S H A R Q M A S H ’ A L I
37
СУКУНАТ
БАҒРИДАГИ
ТУҒЁН
НАЗАРОВ
ДИЛМУРОД
Ўқитувчи
,
Фарғона
вилояти
Сўх
академик
лицейи
Аннотация
.
Мақолада
Назар
Эшонқулнинг
детал
танлаш
ва
услуб
яратишдаги
ўзига
хослиги
“
Ялпиз
ҳиди
”
ҳикояси
мисолида
уни
япон
ёзувчиси
Ясунари
Кавабатанинг
“
Бамбук
садоси
”
асари
билан
қиёсан
тадқиқ
қилиш
орқали
очиб
беришга
ҳаракат
қилинган
.
Ҳикояда
кўтарилган
табиатни
асраш
мавзусининг
глобаллиги
таъкидланган
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
ҳикоя
,
мавзу
,
ички
воқеа
ва
муаммо
,
инсоннинг
табиат
наздидаги
масъу
-
лияти
,
ғазалнинг
бегона
байти
,
вафо
,
руҳий
қудрат
,
инсон
маънавияти
ва
ички
олами
,
гўзаллик
,
конфликт
,
рамз
ва
рамзлаштириш
,
глобал
ижтимоий
-
маънавий
муаммо
,
умр
мазмуни
,
кўнгил
саодати
,
меҳр
,
асар
қаҳрамони
,
кўркам
асар
,
шахс
ва
жамият
муносабати
.
Аннотация
.
В
статье
сделана
попытка
раскрыть
своеобразие
творчества
Назара
Эшонкула
в
выборе
деталей
и
создании
особого
метода
на
основе
сравнения
рассказа
«
Запах
мяты
»
и
про
-
изведения
японского
писателя
Ясунари
Кавабаты
«
Голос
бамбука
».
В
статье
отмечается
глобаль
-
ность
затронутой
в
рассказе
темы
охраны
природы
.
Опорные
слова
и
выражения
:
рассказ
,
тема
,
внутреннее
событие
и
проблема
,
ответствен
-
ность
человека
перед
природой
,
чужеродный
бейт
газели
,
верность
,
духовная
мощь
,
духовность
и
внутренний
мир
человека
,
красота
,
конфликт
,
символ
и
использование
языка
символов
,
глобальная
социально
-
нравственная
природа
,
смысл
жизни
,
счастье
души
,
любовь
,
герой
произведения
,
произ
-
ведение
,
взаимоотношения
личности
и
общества
.
Abstract:
This article is didcated to
analyse
the
peculiarity of detail choosing and creating a special
work method of Nazar Ishankul on the base of comparing his story “Yalpiz hidi” (“The smell of mint”) with
a story “Bambuk sadosi” (“The sound of bamboo”) by Japaneese writer Yasunary Kavabata. Moreover,
there is mentioned about the actuality of theme of protection of nature in the article.
Keywords and expressions:
story, theme, inner event and problem, responsibility for nature, foreign
beyt of ghazel, fidelity, spiritual power, spirituality and man’s inner world, beauty, conflict, symbol and
symbolizing, global social and moral nature, meaning of life, happiness of soul, love, hero of a work, work,
mutual relations between a man and society.
Анъанавий
насримизда
шўро
даврида
ито
-
атдаги
барча
халқлар
адабиётида
бўлгани
каби
воқеалар
тизимидаги
конфликт
тушунчаси
бир
-
ламчи
ўринга
эга
эди
.
Замон
ўзгариб
,
адабиётга
муносабатнинг
аста
-
секин
софлашаётгани
,
мумтоз
ва
жаҳон
адабиётининг
илғор
тажри
-
баларидан
фойдаланишга
бўлган
уринишнинг
кучайганлиги
,
ўзбек
насрчилигида
янги
тажри
-
балар
қилинаётганлиги
,
янги
ва
яхши
асарлар
дунёга
келаётгани
натижасида
бадиий
асарга
бўлган
муносабат
ҳам
ўзгариб
бормоқда
. “
Ис
-
тиқлол
адабиёти
чинакамига
хилма
-
хил
ада
-
биётдир
.
Унда
турли
-
туман
ижодий
тажриба
-
лар
қилиш
,
турли
“
изм
”
лар
изидан
бора
олиш
имконияти
мавжуд
”
1
.
Эндиликда
ижтимоий
1
Қозоқбой
Йўлдош
.
Ёниқ
сўз
. –
Т
.: “
Янги
аср
авлоди
”, 2006. 22–23-
бетлар
.
конфликтни
асос
қилиб
олмаган
воқеликка
эга
асар
ҳам
бу
жиҳати
билан
эмас
,
бадиият
талабига
кўра
текширилмоқда
,
баҳоланмоқда
.
