S H A R Q M A S H ’ A L I
83
ЯНГИ
ДАВР
ФОРС
ШЕ
Ъ
РИЯТИДА
ЖАНРЛАР
ТИПОЛОГИЯСИ
ЮСУПОВА
НАФИСА
Ўқитувчи
,
Ўзбекистон
Республикаси
Қуролли
кучлар
Академияси
Аннотация
.
Мақолада
янги
форс
шеъриятининг
мумтоз
жанрлар
билан
ўхшаш
ва
фарқли
томон
-
лари
,
шунингдек
,
йиллар
давомида
юзага
келган
янгиланишлар
тадқиқ
этилади
.
Мумтоз
жанрларнинг
янги
қиёфада
намоён
бўлишига
қарамай
асл
моҳиятини
сақлаб
қолганлиги
ҳақида
сўз
юритилади
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
мумтоз
ва
замонавий
форс
шеърияти
,
қасида
,
ғазал
,
маснавий
,
рубоий
,
анъанавий
шеърият
,
услуб
ва
йўналишлар
.
Аннотация
.
В
статьи
речь
идет
о
схожести
и
различии
новой
персидской
поэзии
с
ее
класси
-
ческими
жанрами
,
а
также
сохранении
оригинальности
мысли
классического
жанра
,
несмотря
на
его
представления
в
новом
виде
.
Опорные
слова
и
выражения
:
современная
и
классическая
поэзия
,
ода
,
газель
,
маснави
,
рубаи
,
традиционная
поэзия
,
стиль
и
направления
.
Abstract.
In this article, it is investigated genres and differences of modern Persian poetry, as well as
its changes in the period of years. It is said that it has preserved its original main point, although the
classic genres appear its new figures.
Keywords and expressions:
Persian classic and modern poetry,
ode, gazal, masnavi, rubai, traditional
poetry, style and tenden
cy.
Форс
шеърияти
кўп
асрлар
давомида
қаси
-
да
,
ғазал
,
рубоий
,
қитьа
,
муфрадот
,
мусаммат
,
маснавий
,
таржиъбанд
ва
таркиббанд
,
мустазод
каби
классик
жанрларда
яратилган
асарлар
билан
жаҳон
адабиёт
аҳлининг
эътиборига
тушган
.
Мазкур
жанрларнинг
айримлари
маз
-
мунан
замонавий
форс
шеъриятига
ўзлашди
,
аммо
шаклан
ўз
қонуниятларини
сақлаб
қолди
.
Рус
шарқшуноси
М
.
Д
.
К
язимовнинг
таъ
-
кидлашича
,
инқилобдан
кейинги
давр
адабиё
-
тида
мумтоз
жанрлардан
ғазал
,
қасида
,
рубоий
ва
дубайтий
ўз
мавқеини
йўқотмади
ва
ҳозирда
ҳам
бу
жанрда
ижод
намуналари
яратилмоқда
.
Бу
жанрлар
ўзининг
анъанавий
шаклини
сақла
-
гани
ҳолда
мазмунан
кўпроқ
диний
ва
инқило
-
бий
мавзуда
ёзила
бошланди
.
Тарихан
мазкур
жанрларнинг
форс
адабиётида
пайдо
бўлиши
XI-XII
асрларга
бориб
тақалади
.
Шеърий
асарларнинг
композицияси
ва
лексикаси
прин
-
циплари
қатъий
тарзда
белгиланган
ва
ўзгармас
ҳисобланган
.
Бироқ
шунга
қарамай
,
жуда
секинлик
билан
бўлса
ҳам
,
турли
омиллар
са
-
бабли
бу
жанрларга
баъзи
ўзгаришлар
кириб
кела
бошлади
.
Мумтоз
ва
замонавий
форс
ада
-
биётида
ўз
мавқеини
бир
қадар
сақлаб
қолган
жанрлардан
бири
шубҳасиз
қасида
жанридир
.
Қ
асида
жанри
форс
мумтоз
шеъриятида
ўзига
хос
аҳамиятга
эга
жанр
саналади
.
Ҳинд
олими
Шиблий
Нуъмоний
(1857-1917) “...
Эрон
шеърияти
қасидадан
бошланади
....”, –
деб
ёза
-
ди
.
Академик
А
.
Мирзоев
эса
“
Х
-XI
асрлар
форс
-
тожик
адабиёти
тарихида
“
қасида
даври
”
аталади
”
деб
таъкидлайди
1
.
Қ
асиданинг
барча
байтлари
бир
хил
вазн
ва
қофияда
келади
.
Би
-
ринчи
байтнинг
ҳар
иккала
мисраси
қофияла
-
нади
.
Эронлик
шоирлар
қасидани
араблардан
ўзлаштирганлар
. VI
ҳижрий
асрнинг
бошидан
охиригача
,
форс
адабиётининг
кўпчилик
қис
-
мини
қасида
ташкил
қилади
.
Бу
қасидаларнинг
мавзулари
шоҳлар
ва
буюк
кишилар
мадҳи
,
байрам
ва
ғалабаларнинг
муборакбоди
ва
гоҳи
-
да
панд
-
насиҳатдан
иборат
бўлган
.
Шарқ
қасидалари
мавзу
ва
тасвир
объекти
-
га
қараб
бир
неча
туркумни
ўз
ичига
олади
.
Булар
асосан
қуйидагилар
:
1.
Васфий
қасидалар
2
(
баҳория
1
,
ҳолия
2
,
ишқия
3
,
хамрия
4
).
1
Бу
ҳақда
қаранг
:
Имомназаров
М
.
С
. X-XV
асрлар
форс
мумтоз
шеърияти
.–
Т
., 2013. –
Б
.209.
2
Носиров
О
.,
Жамолов
С
.
