g‘aroyib nomlar; yangi zamon nomlari
123
bo‘lsa,
Suyun Qorayev o‘zining toponimika nomli o‘quv qo‘llanmasida oykonimlarni oldin
katta ikki guruhga, ya’ni 1) tabiiy yoki tabiiy-geagrafik oykonimlar, 2) ijtimoiy-iqtisodiy
oykonimlarga ajratadi. O‘z navbatida birinchi guruhga gidrooykonimlar, orooykonimlar,
fitooykonimlar, zootoponimik oykonimlarga afrassa, ikkinchi gurugni kishilarning
xo‘jalik faoliyati bilan bog‘liq ijtimoiy-iqtisodiy oykonimlar
124
deb tasniflagan.
Ikrom
Xolmuratov
bo‘lsa
etnooykonim;
antrooykonim;
fitooykonim;
sotsooykonim; ko‘chma oykonim; geooykonim; professionolizmlar asosida yuzaga
kelgan oykonimlar; muqaddaslastirilgan oykonimlar; zoooykonimlar; neooykonimlar;
obyektning son belgisiga ko‘ra yaratilgan topooykonimlarga
125
ajratib tasniflaydi. Biz
ham yuqoridagi bo‘linishga amal qilgan holda tumandagi oykonimlar nomlanishini
inobatga olib quyidgicha ajratdik: 1) etnooykonim; 2) antrooykonim; 3) fitooykonim; 4)
sotsooykonim; 5) ko‘chma oykonim; 6) geooykonim; 7) kasb-hunr asosida yuzaga
kelgan oykonimlar; 8) muqaddaslastirilgan oykonimlar; 9) zoooykonimlar; 10)
neooykonimlar; 11) obyektning son belgisiga ko‘ra yaratilgan topooykonim; 12)
gidrooykonim. Mazkur maqolada esa To‘rtko‘l tumanidagi shaharcha, ovul fuqorolar
yig‘ini, mahalla va aholi punktlari va ko‘chalarga to‘xtalib o‘tishni joiz topdik.
Etnooykonimlar asosida yaratilgan joy nomlari xalqlarning turli-tuman urugʻ va
qabilalardan tashkil topgan. Har bir kishi oʻz urugʻ-ajdodini yetti otasigacha bilishi farz
hisoblangan. Davrlar oʻtishi bilan urugʻ va qabila nomlarining bir qismi unitilib ketgan.
Ammo urugʻ nomlari – etnonimlarning aksariyati joy nomlariga koʻchgan va haligacha
mavjudligini yo‘qotmagan.
Qoraqalpog‘iston toponimlari orasida etnooykonimlar katta oʻrinni egallaydi.
Ammo To‘rtko‘l tumanida bunday etnooykonimlar soni unchalik ko‘p emas. Bu yerdagi
aholi asosan, o‘zbek, qoraqalpoq, qozoq va turkman bo‘lganligi uchun nomlari ham
shunga mos. Hududda
Qozoq ovul
(ko‘na To‘rtko‘l OFY),
Mang‘it
(Ullibog‘ OFY),
Qipchoq
(Kaltaminor OFY),
Turkmanovul
(Oqqamish OFY),
Qatag‘on, Yelesen
(Oqqamish OFY),
Turkman ko‘li
(O‘zbekiston OFY),
Qozoq arna
,
Turkmanquli
(Tozabog‘yop OFY) kabi oykoonimlar mavjud. Shu bilan birga qardosh bo‘lmagan xalq
nomlarini ham uchratishimiz mumkin. Ulardan
Lotin
AP (Otayurt OFY),
Rus avliyo
(Ullibog OFY) kabilar ham uchrashadi. Turkiy xalqlar va genetik jihatdan turkiy
bo‘lmagan elatlar o‘tmishda yaxlit hududlarda yashashgan bo‘lsa ham hozirda
ko‘pchiligi hududiy jihatdan aralash holda yashashadi. Lekin topooykonimlarda urug‘
nomlari saqlanib qolgan.
123
Hasanov H. O‘rta Osiyo joy nomlari tarixidan.
–
Toshkent, 1965. 50-b.
124
Mazkur adabiyot. 50-57-b.
125
Xolmuratov I.O. Janubiy Qoraqalpog‘iston oykonimlarining talqini, tasnifi tahlili. Toshkent: Firdavs-shoh
nashriyoti, 2020. – 54-b.