Жаҳон
адабиёти
таъсирида
табиат
тасвиридан
иборат
,
бевосита
ижтимоий
зиддиятни
ўзида
акс
эттирмаган
асарлар
ҳам
пайдо
бўлди
.
Атоқ
-
ли
япон
ёзувчиси
Ясунари
Кавабатанинг
“
Бам
-
бук
садоси
”
ҳикоясига
ҳар
жиҳатдан
монанд
Назар
Эшонқулнинг
“
Ялпиз
ҳиди
”
ҳикояси
фикримизга
мисол
бўла
олади
.
Ҳар
иккала
асарда
ҳам
ташқи
жиҳатдан
олганда
атрофдагилар
билан
зиддият
кўзга
ташланмайди
.
Ҳикояларнинг
мавзуси
ҳам
умумий
:
инсон
ва
табиат
муносабати
.
Бироқ
,
бу
асарларга
қараб
,
шунга
амин
бўлиш
мум
-
кинки
,
ҳаракатдаги
ижтимоий
муаммосиз
,
воқеликсиз
ҳам
бадиий
асар
,
айни
пайтда
,
S H A R Q M A S H ’ A L I
38
бадиий
муаммо
яралаверар
экан
. “
Бамбук
са
-
доси
”
қаҳрамони
Хисао
Миякава
ҳам
, “
Ял
-
пиз
ҳиди
”
асосий
тасвирланувчиси
Самандар
ҳам
руҳият
кишиларининг
тимсоллари
;
улар
-
нинг
иккисида
табиатга
,
ҳаётга
,
ўз
қалблари
-
га
муносабатда
юксалаётган
ва
дунёқараш
-
лари
теранлашаётган
инсонлардир
.
Ана
шу
жараён
асарларда
воқелик
тизимини
,
шу
-
нингдек
,
асар
муаммосини
юзага
келтиради
.
Чунки
бу
асарларда
ички
ўсиш
ва
ўзгариш
бирламчи
аҳамиятга
эга
.
Ҳаёт
эса
фақат
таш
-
қи
бўлмай
,
ички
ҳаётки
бор
,
демак
,
ички
воқеалар
ҳам
,
муаммолар
ҳам
бўлади
.
“
Ҳикоя
инсон
ва
унинг
кечинмалари
табиат
ҳамда
олам
билан
уйғунлашгандагина
мукаммал
шакл
,
мазмун
кашф
этишига
бағишланган
.
Инсон
табиатдан
,
коинотдан
айро
эмас
,
у
кўз
олдидаги
улкан
оламнинг
бир
зарраси
,
унинг
ажралмас
бир
бўлаги
.
Фақат
одам
ўзининг
ижтимоий
муносабат
-
лар
шакллантириб
қўйган
қиёфасини
ечса
ва
ўзини
табиат
ихтиёрига
топширса
,
ана
ўшанда
асл
гўзалликни
ва
завқни
кўра
олади
,
ана
шунда
бани
оламнинг
заррасига
айлана
олади
”
1
. “
Бамбук
садоси
”
га
нисбатан
билди
-
рилган
ушбу
фикрлар
,
менингча
, “
Ялпиз
ҳи
-
ди
”
га
ҳам
бирдай
тегишли
бўла
олади
,
ҳатто
,
айтиш
мумкинки
, “
оламнинг
заррасига
айлана
олиш
”
муаммоси
Назар
Эшонқул
ҳикоясига
кўпроқ
дахлдордир
.
Демак
,
инсон
табиат
билан
маънан
уйғунлашсагина
ҳаёт
завқига
–
том
маънодаги
бахтга
етади
.
Чин
бахт
эса
ҳаётни
сева
билиш
тушунчаси
билан
жуда
боғ
-
лиқ
.
Бахтнинг
қачон
содир
бўлишини
биров
билмайди
,
лекин
бу
бахтнинг
келиши
тасодиф
ҳукмида
дегани
эмас
.
“
Мана
,
энди
лочин
рўпарасида
турибди
!
Ажабо
,
уни
қайси
шамол
учирди
?
У
тасо
-
дифан
–
манзилдан
адашиб
,
нафасини
рост
-
лаш
учун
қарағайга
келиб
қўндимикин
?
Ким
билсин
,
балки
бирор
мақсади
бордир
?!
Хуллас
,
уни
худди
шу
қарағай
тепасига
қўнишга
нима
1
Назар
Эшонқул
.
МЕНдан
“
МЕН
”
гача
. –
Т
., 2014.
219-
б
.
мажбур
этди
?
Миякава
буни
тасодифга
йўя
олмади
.
Йўқ
,
худди
шундай
бўлиши
шарт
эди
.
Ҳатто
унга
лочин
бирон
воқеадан
ўзини
огоҳ
этгани
учиб
келгандек
туюлди
”
2
.