Ўзбек
классик
жеърияти
жанрлари
. –
Т
., 1979. –
Б
.128.
S H A R Q M A S H ’ A L I
84
2.
Мадҳ
қасидалари
5
(
мадҳия
6
,
фахрия
,
ҳамд
,
наът
).
3.
Қ
асидаи
Марсия
7
.
4.
Қ
асидаи
ҳажвия
ёки
қасидаи
замм
8
(
шоирлар
ўзлари
мақтаган
одамларнинг
ғаним
-
ларини
,
ўз
ҳарифларини
қоралаб
,
ҳажв
қилиб
ёзилган
қасидалар
).
5.
Қ
асидаи
муножот
9
(
булар
худога
қарата
,
унга
илтижо
қилиб
ёзилган
қасидалар
.
Хожа
Абдуллоҳ
Ансорийнинг
“
Муножотнома
”
си
бу
-
нинг
яққол
намунасидир
).
6.
Орифона
ёки
тасаввуфона
қасидалар
10
.
7.
Ҳабсия
.
Замонавий
форс
шеърияти
борасида
изла
-
нишлар
олиб
борган
эронлик
олим
М
.
Рузбеҳ
қасида
жанрида
ижод
қилаётган
замонавий
шоирлардан
баъзилари
,
ҳатто
модернистлар
ҳам
,
бу
жанр
архетиктоникасига
ривоят
,
мадҳ
,
диний
,
инқилобий
,
афсонавий
мавзуларни
ки
-
рита
бошлаганлигини
,
мазмун
ва
маънони
ян
-
гилашга
эътибор
қаратиб
,
қасиданинг
баёни
,
шакли
ва
тўқимасига
аҳамият
бермаганликла
-
рини
таъкидлаб
ўтади
11
.
1
Баҳор
ва
унинг
манзаралари
васфи
келтирилган
қасидалар
.
У
стод
Рудакийнинг
«
Модари
май
» (
ﻲ
ﻣ
ردﺎ
ﻣ
)
қасидаси
бунинг
порлоқ
намунаси
бўла
олади
.
У
94
байтдан
иборат
.
У
нинг
22
байти
май
тайёрлашга
, 32
байти
шоҳ
базмини
йиғишга
, 40
байти
шоҳ
мадҳига
ва
шу
йўл
билан
адолатли
шоҳ
,
покиза
ахлоқ
ғояларини
тарғиб
этишга
қаратилган
.
2
Шоир
таржимаи
ҳоли
,
замондан
нолиш
,
замон
нобоп
-
ликларидан
шикоят
каби
мавзулардаги
қасидалар
.
Бунинг
порлоқ
намунасини
ҳам
Рудакийнинг
«
ﺎﺘ
ﯾ
ﺎ
ﻜ
ﺷ
ز
ي
ﺮﯿﭘ
»
(«
Қ
ариликдан
шикоят
»)
қасидасида
кўриш
мумкин
.
3
Ишқий
кечинмалар
васфи
.
4
Май
,
унинг
сифатлари
,
ичиш
қоидалари
,
кайфу
нашидалари
,
шоҳона
базмларга
бағишланган
қасидалар
.
5
Носиров
О
.,
Жамолов
С
.
Ўзбек
классик
шеърияти
жанрлари
. –
Т
.1979. –
Б
. 129.
6
Бирор
шахсга
бағишланган
,
уни
мақтрвчи
,
мадҳ
этувчи
қасидалардир
.
Форс
адабиётида
мадҳия
подшоҳлар
ва
бошқа
кишилар
мақтовига
бағишлаб
ёзилган
.
7
Носиров
О
.,
Жамолов
С
.
Ўзбек
классик
шеърияти
жанрлари
. –
Т
.1979. –
Б
. 129.
8
К
ўрсатилган
асар
. –
Б
. 128.
9
К
ўрсатилган
асар
. –
Б
. 129.
10
К
ўрсатилган
асар
. –
Б
. 129.
11
Муҳаммад
Ризо
Рузбеҳ
.
Ҳозирги
замон
Эрон
ада
-
биёти
. –
Т
., 2012. –
Б
.70.
Машрутачилик
асрида
Малик
уш
-
шуаро
Баҳор
(1266-1330
ш
.)
Хуросон
услубидаги
қа
-
сидаларга
ижтимоий
-
сиёсий
мазмун
киритди
ва
қасидага
қайтадан
жон
бағишлади
.
Маш
-
рутачилик
даврида
Адиб
ул
-
мамолик
Фароҳо
-
ний
(
ваф
. 1335
ш
.),
Адиб
Нишобурий
(
ваф
.
1344
қ
.)
ва
бир
неча
бошқа
шоирлар
сиёсий
-
ижтимоий
мавзудаги
қасидалар
куйладилар
.
Ҳозирги
замон
шоирларидан
Меҳрдод
Авесто
(
ваф
. 1376
ш
.)
ва
Меҳди
Ахвони
Солес
(
ваф
.
1369
ш
.),
Муҳаммад
Шоҳрухий
,
Мусавий
Гар
-
морудийлар
ҳам
мана
шу
жанрда
ўз
қобилият
-
ларини
синаб
кўрдилар
.
ر
ا
ﻮﺘﺳ
ا
ه
ﻮ
ﮐ
نﻮ
ﭼ
و
ه
دﺎﺳ
ﺮﯾ
ﻮ
ﮐ
نﻮ
ﭼ
یا
ر
ا
ﻮ
ﮔ
ر
ﺰ
ﺑ
ﻢﻏ
نﻮ
ﭼ
و
ﻢﮑﺤﻣ
هﺰﯿ
ﺘﺳ
نﻮ
ﭼ
یا
.