Globallashuv davrida tilshunoslik va adabiyotshunoslik taraqqiyoti hamda ta’lim texnologiyalari
131
Antrooykonimlar asosida yaratilgan toponimlarga ham ko‘plab misollar keltirish
mumkin. Qoraqalpog‘iston oykonimiyasida kishi nomlari va laqablari asosida
yaratilgan antrooykonimlar talaygina bo‘lib, ularning leksik-semantik jihatlari ham
turlicha. Kishi ismlarining toponimlarga aylanishi onomastikada juda ko‘p kuzatilgan
hodisa. Ulardan
Beruniy, Ibn sino
nomli MFYlari,
Furqat, Oxun
APlari,
Ulug‘bek,
Abay, Umar
Hayyom, Alpomish, Uyg‘un
kabi ko‘cha nomlarida ko‘rishimiz
mumkin. Bunday misollarni yana davom ettira olamiz. Umuman olganda kishi
ismlari, laqablari asosida nomlangan toponimlar eng tarixiy toponimlar hisoblanadi.
Bu toponimlar turli davrlarda nomlangan, aksariyatini nomlanish vaqtini ko‘rsatish
murakkablik tug‘diradi.
Fitooykonimlar – o‘simlik nomlarining toponimlarda aks ettirilishi. Bunday
toponimlar orqali xalq hayotidagi dehqonchilik, bog‘dorchilik mashg‘ulotlarining
o‘rnini sezishimiz mumkin. Tuman fitooykonimlaridan
Ullubog‘ Oqqamish,
Tozabog‘yop, Paxtaobod, Ko‘kcha
OFYlari;
Guliston, Bog‘yop
mahallalari,
Yakkatol, Oqoltin, Tutzor, Paxtachi
APlari;
Rayhon, Uzumzor, Olmazor,
Boychechak, Atirgul, Majnuntol
kabi ko‘chalaridan bir qancha misollar keltirish
mumkin.
Sotsoykonimlar. Jamiyatga xos o‘zgarishlar sotsial o‘zgarishlar bo‘lgani kabi,
ular ta’sirida nomlangan toponimlar sotsotoponimlar deyiladi
126
. Bularga tumandagi
Navro‘z, Bahor, Do‘stlik, G‘alaba
APlarini;
Tinchlik, Istiqlol, Mustaqillik
mahallalarini atab o‘tishimiz mumkin. Yuqoridagi oykonimlar jamiyat bilan
bog‘liqlikda yuzaga kelgan va nomlangan.
Ko‘chma oykonimlar. Bunday oykonimlarda bir toponim nomini ikkinchi bir
toponim nomiga ko‘chishidan yuzaga keladi. Masalan Orol dengizi nomini
tumandagi
Orol
OFY va ko‘cha nomiga ko‘chishini kuzatamiz. Yana
O‘zbekiston
OFY va ko‘cha nomi O‘zbekiston Respublikasi ta’sirida ko‘chgan.
Toshkent
–
Qumbosqan OFYdagi ko‘cha va shu nomdagi mahalla nomiga ko‘chgan.
Xiva
– bu
toponim qadimiy shahar ta’sirida nomlangan va shahar nomi ko‘cha nomiga
ko‘chgan.
Sho‘roxon
– bu toponim Sho‘rolar ta’sirida nomi ko‘chirilgan. Shu bilan
birga
Turkiston, Qo‘qon, Xonqa yo‘li, Jayhun, Navoiy, Guliston, Ayritom,
Kaltaminor
oykonimlari ham shular jumlasidan.
Geooykonimlar. Yerning tuzilishi, holati va geomarfologik xususiyatlari joy
nomlarida o‘z aksini topadi. Bunday geooyknimlarga
Qumbosqan
OFY,
Toza yer,
Yangi yer, Yoymataqir, taqir, Bo‘z, Mirishkor, Qumli, Sohil
APlarini misol
keltirishimiz mumkin. Bu geooykonimlar shu hudud tuprog‘i holati, obyektning
joylashish o‘rni, tabiiy boyliklariga ko‘ra nomlangan. Bu esa bizga shu joyning yer
tuzilishi haqida tushunchaga ega bo‘lishimizga yordan berishi shubhasiz.
Kasb-hunr asosida yuzaga kelgan oykonimlar tumanda ko‘plab topiladi va xalq
hayotidan hikoya qiladi. Hududdagi aholi mashg‘ulotlari haqida hikoya qiladi.
