Respublika ilmiy-amaliy konferensiya
200
QARAQALPAQ KÓRKEM SHÍǴARMALAR KONTEKSTINDE
MUHABBAT KONCEPTI
Sadullaeva Alfiya Nizamaddinovna
Berdaq atɪndaǵɪ qaraqalpaq mámleketlik universiteti assistenti
MUHABBAT túsinigi, sonday joqarı kúshli ruwxıy abstraksiyalar qatarına
kiredi, shayɪr R.Rojdestvenskiyning pikrine qaraǵanda, “Insan kewilinde ólik,
hawasız mákan baslanadı” dep súwretlegen [1].
Bul izertlew sheńberinde MUHABBAT degende tereń, shın júrektegi sezim,
shın júrekten beyimlilik túsiniledi. MUHABBAT sezimi quramalı, qarama-qarsılıqlı
tábiyatına iye bolɪp, eki keri sezimdi, yaǵnɪy unamlı hám unamsız sezimlerdi
sáwlelendiriwi múmkinligin kóriwge boladı. MUHABBAT unamlı sezim bolsa, ol
baxɪt; quwanɪsh; mexr; qɪzɪǵɪwshɪlɪq; zawɪq; ǵamxorlɪq; qáweterleniw
sɪyaqlɪ sózler
menen sáwlelenedi.
Keńesbay Raxmanovtɪń “
Birinshi
muhabbatɪm
” romanɪnda MUHABBAT
túsinigi tómendegishe berilgen [3]:
– Alɪp qashɪp kelgen qɪzɪnɪń atɪn da bilmeytuǵɪn bolɪp shɪqtɪ. Ne degen
masqarashɪlɪq! Usɪ da muhabbat pa? Usɪnday etip te erli-zayɪplɪ bolajaq pa?
Bul qatarlarda MUHABBAT túsiniginɪń iláxiy sezim ekenligi, turmɪs qurɪp eki
jas birge jasaw ushɪn usɪ sezimniń bolɪwɪ shártligi sɪpatɪnda súwretlengen. Yaǵnɪy,
roman qaharmanɪ úyleniw ushɪn alɪp kelgen jas qɪzdɪń hátteki atɪn bilmesligi
hámmeni hayran qaldɪrɪp atɪrǵanlɪǵɪ kórsetilgen.
– Ol juwap bermedi. Bálkim, ol da bilmeytuǵɪn shɪǵar? Muhabbatɪnan ayrɪlǵan
soń aytqɪsɪ kelmedi me? Men de ayrɪlɪp atɪrman ǵoy. Usɪ da muhabbat pa? Qɪzǵa
súzilip qaraǵan menen muhabbat bola bereme?
[3]
MUHABBAT seziminen kewli jaralanǵan, muhabbatɪnan ayrɪlǵan jaslardɪń
kúshli ishki sezimleri
Muhabbatɪnan ayrɪlǵan soń aytqɪsɪ kelmedi me? Men de
ayrɪlɪp atɪrman ǵoy. Usɪ da muhabbat pa?
degen frazeologiyalɪq sóz dizbekleri
menen keltirip ótilgen. Yaǵnɪy, muhabbatɪn joyɪtqan jaslardɪń ishindegi
ǵázep
,
qapashɪlɪq, kewil qalɪwɪ, isenimsizliklerge
alɪp kelgenliginiń ayqɪn kórinisi bolɪp
tabɪladɪ.
–
Muhabbat bomba ǵoy
,
Sham, – dedi ol állenemirde qɪyalǵa berilgendey
aldɪna, uzaqlarǵa oylɪ názerin taslap. Bomba bolǵanda da jaylardɪ qulatɪp
qoyatuǵɪn ápiwayɪ bomba emes. Ol atom bomba. Yaponiyanɪń Xirosima, Nagasaki
qalalarɪna taslanǵan atom bombalarɪn kórdiń be?