گ
ﺮ
ﺘﺳ
،
ﻖ
ﺣ
د
ﺰﻧ
،
نﺎ
ﻀﻣ
ر
ﺐ
ﺷ
ﺖﻣﺮﺣ
نﻮ
ﭼ
رﺎ
ﻤﺷ
ﯽﺑ
تاﺪﻨﻠ
ﺑ
ﺰﯿ
ﺨ
ﺘﺳر
زور
نﻮ
ﭼ
.
هﺪﻨﺧ
نﻮ
ﭼ
ی
ﮫﮐﺮ
ﺑ
ﺖﺒﻟ
،هﺪﯿ
ﭙ
ﺳ
رﻮ
ﻠ
ﺑ
رﺎ
ﺒﮑﺷا
ﮫﻤﺸﭼ
ل
د
ﻮ
ﭼ
،
ﻖ
ﺣ
ف
ﻮ
ﺧ
ز
ﺖﻤﺸﭼ
...
12
Маъноси
:
Эй
оддий
биёбон
,
пурвиқор
тоғлар
,
К
учли
ғазаб
ҳамда
катта
мусибат
!
Ҳақ
наздида
азиздир
рамазон
туни
,
Ҳамда
маҳшар
куни
топгандир
ҳурмат
.
У
нда
бўлсин
лабинг
табассумга
бой
К
ўзинг
Ҳақдан
қўрқиб
намлансин
фақат
.
Замонавий
шеъриятда
давом
этиб
келаётган
мумтоз
жанрлардан
яна
бири
ғазалдир
.
Бу
жанр
ҳам
ўз
илдизларини
араб
шеъриятидан
олгани
барчага
маълум
.
Шарқ
адабиётида
ғазал
бадиий
ижоднинг
етук
намуналаридан
бири
-
дир
.
Араб
мумтоз
шеърияти
,
улардаги
меъёр
ва
қоидалар
,
хусусан
,
араб
поэтикасидаги
илми
аруз
,
илми
қофия
,
илми
бадеъ
сингари
уч
асосий
«
таркиб
»
форсий
ва
туркий
шеъриятга
ҳам
кириб
борди
.
Буучасосий
поэтика
таркиби
форс
тили
хусусиятларига
мослаша
борди
ва
бу
жараёнда
анча
ўзгаришларга
учради
.
Ғазалнинг
асосий
мавзуси
ҳис
-
туйғулар
баёни
,
маъшуқа
гўзаллиги
ва
комиллигининг
таъкиди
ва
замонадан
шикоятдир
.
Ғазал
жанри
ўз
тараққиёти
давомида
бир
қанча
12
ی
دورﺎ
ﻣﺮﮔ
ی
ﻮﺳﻮ
ﻣ
ﯽ
ﻠﻋ
.
ق
ﺪ
ﺻ
ﺢ
ﺒ
ﺻ
یا
//
ﮫ
ﺑزور
ﺎ
ﺿ
ر
ﺪﻤﺤﻣ
.
ن
اﺮﯾا
ﺮ
ﺻ
ﺎ
ﻌﻣ
ت
ﺎ
ﯿ
ﺑد
ا
.
–
،ﺰﯿﯾ
ﺎ
ﭘ
،
ن
اﺮﮭ
ﺗ
1388
.
-
ص
.
324
S H A R Q M A S H ’ A L I
85
босқичларни
босиб
ўтди
ва
турли
мазмуний
ўзгаришларга
учради
.
Қ
уйида
улардан
айрим
-
ларига
тўхталиб
ўтамиз
.
لﺰﻏ
ﮫ
ﻧ
ﺎ
ﻘ
ﺷﺎﻋ
(
ошиқона
ғазал
).
Бу
ғазал
тури
энг
кенг
тарқалган
.
У
нинг
катта
қис
-
мида
ёр
ва
унинг
жамоли
тасвири
,
унинг
жафокорлиги
,
ҳақиқий
ошиққа
шафқат
-
сизлиги
,
юксак
муҳаббатга
муносиб
бўлма
-
ган
рақибга
меҳрибонлиги
,
унга
муҳаббат
қўйганлиги
,
шунинг
учун
чин
ошиқнинг
алам
ва
рашкдан
ёниши
тасвирланади
.
Ошиқона
ғазалларда
,
одатда
,
уч
анъанавий
образ
:
ошиқ
,
маъшуқа
,
рақиб
бўлиб
,
улардан
ошиқ
энг
асосий
образдир
1
.
Анварий
(
ваф
. 1187
ш
.,
шу
ўринда
таъкидлаш
жоизки
,
Анварий
ижодидан
335
та
ғазал
ўрин
олган
)
бу
жанрга
янгидан
жон
киритди
ва
Саъдий
(
ваф
. 691
ш
.)
бу
жанрни
камолига
етказди
.
ﮫ
ﻧ
ﺎﻓ
ر
ﺎﻋ
لﺰﻏ
(
орифона
ғазал
).
Бу
ғазал
тури
ошиқона
ғазалдан
кейин
энг
кўп
тарқалган
бўлиб
,
уларнинг
етакчи
мавзуси
фалсафий
масалалардир
.
Форс
адабиётида
Саноий
Ғазнавий
(
ваф
.
525
ёки
535
қ
.)
орифона
тушунчаларни
ғазалга
киритди
ва
орифона
ғазалчиликни
шакллантир
-
ди
.
У
ндан
сўнг
Аттор
Нишопурий
(
ваф
. 618
қ
.),
Мавлавий
Балхий
(
ваф
. 672
қ
.),
Фахруддин
Ироқий
(
ваф
. 688
қ
.)
орифона
ғазалчиликни
ривожлантириб
такомилига
етказдилар
.
Қоришма
ғазал
.
Ҳижрий
VII
ва
VIII
асрлар
-
да
янги
жараён
вужудга
келди
.