Қаҳрамон
руҳий
ҳолатини
унингдек
илғаш
учун
бутун
қалб
,
қалб
ичра
пок
севги
керак
.
Миякава
ана
шундай
севги
эгаси
.
Бироқ
Кава
-
бата
асар
орқали
фақат
Миякаванинг
самимий
севгисини
изҳор
қилиш
билан
қаноатланмоқ
-
чи
эмас
.
У
шундай
соф
севгининг
ҳам
фожиа
-
сини
билвосита
кўрсатиб
қўймоқда
:
Миякава
наздида
табиатдаги
ҳар
бир
нарса
гўё
унинг
учун
хизмат
қилади
:
лочин
ҳам
,
қарағай
ҳам
.
Бундай
позиция
инсоннинг
табиат
наздидаги
масъулиятини
чеклаб
қўяди
.
Шунинг
учун
қа
-
рағайнинг
қуриши
аввалда
ҳар
қанча
Мияка
-
ванинг
юрак
-
бағрини
эзмасин
,
дарахтни
қан
-
чалар
бу
“
ўлим
”
дан
асрашга
уринтирмасин
,
охир
-
оқибат
ундан
кўнгли
совишига
ва
уни
унутиб
юборишига
олиб
келади
.
Бу
ҳолатда
Навоий
ғазалларидан
биридаги
фикр
тасдиқ
топади
:
Топмасанг
давр
аҳлидин
меҳру
вафо
,
айб
этмаким
,
Бутмамиш
бу
мева
даврон
боғининг
ашжорида
3
.
Бу
байт
мазмунини
фақат
тушкун
кайфи
-
ят
ва
одамларга
бўлган
ишончнинг
вақтин
-
чалик
йўқолиши
ҳолати
тарзида
талқин
қи
-
лиш
бир
ёқламалик
бўлади
.
Чунки
абадиятга
дохил
бўлувчи
ҳар
бир
санъат
намунасида
шу
сифатга
арзирли
мазмуни
ҳам
бўлиши
керак
.
Вафо
дарахтининг
меваси
бутмаган
-
лиги
,
бу
–
инсон
табиатига
хос
,
унинг
туб
фожиасини
кўрсатувчи
,
айни
чоғда
,
уни
ту
-
шуниш
мумкинлигига
йўл
очувчи
таъриф
-
дир
.
Модомики
,
инсон
табиатан
вафосиз
экан
,
буни
таъна
қабилида
ёки
фақат
кам
-
чилик
тарзидагина
тушунишнинг
ҳожати
йўқ
,
балки
унинг
воқеликка
,
жумладан
,
та
-
2
http://kh-davron.uz/kutubxona/jahon/yasunari-kavabata-
bambuk-sasi-shaftoli-guli-xurshid-davron.
3
Алишер
Навоий
.
Мукаммал
асарлар
тўплами
:
Ғаройиб
ус
-
сиғар
. –
Т
., 1988. 45-
б
.
S H A R Q M A S H ’ A L I
39
биат
ва
ундаги
ҳодисаларга
муносабатининг
тарзи
сифатида
қабул
қилса
ҳам
бўлади
.
Менимча
, “
Бамбук
садоси
”
асарида
кўтарил
-
ган
муаммонинг
асоси
ана
шунда
кўринади
.
“
Бамбук
садоси
”
да
етмиш
бир
ёшли
Мия
-
каванинг
қалбда
–
ботинда
шаклланиб
,
камолга
етгунига
қадар
умрининг
асосий
қисми
сарф
бўлади
.
Унинг
болаликда
ўрмонда
санқиб
юри
-
ши
,
қарағай
ўсган
тепалик
яқинидаги
уйга
кў
-
чиб
келгунча
ҳам
ундан
баҳра
олиб
юрганлари
,
ниҳоят
, “
қарағай
юрагининг
азиз
парчасига
айланганини
сеза
бошла
”
гани
–
буларнинг
бари
кўнглининг
ҳозирги
комил
ҳолатига
етишида
муҳим
поғоналар
бўлиб
хизмат
қилади
.
Қара
-
ғай
ҳаётида
ягона
муҳаббат
тимсоли
бўлиб
пай
-
до
бўлмаган
эди
,
у
ўз
вужудида
бамбук
садо
-
сини
,
шафтоли
гулини
ҳис
этганидек
шафтоли
қисми
бўлган
“
латиф
гул
юрагининг
қат
-
қатларида
қулф
уриб
”
ўсарди
.
Севгида
маълум
бир
поғонага
етиш
босқичи
,
яъни
табиат
билан
чин
боғланиш
жараёни
асарда
шундай
хулоса
-
ланган
: “
Инсон
ҳаётида
бундай
ҳодисалар
тез
-
тез
рўй
бериб
туради
,
аммо
бу
ҳиссиёт
Хисао
Миякава
қалбини
асир
этганида
,
у
ошини
ошаб
,
ёшини
яшаб
қўйган
эди
”
1
.