Xususan, bu yerda
Paxtachi, Paxtakor
(paxtachilik bilan bog‘liq),
Chorvador
(chorvachilik bilan bog‘liq),
Bobodehqon
(dehqonchilik bilan bog‘liq),
Miskarlar,
Temirchilar,
Hunarmandlar
(
temirchi
– hunarmandlar bilan bog‘liq),
126
Xolmuratov I.O. Janubiy Qoraqalpog‘iston oykonimlarining talqini, tasnifi tahlili. Toshkent: firdavs-shoh, 2020. –
54-b.
Respublika ilmiy-amaliy konferensiya
132
O‘qituvchilar, Ustozlar
kabi APlari va ko‘cha nomlaridan misollar keltirish
mumkin. Bunday nomlar barcha yerlarga qo‘yilavermagan faqat o‘z kasbining
fidoyilari bo‘lgan hududlargina shunday nomlangan.
Zoooykonimlar – hayvon nomlarining oykonimlarda aks ettirilishi. To‘rtko‘lda
Otchopar, Jayron, Tulpor, Qaldirg‘och
kabi toponimlar zoooykonimlardan
sanaladi. Neooykonimlar yangidan tashkil topgan oykonimlar bo‘lib, ular joy
nomlarini qayta nomlash zaruratidan paydo bo‘lgan. Tumandan bunday toponimlar
mingdan ziyodni tashkil etadi.
Obyektning son belgisiga ko‘ra yaratilgan topooykonimlar. Bunday
toponimlarga
Uchgujum, yakkatol, Beshyog‘och, Beshqayrag‘och, Beshariq,
Beshchinor, Qirqo‘zak, Qirqog‘ayni, Qirqqiz
kabilarni ko‘rsatib o‘ta olamiz.
Bunday toponimlar uzoq tarixga ega bo‘lib, raqamlarda afsonalar yashirin.
Gidrooykonim. Suv havzalarining nomlari oykonimlarda uchrashadi, natijada bu
toponimlar ham oykonimni ham gidronimni nomlab keladi. ularga
Ummon,
Bo‘zyop, Uzunduduq, Tuyamo‘yin, Anhorli, Tozabog‘yop
va boshqa ko‘chalarni
misol qilib ko‘rsatish mumkin.
Aholi punktlari, mahallar ijtimoiy-iqtisodiy kotegoriyadir. Shu sababdan shahar,
qishloq, mahallalarning tarkib topishi, joylashishi, atalish qonuniyatlari tabiiy
ravishda tarixiy va siyosiy sharoit bilan bog‘liq holda o‘rganishni talab etadi.
Shundagina ilmiy va amaliy natijaga erisha olamiz. Shu bilan birga, qanday obyekt
nomlanganiga, qay tarzda va qaysi til vositalari yordamida nomlanganiga, nima
uchun nomlanganiga javob topishni geografiya, tilshunoslik va toponimika
sohalaridan izlashimiz o‘rinli bo‘ladi, albatta.
Adabiyotlari:
1. Karimov I. A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – Toshkent: Ma’naviyat,
2008. 30-b
2. O‘zbekiston Respublikasining qonuni. Geografik obyektlarning nomlari
to‘g‘risida. Toshkent shahri, 2011-yil 12-oktabr
3. Qorayev S. Toponimika. – Toshkent: O‘zbekiston faylasuflari milly jamiyati
nashriyoti, 2006. -51-b
4. Xalq deputatlari To‘rtko‘l tumani kengashining 2020-yil 8-oktabr kungi
12/57-1-sonli qaroriga ilova. To‘rtko‘l tumanida nomlangan va qayta nomlangan
hududlar ro‘yxati.
5. Xolmuratov I.O. Janubiy Qoraqalpog‘iston oykonimlarining talqini, tasnifi
tahlili. Toshkent: Firdavs-shoh nashriyoti, 2020. – 54-b
6. Hasanov H. O‘rta Osiyo joy nomlari tarixidan. Toshkent 1965 50-b
7. Hakimov Q. Toponimika. – Toshkent: Mumtoz so‘z, 2016. 105-b.
8. Ruzmetov, B., Jumaeva, Z. K., & Xudayarova, M. (2021). International
Experience in Attracting Foreign Direct Investment. International Journal on
Economics, Finance and Sustainable Development, 3(4), 38-43.