Ё
нма
-
ён
кечаёт
-
ган
ошиқона
ва
орифона
ғазалнинг
икки
йўна
-
лиши
бир
-
бирига
қўшилди
ва
ошиқона
ҳамда
орифона
мавзуларни
ўзаро
бирлаштирди
.
Авҳа
-
дий
Мароғаий
(
ваф
. 738
қ
.),
Хожуйи
К
ермоний
(
ваф
. 753
қ
.),
Имод
Фақиҳ
(
ваф
. 773
қ
.),
Салмон
Соважий
(778
қ
.)
нинг
ғазаллари
ана
шулардан
бўлиб
,
бу
турдаги
ғазалнинг
энг
мукаммал
намунаси
Ҳофиз
шеъриятида
кўринади
.
ی
ر
ﺪ
ﻨ
ﻠﻗ
لﺰﻏ
(
қаландарий
ғазал
).
Бу
турдаги
ғазаллар
дастлаб
риндона
номи
билан
юритил
-
ган
.
У
нда
шоир
риндлик
ёки
ўзини
майхўрлик
-
1
Носиров
О
.,
Жамолов
С
.
Ўзбек
классик
шеърияти
жанрлари
. –
Т
.1979. –
Б
. 86.
ка
,
бепарволикка
солиб
,
зоҳирпараст
сўфийлар
ва
зоҳидларга
таъна
қилади
ва
ўзини
малома
-
тийлар
кўйига
солади
,
ҳеч
кимса
айтишга
жур
-
ъат
қилолмайдиган
эътирозлар
ва
ҳақиқатлар
-
ни
тап
тортмай
маст
ёки
ринд
ёки
ақлдан
озган
ё
исёнкор
тилидан
баён
қилади
.
Форс
адабиётида
Саноий
Ғазнавий
(
ваф
.
525
қ
.),
Хоқоний
(
ваф
. 582
қ
.),
Аттор
Нишобу
-
рий
(
ваф
. 618
қ
.),
Ироқий
(
ваф
. 688
қ
.),
Саъдий
(
ваф
. 691
қ
.)
ва
Ҳофиз
(
ваф
. 792
қ
.)
каби
шоир
-
ларнинг
асарларида
қаландарий
ғазалларни
кўриш
мумкин
.
ﻮ
ﺿ
ﻮ
ﻣ
لﺰﻏ
ع
(
тематик
ғазал
).
Бу
турдаги
ғазаллар
ҳинд
услубидаги
ғазал
номи
билан
машҳур
.
Бундай
ғазалларда
шоир
бор
куч
-
ҳимматини
янги
ва
нозик
адоли
мавзуларни
топишга
сарфлайди
.
Нозик
лаҳзалар
ва
саҳна
-
ларни
илғаш
ва
ашёлар
ўртасидаги
ажиб
алоқа
-
ларни
кашф
қилиш
,
бу
ғазалларнинг
ўзига
хос
хусусиятларидан
бўлиб
,
Сафавийлар
замонида
(900-1200
ҳ
.)
етарлича
ривож
топди
.
Бу
услуб
-
нинг
машҳур
намояндалари
Сойиб
Табризий
(
ваф
. 1081
қ
.),
Толиб
Омулий
(
ваф
. 1036
қ
.),
К
алим
К
ошоний
(
ваф
. 1061
қ
.)
лардир
.
ﯽﺳﺎﯿﺳ
لﺰﻏ
–
ﯽ
ﻨ
ﻃ
و
(
сиёсий
–
ватаний
ғазал
).
Бу
ғазалнинг
мазмуни
қайноқ
ижтимоий
маса
-
лалардир
.
Ҳофиз
ва
Саъдийнинг
баъзи
шеърла
-
ри
сиёсийдир
,
аммо
шаффоф
сиёсий
-
ижтимоий
масалаларни
ғазал
қолипида
ифодалаш
машру
-
тачилик
давридан
сўнг
расм
бўлди
.
Замонавий
давр
шоирларидан
Ориф
Қ
азвиний
(
ваф
.
1312
ш
.),
Фаррухий
Й
аздий
(
ваф
. 1318
ш
.),
Абулқосим
Л
оҳутий
(
ваф
. 1336
ш
.),
Ҳушанг
Эбтеҳож
(
ваф
. 1306
ш
.)
ва
бошқалар
мазкур
турда
ғазал
битган
шоирлардир
.
ﻮﻧ
لﺰﻏ
(
янги
ғазал
).
Ҳозирги
даврда
ғазалчиликда
янги
услуб
юзага
келдики
,
баъзи
-
лар
уни
тасвирий
ғазал
деб
аташади
.
Бу
турдаги
ғазал
“
шеъри
нав
”(
янги
шеър
)
таъсирида
вужудга
келди
.
Бу
ғазалнинг
энг
муҳим
хусу
-
сиятлари
унинг
ҳозирги
замон
тили
,
янги
тасвирларнинг
кўплиги
,
арузий
янгича
вазнлар
,
мазмун
бирлигидан
иборат
.
Янги
ғазалнинг
ёрқин
намуналарини
Ҳушанг
Эбтеҳож
,
Ману
-
чеҳр
Нейстоний
,
Симин
Беҳбеҳоний
,
Ҳусайн
Манзавий
,
Муҳаммадали
Баҳманий
ва
Баҳман
Солиҳий
асарларидан
топиш
мумкин
.
S H A R Q M A S H ’ A L I
86
ﯽﺳﺎﻤﺣ
لﺰﻏ
(
эпик
(
қаҳрамонлик
)
ғазали
).
Инқилоб
давридаги
ватан
тупроғини
,
миллий
ва
диний
қадриятларни
ҳимоя
қилишдаги
довюраклик
ва
жасорат
ва
ошиқона
жонбозлик
руҳиясининг
юксак
чўққиси
ғазалларда
қаҳра
-
монлик
оҳангида
ўз
аксини
топди
ва
эпик
ғазал
номли
янги
жанрни
вужудга
келтирди
.