Шундай
бўлса
ҳам
,
яъни
Миякава
ўз
умри
давомида
руҳий
қудрати
нуқтаи
назаридан
табиат
билан
боғланишнинг
энг
охирги
палла
-
сига
етганида
ҳам
наздида
умр
мазмуни
,
сев
-
гининг
моҳияти
мавҳумлигича
қолади
:
“
Лочин
Миякава
учун
қандай
хабар
кел
-
тирди
?
Мабодо
,
унинг
бу
ерда
пайдо
бўлиши
хушхабар
,
хайрли
толедан
дарак
берар
экан
,
у
ҳолда
Миякавага
марҳамат
этилган
сао
-
дат
,
қувонч
нималардан
иборат
?
Лочинни
кўришдан
иборат
эмасмикин
?
”
Албатта
,
бу
саволларга
“
Миякаванинг
қувончи
–
бахти
лочинни
кўришдан
иборат
”
деб
ижобий
жавоб
бериш
билан
унинг
ҳаётга
келиб
эришган
кўнгил
муродини
таваккал
қилиш
ҳам
мумкин
.
Бироқ
бу
жавоби
ўзида
бўлган
бахт
ва
умр
мазмуни
ҳақидаги
савол
-
1
http://kh-davron.uz/kutubxona/jahon/yasunari-kavabata-
bambuk-sasi-shaftoli-guli-xurshid-davron.
лар
асар
мантиғи
ва
ёзувчининг
ижодий
мақсадидан
келиб
чиқади
.
Миякаванинг
тут
-
ган
ўрни
эса
“
лочин
менинг
қалбимда
аба
-
дий
қолди
дея
тахмин
қилиш
”
дангина
ибо
-
рат
бўлиб
қолаверади
.
Чунки
барибир
ҳам
Миякава
ўз
теграсидаги
ҳар
бир
киши
каби
табиатнинг
унча
фаол
бўлмаган
,
у
билан
восиллик
ҳосил
қилмаган
қисмидир
.
Бундай
ҳолатда
инсон
ўз
келажагида
нималар
содир
бўлишини
башорат
қила
олмайди
:
Миякава
ҳам
қарағай
ўрнини
лочин
олганидай
унинг
учун
лочин
охирги
маҳбуби
бўлиб
қолиши
ҳақида
бир
нарса
дея
олмайди
.
Гап
“
одам
ўзининг
ижтимоий
муносабатлар
шакллантириб
қўйган
қиёфа
-
сини
ечиши
”
ва
“
ўзини
табиат
ихтиёрига
топшириш
”
и
ҳақида
борар
экан
,
ҳикоя
қаҳ
-
рамони
Миякава
буни
қанчалик
амалга
оширгани
ва
ўз
ҳаётида
қай
даражада
кўнгил
завқини
топа
олганлиги
ўқувчини
ўйлан
-
тиради
.
Бу
саволга
ҳикоянинг
ташқи
воқе
-
лиги
ривожини
кўриб
туриб
,
балки
ижобий
жавоб
бериш
ҳам
мумкиндир
.
Бироқ
,
менимча
,
умрнинг
миқдори
бўлганидек
,
кўнгил
саодатига
эришишнинг
ҳам
поғо
-
налари
бор
:
кимдир
кўпроқ
даражада
та
-
биатга
ёвуқлашади
,
бошқа
биров
тамоман
унинг
бир
қисмига
айлана
олади
.
Миякава
қарағайни
ҳар
қанча
севмасин
,
у
билан
бирлаша
олмади
,
аксинча
,
узоқ
севгининг
якунида
манзурини
ўзгартирди
.
Тўғри
,
охир
-
ги
кўнгил
қўйгани
лочин
ҳам
табиатнинг
маҳсули
бўлиб
,
у
ҳам
қаҳрамон
кўнглини
табиат
бағрига
элтади
.
Бироқ
Миякаванинг
қарағай
билан
сўнгги
муносабати
қуйи
-
дагича
якун
топади
:
“
Энди
Миякава
қуриган
қарағай
ҳақида
ҳам
,
ҳатто
уни
кесиб
ташламоқчи
бўлган
-
лиги
ҳақида
ҳам
эсламасди
.
Қишда
дарахт
-
нинг
жонсиз
шохларини
қор
қоплади
.
Шу
билан
гўё
дарахтга
янги
қиёфа
бахш
этди
.
Қор
остида
қолган
шохлар
муздек
эди
-
ю
,
бироқ
ора
-
чира
улардан
ҳаётбахш
ҳовур
таралаётганга
ўхшарди
…
”
2
2
Ўша
манба
.