Bul mɪsalda, MUHABBAT túsinigi partlawshɪ bombaǵa teńlestirilgenliginiń
sebebi, eger adam muhabbatqa ɪshqɪ ketip súyip qalsa kewildegi bárshe sezimlerdi
partlatɪp yaki baxɪtqa yaki boslɪqqa alɪp keletuǵɪnlɪǵɪn teńep aytqanlɪǵɪn kóriwimizge
boladɪ. Yaǵnɪy, eger adam súyip muhabbat sezimin kewline túyip soǵan ɪlayɪq juwap
alsa, eki jas birge muhabbattan más bolɪp baxɪtqa erisiwi múmkinligi, al kerisinshe
jaǵday bolsa, eki jas qayǵɪ hám xásiretke shómiwi múmkinligi kórsetilgen.
Bul mɪsallar arqalɪ MUHABBAT túsinigi hám baxɪt hám qayǵɪ sezimi menen
joldas bolatuǵɪnlɪǵɪn ayqɪn kóriwimiz múmkin.
Globallashuv davrida tilshunoslik va adabiyotshunoslik taraqqiyoti hamda ta’lim texnologiyalari
201
– Sebebi, ol – atom. Onɪń radiaciya nurlarɪ áste-aqɪrɪn tásir etip óltire beredi.
Muhabbat ta sonday, Sham, ol da adamdɪ jawlap aladɪ, tutqɪn etedi, júregińdi
kemiredi, kesel qɪladɪ, balalɪǵɪń menen jaslɪǵɪńnɪń shegarasɪn bilmey qalasań. Tek
ǵana bilmey emes, ekewinen de bos qalasań. Muhabbat mɪń adamnɪń hásireti, tek
bir adamnɪń baxɪtɪ boladɪ.
[3]
Bul mɪsalda muhabbat seziminiń atom bombasɪna teńlestirilgenliginiń sebebi
ashɪp berilgen. Muhabbat sezimi adamnɪń kewilin jawlap alɪp, súygen adamdɪ
tutqɪnǵa aylandɪrɪp, júregin kemirip azap beretuǵɪn sezim ekenligi, onnan tɪsqarɪ
adam ómiriniń balalɪq shaǵɪnan eresek adamǵa aynaldɪratuǵɪnlɪǵɪ haqqɪnda da sóz
etilgen. Demek, Muhabbat sezimin kewline túygen adam ózi sezbegen halda úlkeyip,
oyɪ rawajlanɪp ózgeriske ushɪrawɪ aytɪlɪp ótilgen. Sonɪńday-aq, Muhabbattɪ mɪń adam
kewline túyiwi múmkin, biraq tek ǵana bir adamǵa baxɪt, quwanɪsh alɪp
keletuǵɪnlɪǵɪn avtor ‘
Muhabbat mɪń adamnɪń hásireti, tek bir adamnɪń baxɪtɪ boladɪ’
dep keltirip ótken.
Qaraqalpaq kórkem óner janrɪnda Keńesbay Raxmanovtɪń “Birinshi
Muhabbatɪm” romanɪnɪń ornɪ bólek. Joqarɪda mɪsallarda keltirilgen qatarlardan
kórinip turǵanɪnday, MUHABBAT túsinigi tereń, shın júrektegi sezim, shın júrekten
beyimlilik túsiniledi.
Juwmaqlap aytqanda, MUHABBAT sezimi quramalı, qarama-qarsılıqlı
tábiyatında eki bir-birine keri bolǵan sezimlerdi óz ishine alatuǵɪnlɪǵɪ kórsetip
ótilgen. Yaǵnɪy, MUHABBAT sezimi bir waqɪttɪń ózinde
baxɪt – baxɪtsɪzlɪq;
quwanɪsh – qayǵɪ; mexr – miyrimsizlik; ǵamxorlɪq hám qáweterleniw
sɪyaqlɪ qarama-
qarsɪlɪqlardɪ kórsetiwi múmkinligi sáwlelengen.
Ádebiyatlar
:
1. Бабушкин, А.П. Типы концептов в лексико-фразеологической семантике
языка. Воронеж: Изд-во ВГУ, 1996. -557 с.
2. Луков, Вл.А. К любви в мировой культуре // Мир русского слова. -2008.
– №4. – С. 12-14.
3. Raxmanov K. Birinshi muhabbatɪm.