Бу
тур
ғазалда
эпик
жанрнинг
лирик
латофати
ва
мулойимлиги
ва
улуғворлик
ва
кескинлиги
бир
-
бири
билан
қўшилиб
келади
.
Замонавий
форс
шеъриятида
ғазал
жан
-
рида
самарали
ижод
қилган
ва
бу
жанр
тараққиётига
ўз
ҳиссасини
қўшган
Симин
Беҳбаҳоний
,
Қ
айсар
Аминпур
,
Аббос
Соди
-
қий
,
Насруллоҳ
Мардоний
,
Шаҳриёр
каби
-
лар
бу
даврда
бутунлай
янги
ғазал
яратган
машҳур
шоир
ва
шоиралардир
.
Адабиётшунос
доктор
Фаршидур
замона
-
вий
ғазаллар
ҳақида
гапирар
экан
,
уни
қуйи
-
даги
турларга
ажратади
1
:
1.
Таълимий
ғазал
–
бунда
сиёсий
ва
танқи
-
дий
масалалар
тилга
олинади
.
Бунга
Ориф
,
Ишқий
,
Л
оҳутий
ва
Парвинларнинг
ижодини
мисол
келтиришмумкин
.
2.
Анъанавий
ғазал
-
тили
ва
қурилиши
жиҳатидан
классик
ғазалга
ўхшаш
бўлган
ғазал
.
3.
Аёллар
ғазали
–
аёлларнинг
ҳис
-
туйғула
-
ри
акс
этган
ғазал
шакли
.
Сиймин
Беҳбаҳоний
мазкур
ғазал
турининг
етакчиларидан
саналади
.
4.
Бугунги
кунда
ҳаммага
тушунарли
бўлган
сўзлардан
ва
зарбулмасалдан
фойдалан
-
ган
ҳолда
ёзилган
ғазаллар
.
Л
оҳутий
ва
Шаҳ
-
риёр
ижоди
бунга
мисол
бўлади
.
5.
Ҳиндий
ғазал
-
бундай
ғазалларга
ҳин
-
дий
услубида
ёзилган
ғазалларни
киритиш
мумкин
.
Амирий
Фирузкуҳий
мазкур
ғазал
шаклининг
намояндаларидан
саналади
.
6.
Янги
ғазал
–
ғазалнинг
бир
тури
бўлиб
,
ҳам
чиройли
,
ҳам
равон
ёзилган
,
шу
билан
бирга
янги
мазмун
,
ниҳоятда
гўзал
ташбеҳ
,
тасвирлар
ва
таркиботларни
кўрамиз
.
7.
Янги
ҳиндий
услубидаги
ғазаллар
.
Мазкур
ғазал
турининг
ўзига
хос
хусусият
-
лари
шундан
иборатки
,
унда
шоир
ҳам
1
Интернет
сайт
:
ﺮ
ﺻ
ﺎ
ﻌﻣ
ی
ﺎ
ﮭﻟﺰ
ﻐ
ﻋا
ﻮ
ﻧا
кўҳна
,
ҳам
замонавий
сўз
,
ибора
ва
истилоҳ
-
лардан
фойдаланади
.
8
.
Маснавий
ғазаллар
-
янги
шеърий
шаклдир
.
Бу
шеър
шакли
ғазал
ва
маснавий
-
нинг
ўзаро
боғланишидан
ҳосил
бўлган
ва
икки
қисмга
ажратилади
,
яъни
шеър
ёки
ғазал
ёки
маснавий
билан
бошланади
.
Маснавий
ғазал
-
нинг
замонавий
ғазалсаро
шоирлар
орасида
ёйилиши
жуда
кўп
кўзга
ташланади
.
Айтиш
мумкинки
,
ҳар
ўн
ғазалнавис
шоирдан
камида
биттаси
ўзининг
маснавий
ғазалига
эга
2
.
Қ
уйи
-
да
Шаҳриёрнинг
ғазалларидан
бирига
диққат
қаратамиз
:
ﻞﺒﻠ
ﺑ
ﻢﻘﺸﻋ
ﻢﯾ
ﻮ
ﮔ
ن
اﺪﻨﺧ
ﻞﮔ
ن
آ
ز
ا
و
ﻢﯾ
ﻮ
ﮔ
ن
اﺪﻨ
ﺨ
ﺳ
ﮫ
ﺑ
ن
اﺪﻨﺧ
ﻞﮔ
ن
آ
ز
ا
ﻦ
ﺨ
ﺳ
لﺰﻏ
نﺎ
ﺒﺷ
ی
ﺎ
ﻧ
ﺎﺑ
و
ﻢﻧﻻﺰﻏ
زﻮ
ﻣآ
ﻢﯾ
ﻮ
ﮔ
ن
ا
ﻮ
ﺨ
ﻟﺰﻏ
ن
ﻻﺰﻏ
ﮫ
ﺑ
دﻮ
ﺧ
لﺰﻏ
ﻦﻣ
ﺮﻌﺷ
ﺖﻔﮕﺷ
ﺖ
ﺳ
ا
ﻒﻟ
ز
ﯽ
ﻧ
ﺎ
ﺸﯾﺮﭘ
ح
ﺮﺷ
ﮫﻧﺮﮔ
م
د
ﺮﮔ
نﺎ
ﺸﯾﺮﭘ
ﮫﮐ
ﻢﯾ
ﻮ
ﮔ
نﺎ
ﺸﯾﺮﭘ
Маъноси
:
Гули
хандоннинг
таърифин
сухандонга
сўзлармен
Ғ
азаллардин
ўргатурман
узун
тунлар
тиним
билмай
Ғ
азалхоннинг
ғазалига
ғазалларимдин
сўзлармен
Менинг
шеърим
паришон
зулф
ҳайратидин
эрур
шарҳлар
Ки
паришон
бўлуб
боз
ҳам
паришондин
сўзлармен
.