S H A R Q M A S H ’ A L I
40
Миякаванинг
дарахтни
бошқа
эсламагани
-
ю
,
қор
ёғганлиги
бежизга
ёнма
-
ён
тасвирлан
-
маган
.
Бу
билан
ёзувчи
“
Инсон
қалби
беролма
-
ган
меҳрни
табиатнинг
ўзи
беради
”
демоқчи
-
дек
.
Ҳақиқатан
,
бу
ерда
гўзаллик
рамзи
бўлган
қорнинг
қарағайга
қайтадан
ҳаёт
бахш
этаёт
-
ганлиги
кўзга
ташланади
.
Инсон
ташқи
муҳит
-
ни
аслида
эмас
,
балки
маънавиятда
,
ўз
ички
оламида
ўзгартириши
мумкин
.
Буни
қалбидаги
ишонч
ва
меҳр
орқалигина
амалга
оширади
.
Асар
қаҳрамони
Миякава
эса
бу
ишни
охири
-
гача
уддалай
олмади
.
Мигел
Сервантеснинг
таъкидлашича
,
гў
-
заллик
бутун
оламни
қалбга
олиб
кирадиган
куч
ва
истеъдодга
эга
1
.
Миякаванинг
асарда
тутган
позициясига
тескари
муносабат
билан
намоён
бўлишининг
боиси
қарағайни
охири
-
гача
гўзал
кўра
олмаганида
эди
.
Зеро
,
одам
учун
тирикликкина
гўзалдир
.
Ўлим
ҳолатини
эса
доимо
совуқ
ёки
хунук
тарзида
тушуниш
чегарасиз
муҳаббат
нуқтаи
назаридан
тўғри
эмас
.
Бу
ерда
одам
деганда
фақат
биологик
мавжудот
тушунилмоқда
.
Чин
инсон
эса
ана
шу
биологик
мавжудотликдан
маънавий
дара
-
жага
кўтарила
олмоғи
керак
.
Ҳикояда
табиат
-
нинг
бир
қисми
бўлишликни
табиат
белгила
-
гандай
эмас
,
ўзи
истагандай
амалга
ошираёт
-
ган
қаҳрамоннинг
кемтик
ўрнини
табиатнинг
ўзи
тўлдиради
.
Бу
ёндашув
икки
томонлама
бўлиб
,
фақат
инсон
+
дарахт
муносабатини
эмас
,
балки
инсон
–
лочин
алоқадорлигини
ҳам
ўз
ичига
олади
.
Инсон
қарағайдан
бегона
бўл
-
гач
,
табиат
унга
бўлган
меҳрини
лочин
ва
қор
орқали
,
инсон
қарағайни
унутиб
,
мақсад
йўли
-
да
тўхтаб
қолгач
,
уни
йўлга
чорлаш
вазифа
-
сини
лочин
орқали
амалга
оширади
.
Юқоридагилардан
ҳақиқий
кўркам
асар
-
да
ҳам
қалб
товланишлари
,
ҳам
инсоний
фа
-
зилат
ва
нуқсонлар
билвосита
,
рамзлашти
-
рилган
ҳаёт
манзараси
ҳамда
воқелиги
жа
-
раёнида
яхлит
ифода
топиши
мисолини
кў
-
риш
мумкин
.
Бундай
кўркамлик
ифодасини
Назар
Эшонқулнинг
“
Ялпиз
ҳиди
”
ҳикоя
-
сида
ҳам
мушоҳада
этса
бўлади
.
Ҳикояда
ҳолатнинг
ўзида
конфликт
акс
этган
ўрин
-
1
Тафаккур
гулшани
. –
Т
.:
Ғ
.
Ғулом
номидаги
адабиёт
ва
санъат
нашриёти
, 1981. 61-
б
.
лардан
бири
боғнинг
қаровсизлигидир
.
Асар
воқелиги
Самандарнинг
боши
ва
қалбидан
кечирганлари
эканлигини
ҳисобга
олсак
,
ҳар
бир
манзара
ва
детални
унинг
нигоҳи
билан
қараб
,
унинг
кайфиятидан
келиб
чиқиб
таҳ
-
лил
қилишимиз
тўғри
йўл
бўла
олиши
анг
-
лашилади
.
Қаровсизлик
ҳолати
Самандар
учун
кўнгилғашлик
чақиради
.
Чунки
,
унинг
-
ча
,
табиат
ҳам
худди
инсондек
эъзозланиш
-
га
,
қадр
топишга
ҳақли
.
Ҳикояда
боғбон
билан
боғлиқ
Самандарнинг
хотиралари
бе
-
жиз
келтирилмаган
.
Боғбон
–
гарчи
боғнинг
боғ
бўлишида
меҳнати
сингган
бўлса
-
да
,
пировардда
боғни
ташлаб
кетган
ва
бу
билан
ўша
жамиятнинг
бир
вакили
сифатида
кўп
-
чиликка
хос
иллатни
аён
этади
.
Самандар
учун
инсонни
ташлаб
кетиш
ва
боғни
қаров
-
сиз
қолдириш
–
бир
нарса
,
у
буни
тасавву
-
рига
сиғдира
олмайди
.
Шу
нуқтаи
назардан
қаралса
,
боғдаги
ҳар
бир
қуриб
-
қовжираш
,
ҳар
қандай
чиркинликда
одамларнинг
меҳр
-
сизлиги
оқибатлари
кўзга
ташланади
.
Тинч
турмуш
ва
оила
эгаси
Самандар
фақатгина
маънавият
кишиси
бўлмай
,
яна
алоҳида
фазилатга
соҳиб
бўлган
ўта
нозик
кўнгил
эгасидир
.
Бу
нозиклик
асарда
тушу
-
нарли
ва
таъсирли
тасвирланиши
қаҳрамон
-
нинг
ҳаётда
бошқа
одамлар
бошдан
кечири
-
ши
мумкин
эмасдек
туюлгучи
муаммоларга
-
да
дуч
келишига
ўқувчини
ишонтиради
,
буни
табиий
қабул
қилишини
осонлаштира
-
ди
.
Хотини
билан
орасида
бўлган
сўзсиз
муаммога
эътибор
қаратамиз
:
“
Эрталаб
у
ишга
отланаётганида
даҳлиз
-
да
иккита
хазон
ётганини
кўриб
қолди
ва
шунда
куз
ҳатто
уйга
ҳам
бостириб
кирга
-
нидан
хурсанд
бўлиб
кетди
.
Хотини
эса
унинг
кечаси
деразани
очиқ
қолдирганидан
норози
бўлиб
,
хазонларни
супуриб
олди
-
да
,
ахлат
челакка
ташлаб
юборди
,
сўнг
худди
юқумли
касалликнинг
жойини
тозалаётгандек
даҳлиз
-
ни
яхшилаб
артди
.
Самандар
шунда
бу
хазон
-
лар
боғдан
менинг
уйимга
мадад
излаб
учиб
келган
деган
ўйга
борди
”
2
.
2
Назар
Эшонқул
.
Ялпиз
ҳиди
. –
Т
.:
Шарқ
НМАК
,
2006. 270-
б
.
S H A R Q M A S H ’ A L I
41
Самандар
табиат
билан
шу
даражада
иноқ
-
лашган
эдики
,
ҳатто
сарғайган
хазонда
ҳам
энди
хунуклик
туймас
,
балки
даҳлизга
тушиб
қолган
хазон
ҳам
унга
энди
нимадир
деётган
-
дай
кўринарди
.
Инсонлар
наздида
энг
арзимас
нарса
саналмиш
бир
ашёга
бунчалар
кўнгил
-
чанлик
билан
нигоҳ
соладиган
одамнинг
иж
-
тимоий
меъёрларда
тўғри
ва
беайб
саналувчи
одамлар
билан
-
да
муносабат
қила
олиши
қийин
бир
муаммога
айланади
ва
бу
–
табиий
.
Ҳақи
-
қатан
,
хотинининг
хазонга
беписанд
муомала
-
си
,
ундан
сўнг
қуриган
шохчани
узиб
ташлаб
,
“
қора
чирик
пўстлоғи
”
ни
“
қўли
кесиб
олинган
енгдай
осил
”
тириб
қўйганини
беадад
ваҳший
-
ликдай
қабул
қилади
ва
“
хотини
билан
ўзи
орасида
катта
жар
пайдо
бўлаётгани
”
га
ақли
етади
.
Ижодкор
Самандар
руҳияти
орқали
та
-
биат
ва
ундаги
ашёларнинг
ҳуқуқини
,
аслида
ўрни
қаерда
бўлиши
лозимлигини
таъкидлай
-
ди
.
Биз
–
инсонлар
табиатни
шахсий
мулк
қа
-
билида
қабул
қилиб
ўрганганлигимиз
учун
ун
-
га
нисбатан
самандарона
муносабат
қилишни
тасаввур
қилолмаймиз
,
тасаввур
қилганимизда
ҳам
бу
бизга
эриш
туюлади
.
Бундай
қараш
эса
бизнинг
фожиамиз
.
Асар
орқали
ёзувчи
шун
-
дайин
катта
,
ҳатто
глобал
ижтимоий
-
маънавий
муаммога
ўқувчи
эътиборини
тортади
.
Ёзувчининг
асар
воқелигини
ривожлан
-
тиришдаги
тутган
йўли
ҳар
томонлама
му
-
ваффақиятли
ва
табиий
ўсиш
маромига
яра
-
ша
.