Мумтоз
ва
ҳозирги
замон
ғазал
жанрининг
ўхшаш
ва
фарқли
жиҳатларидан
бири
унинг
қофияланишидадир
.
Маълумки
,
шеъриятда
қо
-
фияланиш
тартиби
а
-
а
,
б
-
а
,
в
-
а
,
г
-
а
....
Замона
-
вий
шеъриятда
бу
қоидага
баъзида
амал
қилин
-
са
,
баъзида
эса
амал
қилинмайди
:
،ﻢ
ﺘﻓر
ﮫ
ﺘ
ﺴﮑﺷ
ل
د
ﺎﺑ
ﺸﻣ
ﮫ
ﺑ
ور
،ﻢﺴﺒ
ﺗ
ق
ﺮ
م
د
ﺮﻣ
،ﺮﯿﺧ
ﮫ
ﺑ
،
نﺎﺘ
ﺤﺒ
ﺻ
،
ﺎ
ﺠ
ﻨﯾا
مﺪﯿ
ﺳر
نﺎ
ﮭﮔ
ﺎ
ﻧ
نﺎﺘ
ﺴﻣ
ی
ﻮ
ﮐ
ﮫ
ﺑ
م
دز
ﺮ
ﺳ
،
نﺎ
ﮭﻨﭘ
ﮫﭼ
ﺎ
ﻤﺷ
ز
ا
ﺐ
ﺸﯾ
د
ﻢ
ﺘ
ﻔﮔ
ﯽ
ﻣ
ﺎ
ﯾ
مﻼﺴﻟا
ﻢ
ﺘ
ﻔﮔ
ﻢﺧ
ﺎ
ﯾ
نﺎﺘ
ﺴﻣ
ی
ور
ﮫ
ﺑ
دز
هﺪﻨﺧ
،
نﺎﺘﺳد
ﮫ
ﺑ
ح
ﺪﻗ
ﯽ
ﻗ
ﺎﺳ
ﯽ
ﻤﻧ
ﺎ
ﻣ
ﺶ
ﯿﭘ
،ﺪ
ﺳ
ﺮﭘ
ﯽ
ﻣﺮﺟا
ﯽ
ﻨﻌﯾ
ﻢﮔ
دﻮ
ﺷ
....
2
ﮫﻨﯾآ
رد
ﺮﻔ
ﺳ
.
-
،ل
ﺎﺳ
١٣٨
٧
.
-
ص
٢٣٨
.
ﯽ
ﯾ
ﺎﻓﻮ
ﯿﻠﻌ
ﺳﺎ
ﺒﻋ
S H A R Q M A S H ’ A L I
87
Маъноси
:
Яраланган
қалб
ила
бордим
табассумла
машриқ
томон
Ногаҳон
етдим
шу
ерга
,
хайрли
тонг
,
сизга
халқ
.
Кечаги
кун
сиздан
нечун
пинҳон
,
келдим
мисоли
мастон
,
Дедим
ассалом
ё
дердим
эгилиб
.
Соқий
қўлида
қадаҳ
,
кулди
мастоналарга
қараб
Яъни
ажр
сўрарди
,
адашиб
қолмаслик
учун
....
Замонавий
шеъриятда
сақланиб
қолган
мум
-
тоз
жанрлардан
яна
бири
маснавийдир
.
Мас
-
навий
шакли
форс
адабиётининг
илк
классик
давридаёқ
кенг
қўлланила
бошлади
.
«
К
алила
ва
Димна
»,
Абушукур
Балхийнинг
«
Офариннома
»
асарлари
ва
бошқаларда
,
ниҳоят
,
маснавий
сўзи
умуман
эпик
достон
маъносини
касб
этди
.
Замонавий
форс
шеъриятининг
йирик
намо
-
яндаларидан
бири
Муҳамммадҳусайн
Шаҳриёр
маснавий
жанрида
жўшқин
ижод
қилган
шоирлардан
саналади
.
У
лар
қаторига
Ҳушанг
Ибтиҳож
,
Али
Мусавий
Гарморудий
,
Ҳамид
Сабзаворий
,
Ҳасан
Ҳусайний
кабиларни
ҳам
киритиш
мумкин
.
У
лар
маснавийчиликда
катта
шуҳрат
қозонмаган
бўлсалар
-
да
,
диққатга
сазо
-
вор
маснавийлар
яратганлар
:
ﻢﯾﺪﻨ
ﺑ
ه
رﺎﺑ
ﺮ
ﺑ
ﺮﻔ
ﺳ
گ
ﺮ
ﺑ
ﺎﺗ
ﺖ
ﺳ
ا
ﺖﻗ
و
ﻢﯾﺪﻨ
ﺑ
ه
رﺎ
ﺧ
و
رﺎ
ﺧ
ﺪ
ﺳ
ز
ا
رﻮ
ﺒﻋ
ﺮ
ﺑ
ل
د
.
ﻢﺷ
ﻮ
ﮔ
ﮫ
ﺑ
ﺪﯾآ
ﻞﯿﺣ
ر
ﮓﻧ
ﺎﺑ
ن
اﺮﮐ
ﺮھ
ز
ا
ﻦﻣ
یا
و
ﺖ
ﺳﺎ
ﺧ
ﺮ
ﺑ
س
و
ﺮﺧ
ز
ا
ﮓﻧ
ﺎﺑ
ﻢﺷ
ﻮ
ﻣ
ﺎ
ﺧ
.