Агар
Самандар
ва
хотини
ўртасидаги
зиддият
кучайганида
,
ҳатто
сўз
шаклига
эв
-
рилганида
ҳам
ҳикояда
кўтарилган
масалага
нисбатан
номувофиқлик
юзага
келган
бўлар
-
ди
.
Ижодкор
хотини
юзини
ҳам
Самандар
олами
сари
буради
.
Натижада
у
ҳам
бора
-
бора
Самандар
биомайдони
таъсирига
ту
-
шибми
,
руҳан
комиллаша
бориб
,
асар
сўнги
-
да
уни
тўлиқ
тушунади
,
ҳатто
Самандарнинг
гулга
айлангандаги
ҳолати
унинг
нигоҳи
орқали
тасвирланади
.
Самандарга
хотини
ва
боласининг
ўхшаши
тасвирига
табиатнинг
ўз
қонунияти
асос
қилингандек
:
табиат
ўзидаги
ҳар
бир
жисмга
теграсидаги
ўзга
жисмлар
билан
мослашиш
имкониятини
ато
этган
.
Модомики
,
Самандар
табиат
билан
қовушиб
,
унинг
қисмига
айланар
экан
,
унинг
оила
аъзолари
ҳам
олий
даражагача
бир
-
бирига
мувофиқлашиши
,
айтиш
мумкинки
,
бадиий
асар
мантиғи
талабидир
.
Бинобарин
,
Румий
-
нинг
“
олами
кубро
” –
коинот
ва
“
олами
асғар
”
1
–
инсон
қалби
муносабати
ҳақидаги
қарашлари
тасдиғини
“
Ялпиз
ҳиди
”
да
та
-
биат
ва
шахс
,
шахс
ва
оила
,
демакки
,
шахс
ва
жамият
муносабатлари
миқёсида
мушо
-
ҳада
эта
оламиз
.
Юқоридагилардан
қуйидаги
хулосаларга
келиш
мумкин
:
1.
Назар
Эшонқулнинг
“
Ялпиз
ҳиди
”,
Ясу
-
нари
Кавабатанинг
“
Бамбук
садоси
”
асарлари
айни
бир
масалага
,
яъни
инсон
ва
табиат
му
-
носабати
муаммосига
бағишланган
бўлиб
,
ҳи
-
кояларнинг
ҳар
иккисида
ҳам
шахс
ва
жамият
муносабатидан
иборат
ижтимоий
конфликт
кўзга
ташланмайди
.
Бу
элемент
тагматнга
сингдирилган
бўлиб
,
тасвирланган
ҳаёт
ман
-
зараси
ортида
ёки
ичида
кечади
.
Уларни
топиш
ва
таҳлил
қилиш
эса
асарнинг
ифода
имкониятларини
кашф
этишга
омил
бўлади
.
2.
Қаҳрамонлар
Самандар
ҳам
,
Миякава
ҳам
табиатга
муносабатларининг
теранлаша
бориши
ҳисобига
ўз
қалбларини
чуқурроқ
англаётган
инсонлар
тимсоли
бўлса
-
да
,
На
-
зар
Эшонқул
қаҳрамони
Шарқ
тасаввуфи
ғояларини
ўзида
акс
эттирганлиги
учун
нис
-
батан
комил
қилиб
ишланган
образдир
.
3.
Ҳар
икки
ҳикояда
ҳам
инсоннинг
та
-
биатдан
,
коинотдан
айро
бўлмай
,
аксинча
,
унинг
бир
зарраси
эканлиги
назарда
тутил
-
ган
ва
бу
муносабат
асоси
сифатида
табиатга
бўлган
меҳр
таъкидланган
.
4.
Назар
Эшонқул
Кавабатанинг
“
инсон
-
нинг
табиатга
муносабати
”
деган
қарашини
“
инсоннинг
табиат
олдидаги
масъулияти
”
дея
янгилагандек
бўлади
.
Агар
Кавабата
қаҳ
-
рамони
Миякава
табиат
ва
ундаги
ашёларни
ўзи
учун
,
демакки
,
инсон
учун
дея
қабул
қилса
,
Назар
Эшонқулнинг
“
Самандар
”
и
та
-
биатни
асраб
-
авайлаш
,
ҳатто
унга
паноҳ
бў
-
лиш
йўлини
тутади
.
5.
Миякавани
борлиқдаги
хунуклик
кўн
-
гил
манзури
бўлмиш
қарағайдан
узоқлаш
-
тирган
бўлса
,
Самандар
қуриган
шохчадай
1
Қаранг
:
Жалолиддин
Румий
.
Маънавий
маснавий
.
1-
жилд
. –
Т
.:
Янги
аср
авлоди
, 2007. 153-
б
.