ن
ﻻ
د
ﺎ
ﯾ
رد
ﺮﻔ
ﺳ
ها
ر
ﺪﻧ
ر
ا
د
ﺶ
ﯿﭘ
رد
رد
ﺪﻧ
ر
ا
د
ﺶ
ﯾ
ﻮ
ﺧ
ر
ا
ﻮ
ھا
ر
ب
ﺎ
ﮐ
ر
رد
ﺎ
ﭘ
...
1
Маъноси
:
Вақт
етди
сафар
азмин
боз
этайлик
Тиканзордин
ўтмакни
кўнгулда
бор
этайлик
Ҳар
томондин
қулоғимга
етар
сафар
бонги
Хўроз
бонги
мени
хомуш
этти
эшитайлик
Бу
юраклар
сафар
азмин
айламишлар
Й
ўлни
танлаб
узангига
по
узатмишлар
... .
Рубоий
-
фақат
форс
шеъриятига
хос
бўлган
жанр
.
Фалсафий
,
ахлоқий
ва
ижтимоий
фикрлар
тугалланган
тарзда
моҳирона
баён
этилади
.
Ру
-
боийнинг
жанри
мавзу
жиҳатдан
кенг
ва
хилма
-
1
ی
ر
ا
و
ﺰﺒ
ﺳ
ﺪﯿﻤﺣ
.
ر
ا
دﻮ
ﻠﺟ
ی
ﺎ
ﭙ
ﻤھ
.
ﮫ
ﺑزور
ﺎ
ﺿ
ر
ﺪﻤﺤﻣ
.
ت
ﺎ
ﯿ
ﺑد
ا
ن
اﺮﯾا
رﺎ
ﻌﻣ
.
–
ل
ﺎﺳ
،ﺰﯿﯾ
ﺎ
ﭘ
،
ن
اﺮﮭ
ﺗ
1388
.
-
ص
.
330
хилдир
.
Шунингдек
,
унда
фикрлар
тугалланган
,
хулосавий
фикрлар
берилган
бўлади
.
Мумтоз
форс
адабиётида
рубоийлар
махсус
вазнлар
асосида
ёзилган
2
.
У
мар
Хайёмнинг
(1040
-
1123)
қуйидаги
рубоийсини
кўриб
чиқамиз
:
ب
ﺎ
ﯾ
رد
ا
ر
ﯽ
ﻟ
د
ﻢھ
زﺎ
ﯿﻧ
ی
ﻮ
ﮐ
رد
ب
ﺎ
ﯾ
رد
ا
ر
ﯽ
ﺒﻠﻘﻣ
ﺮ
ﺌ
ﻀﺣ
ی
ﻮ
ﮐ
رد
ﻞﮔ
و
بآ
ی
ﮫﺒﻌﮐ
ﺪ
ﺻ
ﺪ
ﺳ
ﺮﻧ
لﺪﮑﯿ
ﺑ
ب
ﺎ
ﯾ
رد
ا
ر
ﯽ
ﻟ
د
و
ﺮ
ﺑ
ی
ور
ﮫﭼ
ﮫﺒﻌﮐ
Мазмуни
:
Муҳтожлик
куйида
кўнгилни
овла
,
Юракка
яқину
маъқулни
овла
.
Бир
дилча
турмас
юз
лойхона
Каъба
,
Каъбада
нима
бор
,
бир
дилни
овла
3
.
Замонавий
форс
шеъриятида
ҳам
вазн
,
ритм
,
қофия
сақланиб
қолган
,
аммо
янги
давр
форс
шеъриятидаги
рубоийнинг
мумтоз
давр
форс
шеъриятидаги
рубоийдан
фарқи
унинг
мавзулар
кўлами
ва
поэтик
моҳиятидадир
.
ﺐ
ﺷ
ن
اﺮﮐ
ﮫ
ﺑ
ﻢﺸﭼ
ﺪﯾ
ﺎﺳ
ﯽ
ﻣ
ﮫﮕﻧ
ها
ر
ﻦﯾ
و
ﺪﯾ
ﺎ
ﭘ
ﯽ
ﻣ
ا
ر
هﺪﺷ
رد
ﻢﻏ
ﮫ
ﺑ
زﺎﺑ
دد
ﺮﮔ
ﯽ
ﻤﻧ
ﺮ
ﺑ
ﮫ
ﺘﻓر
ﮫﮐ
ﺪﻨﯾ
ﻮ
ﮔ
ﺪ
ﭙ
ﺗ
ﯽ
ﻣ
ل
د
ﺎ
ﻣا
:
ﺪﯾآ
ﯽ
ﻣ
و
ا
.
Мазмуни
:
Кўзим
тун
пардасига
қадалган
,
Ва
бу
йўл
пойлайди
ғамга
ботишим
.
Дерлар
:
кетган
қайтиб
келмагай
,
Аммо
юрагим
дукиллаб
урар
:
келади
,
у
4
.
Мазкур
рубоий
қофияланиши
ва
ритми
жиҳатдан
анъанавий
шеъриятга
ўхшаш
,
бироқ
мавзу
кўлами
,
поэтик
моҳияти
жиҳатидан
фарқ
-
лидир
.
Хайём
ўз
рубоийсида
инсоннинг
диний
ва
маънавий
оламини
қаламга
олган
бўлса
,
К
асроий
ўзининг
дунёвий
оламини
куйлаган
.
Демак
,
анъанавий
шеърият
асосан
диний
томон
-
га
юзланган
бўлса
,
замонавий
шеърият
дунёвий
муаммоларни
ўзида
қамраб
олган
.
Янги
давр
форс
шеъриятида
жанрлар
типо
-
логияси
хусусидаги
талқинларни
кўриб
чиқиш
натижасида
қуйидаги
хулосага
келиш
мумкин
:
1.
Форс
замонавий
шеърияти
мумтоз
шеъ
-
рият
билан
узвий
боғлиқ
;
ҳозирги
замонавий
2
Арузда
рубоийга
махсус
24
вазн
ишлаб
чиқилган
.
У
лар
ҳазаж
тармоғидан
бўлиб
,
ҳар
мисрада
4,
байтда
8
рукн
,
яъни
мусамман
бўлмоғи
шарт
бўлган
.
3
Шоислом
Шомуҳамедов
таржимаси
.
4
Сиёвуш
К
асроий
шеъри
.
Таржима
муаллифники
.
S H A R Q M A S H ’ A L I
88
форс
шеъриятидаги
мавжуд
шеърий
жанрлар
ва
шеърий
шакллар
мумтоз
шеърият
негизидан
ўсиб
чиққан
.
Ғазал
,
маснавий
,
қасида
,
рубоий
шулар
жумласидандир
.
2.
Мумтоз
давр
шеъриятидан
ўрин
олган
шеърий
жанрлар
даврлар
ўтиши
билан
ўзга
-
ришларга
учраб
,
мумтоз
шеърият
қонун
-
қоида
-
ларини
бироз
четлаб
ўтиб
янги
шакл
касб
этди
.
3.
Қ
асида
жанри
Х
1
Х
асрнинг
охирлари
ва
ХХ
асрнинг
бошларигача
давом
этди
.
Бу
даврга
келиб
,
қасида
жанри
ўзининг
илгариги
етакчилик
мавқеини
бироз
йўқотди
.
Янги
типдаги
насрий
жанрларнинг
кириб
келиши
,
таржима
адабиёти
-
нинг
кучайиши
,
ХХ
асрнинг
ўрталарида
янги
шеърнинг
пайдо
бўлиши
мумтоз
шеърий
жанр
-
лар
тараққиётини
бирмунча
секинлаштирди
.
4.
Янги
замон
ғазаллари
баён
,
шакл
ва
мазмун
янгилиги
билан
бирга
,
айни
пайтда
,
мумтоз
шеъриятга
хос
сўз
ўйини
(
анаграмма
),
ҳамҳарфлик
,
ҳамоҳанглик
,
боғлиқлик
ва
бошқа
намуналарнинг
бугунги
тилда
ишлатилгани
билан
характерлидир
.
5.
Анъанавий
шеърият
асосан
диний
,
замо
-
навий
шеърият
эса
дунёвий
муаммоларни
ёри
-
тиши
билан
фарқланади
.
Эрон
шеъриятининг
асосини
ташкил
этган
турфа
жанрлар
бугунги
кунда
ҳам
ўз
аҳа
-
миятини
йўқотмади
,
балки
янгича
кўринишда
адабиёт
саҳнасида
пайдо
бўлди
.
Замонавий
форс
шеъриятида
ижод
қилган
ҳамда
қилаётган
шоир
ҳамда
шоиралар
турли
мавзу
,
услуб
ва
йўналишларда
ўз
ижод
намуналарини
адабиёт
аҳлига
намоён
қилмоқдалар
.
ЖОМИЙ
ҒАЗАЛИЁТИДА
АРАБ
АЛИФБОСИДАГИ
БА
Ъ
ЗИ
ҲАРФЛАРНИНГ
МА
Ъ
НО
ЖИЛОЛАРИ
МАЖИТОВА
САБОҲАТ
Ўқитувчи
,
СамДУ
Аннотация
.
Ушбу
мақолада
форс
-
тожик
мумтоз
адабиётининг
йирик
вакили
Абдураҳмон
Жомий
ғазалиёти
мисолида
араб
алифбосидаги
айрим
ҳарфларнинг
поэтик
маъно
ва
образ
яра
-
тишдаги
ўрни
ҳақида
фикр
юритилади
.
Адабий
матнлар
таҳлили
асосида
шоирнинг
ҳарфлардан
фойдаланишдаги
юксак
истеъдоди
ёритилади
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
хат
,
графема
,
алифбо
,
араб
ҳарфлари
,
назм
тили
,
маъно
ва
маъно
яра
-
тиш
,
ҳарф
санъати
,
ҳуруфийлик
,
шакл
ва
мазмун
.
Аннотация
.
В
настоящей
статье
речь
идет
о
роли
букв
арабского
алфавита
в
создании
поэ
-
тического
значения
и
образа
в
творчестве
представителя
классической
персидско
-
таджикской
литературы
Абдурахмана
Джами
.
Освещается
мастерство
поэта
в
использовании
букв
на
основе
анализа
литературных
текстов
.
Опорные
слова
и
выражения
:
письменность
,
графема
,
алфавит
,
арабские
буквы
,
язык
поэзии
,
значение
и
создание
значения
,
хуруфизм
,
форма
и
смысл
.
Abstract:
In this article it is discussed the importance of some Arabic letters in the creation of poetic
meanings and images on the example of gazelles of Abdurahman Jami, the great representative of Persian-
Tajik classical literature. It has been interpretated the high talant of letters used by the poet on the basis of
analysis of the literatural texts.
Keywords and expressions:
letter, grapheme, alphabet, poetry language, meaning, arabic letters
meaning, and meaning creation, art of letter hurufism, form and meaning.
Бадиий
ижод
аҳлининг
шеърий
ва
насрий
асарларида
сўз
,
ибора
ва
жумлалар
қаторида
товуш
,
бўғин
ва
урғу
сингари
фонетик
бирликлар
ҳам
муҳим
аҳамият
касб
этади
.
Маълумки
,
сўзлар
воситасида
бирикма
ва
жумлалар
ҳосил
қилиниб
,
фикр
ифодаланади
,
бироқ
бу
жараёнда
фонетик
бирликлар
бўлмиш
товуш
,
бўғин
ва
урғунинг
аҳамияти
қай
даражада
?