S H A R Q M A S H ’ A L I
42
буюмга
ҳам
алоҳида
эътибор
билан
муноса
-
батда
бўлади
.
Бу
–
Самандарнинг
Миякава
-
дан
фарқли
ўлароқ
,
ўзини
табиат
билан
,
ундаги
ҳар
бир
узв
билан
бир
ва
яхлит
деб
ҳис
қилиш
даражасига
етганлигини
билдира
-
ди
.
Назар
Эшонқул
ушбу
детал
орқали
Ка
-
вабата
қаҳрамони
эътибордан
соқит
қилган
“
Ҳақиқий
инсон
табиатдаги
гўзаллик
қатори
ундаги
хунукликни
ҳам
бирдай
қабул
қила
олади
”
ғоясини
илгари
суради
.
6.
Агар
Кавабата
инсоннинг
“
табиат
ус
-
тидан
эгалик
ҳуқуқи
”
дейилмиш
масалани
бирор
муносабат
билдирмай
тасвирлаган
бўлса
,
буни
Назар
Эшонқул
глобал
муаммо
даражасида
тадқиқ
қилади
.
7.
Румийнинг
коинот
ва
олам
уйғунлиги
концепцияси
таъсирида
“
Ялпиз
ҳиди
”
да
ин
-
сон
характери
,
унинг
ўсиши
,
ижтимоий
таъ
-
сири
каби
муаммолар
Самандар
ва
хотини
,
Самандар
ва
қизи
муносабатлари
орқали
кўрсатиб
берилган
.
АРУЗГА
ДОИР
АСАРЛАРДА
МУТАДОРИК
БАҲРИНИНГ
БЕРИЛИШИ
ХУДЖАНОВА
ДИЛДОРА
Ўқитувчи
,
ТошДШИ
Аннотация
.
Ушбу
мақола
аруз
баҳрларининг
ўн
олтинчи
мутадорик
баҳрига
бағишланган
бўлиб
,
унда
мазкур
баҳрнинг
арузга
доир
асарларда
турли
хил
номлар
билан
келиши
,
зиҳофларга
учраши
ва
ушбу
баҳрга
берилган
мисолларни
таҳлили
келтирилган
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
аруз
илми
,
баҳр
,
мутадорик
,
ракд
ал
-
ҳайл
,
фа
:’
илун
,
мунфарида
,
мутта
-
фиқа
, “
Ал
-
Қустос
”,
мутақориб
,
муҳдас
,
солим
,
мақтуъ
,
махбун
, “
Аруд
ал
-
Вурқати
”.
Аннотация
.
Эта
статья
посвящена
размеру
мутадорик
,
который
является
шестнадцатым
размером
арабского
аруза
.
В
ней
рассматривается
употребление
разных
названий
вышеназванного
размера
в
книгах
средневековых
ученых
,
а
также
приводиитс
анализ
примеров
.
Опорные
слова
и
выражения
:
аруз
,
стопы
,
размер
,
мутадарик
,
ракд
аль
-
хайл
,
Аль
-
Кустос
,
фа
:’
илун
,
мунфарида
,
муттафиқа
,
мутакариб
,
мухдас
,
салим
,
мактуъ
,
махбун
, «
Аруд
аль
-
Вуркати
».
Abstract.
This article is devoted to the sixteenth meter of Arabic arud meters “Al-Mutad
ā
rik”. It considers the
using different names of the meter in the works about arud and its
anomalies and flaws in poems which
syllables
inconsistent with the meter. Also, the examples for the meter mutadarik are analyzed.
Keywords and expressions:
Aruz prosody, modalities of aruz, the Aruz meter system, mutadarik, al-
Kustos, stops, Mutaq
ā
rib, munfarida, muttafika, verse, “Arud al-Vurkaty” rhymed poetry,scansion.
Аруз
–
маълум
шеърий
система
бўлиб
,
шеърдаги
ритм
ва
унинг
аниқлаш
усуллари
ҳақидаги
илм
.
Аруз
илми
бошқа
араб
илм
-
ларидан
ривожланиш
жиҳатидан
кескин
фарқ
қилади
.
Наҳв
,
сарф
,
балоғат
ва
луғат
илмлари
бир
бутунлик
,
мукаммаллик
дара
-
жасига
етишда
йиллар
,
асрлар
давомида
ривожланиб
борган
.
Бироқ
,
аруз
илми
эса
,
Халил
ибн
Аҳмад
ихтиро
қилган
вақтнинг
ўзида
мукаммал
илм
даражасида
бўлган
.
Ха
-
лил
ибн
Аҳмаддан
кейин
ҳеч
бир
арузшунос
у
ишлаб
чиққан
аруз
илми
назариясини
инкор
этмаган
ва
ўз
тадқиқотларида
асос
қилиб
олиб
,
айрим
қўшимчалар
киритган
.
