S H A R Q M A S H ’ A L I
101
БАДИИЙ
ТИМСОЛЛАР
ВА
РАМЗЛАРНИ
ТАҲЛИЛ
ҚИЛИШДА
ЗАМОНАВИЙ
ТЕХНОЛОГИЯ
ИМКОНИЯТЛАРИ
ҚАЛАНДАРОВ
МИРЗАЖОН
Тадқиқотчи
,
ТошДШИ
Аннотация
:
Мақолада
бугунги
техника
дунёси
даврида
матн
ва
овозли
манбаларга
,
хусусан
,
классик
бадиий
адабиётга
оид
бадиий
тимсоллар
ва
рамзларни
таҳлил
қилишда
замонавий
технология
имкониятларининг
ўрни
,
кўндаланг
турган
долзарб
вазифалар
ҳақида
сўз
юритилади
.
Маданиятлараро
мулоқотни
юзага
келтиришда
ахборот
технологиялари
-
нинг
имкониятлари
ҳақида
сўз
боради
.
Калит
сўзлар
:
филология
,
замонавий
адабиётшунослик
,
тил
корпуси
,
конкорданс
,
час
-
тотали
луғатлар
,
тил
маҳзанлари
,
бадиий
асарлар
маҳзанлари
,
таржима
матнлари
маҳ
-
занлари
,
аудио
маҳзанлар
,
машина
таржимаси
.
Аннотация
:
В
статье
рассматривается
роль
современных
технологий
в
анализе
худо
-
жественных
образов
,
символов
текстов
и
звуковых
источников
,
в
частности
,
образов
и
символов
классической
художественной
литературы
.
Говорится
о
возможностях
информационных
технологий
в
развитии
межкультурного
диалога
.
Ключевые
слова
:
филология
,
современная
литературоведение
,
языковой
корпус
,
конкорданс
,
частотные
словари
,
богатство
языка
,
сокровищница
художественной
литературы
,
образцы
перевода
,
аудио
-
базы
,
машинный
перевод
.
Abstract
: The role of modern technologies in the analysis of and symbols of texts and sound
sources, in particular, classical fiction in the modern technical world and actual problems, is
considered. Speaking about the possibilities of information technologies in the development of
intercultural dialogue.
Keywords
: philology, modern literature studies, corpus, concordance, frequency dictionaries,
language data, data for translation, audio data, auto translation
Бугунги
ахборот
технологиялари
,
хусусан
,
интернетнинг
ривожланиши
ҳаётнинг
бошқа
жабҳалари
орқали
тилшунослик
ва
адабиётшу
-
нослик
,
қиёсий
тилшунослик
ва
адабиётшунос
-
лик
,
таржима
соҳаларидан
тортиб
адабиётшу
-
нослик
объекти
бўлмиш
ижод
маҳсули
бадиий
адабиётга
ҳам
таъсир
қилди
.
Тилшунослик
соҳасида
Интернет
сайтлари
ҳамда
илмий
ва
хусусий
ташкилотларда
жуда
кўплаб
тилга
оид
маълу
-
мотлар
махзанлари
шакллантирилди
.
Бу
даст
-
аввал
, offline –
яъни
компьютер
дастурлари
ёрдамида
,
компютер
хотираларида
пайдо
бўла
бошлади
.
Интернет
ривожланиши
ва
кейинча
-
лик
сунъий
ақл
(artificial intellect)
ривожланиши
тилшунослик
соҳасига
ҳам
янги
талабларни
қўймоқда
.
Тил
корпуслари
борасида
Булар
орасида
энг
катта
салмоқни
таш
-
кил
этувчиси
тил
корпусларидир
.
Тил
кор
-
пуслари
Оксфорд
университети
олимлари
томонидан
шакллантирилди
.
Тил
корпусларининг
таркибий
қисм
-
ларига
асосан
:
-
турли
услубларга
оид
материаллар
,
ба
-
диий
асарлардан
тортиб
,
ҳуқуқий
ҳужжатлар
;
-
аудиолаштирилган
матнлар
ва
оғзаки
нутққа
хос
материаллар
ҳам
аудио
,
ҳам
улар
-
нинг
транскрипцион
шакллари
-
мумтоз
матнлар
(
оригинал
,
табдил
ва
транскрипцион
)
S H A R Q M A S H ’ A L I
102
-
таржима
матнлар
(
оригинал
ва
таржима
,
гапма
-
гап
даражасида
тартибланган
).
биринчи
йўналишга
оид
материаллардан
,
бадиий
асарлар
маҳзанлари
интернет
сайтла
-
рида
бироз
шаклланди
,
лекин
бу
базалар
ҳам
асосан
,
классик
матнлар
бўлиб
замонавий
ада
-
бий
жараёдаги
асарлардан
жуда
камчилиги
рақамли
ҳолатда
мавжуд
,
аммо
буни
ёзувчилар
-
нинг
муаллифлик
ҳуқуқларини
ҳимоя
қилган
ҳолда
яратиш
мумкин
.
Шунингдек
,
архив
мате
-
риалларидан
,
расмий
идоравий
ҳужжатларни
ҳам
жойлаштириш
мумкин
бўлади
.
Бугунги
кунгача
илмий
ишланган
адабий
нутқ
фонетикасига
оид
ютуқлар
мавжуд
.
У
лар
-
ни
адабий
тилга
оид
материалларнинг
овозли
вариантлари
(
хусусан
,
аудио
китоблар
)
орқали
адабий
тилдаги
нутқнинг
компьютер
орқали
ёзма
шаклини
яратиш
учун
хизмат
қилади
.
Бу
йўналишдаги
илк
муваффақиятлар
кон
-
корданслар
ва
частотали
луғатлар
яратилган
даврни
таъкидлашимиз
мумкин
.
Эронда
ва
эрондан
ташқаридаги
эронийза
-
бонлар
томонидан
яратилаётган
адабий
аудио
китоблар
орқали
бунга
имконият
мавжуд
.
У
ндан
ташқари
,
форс
тилли
бадиий
асар
-
лардаги
Теҳрон
лаҳжасига
оид
диалоглар
-
даги
матнларнинг
берилиши
ва
уларнинг
аудио
китобларда
ишлатилиши
оғзаки
ада
-
бий
тил
учун
ҳам
бу
йўналишда
кўп
имко
-
ниятларни
очиб
беради
.
Турли
лаҳжаларга
оид
оғзаки
нутққа
оид
траскрипцияли
материалларини
яратиш
ўзбек
форс
тилларидаги
базаларини
яратиш
олдинда
турган
вазифалардан
биридир
.
Буларни
яратиш
тил
вакиллари
ижтимоий
тармоқларда
ёзма
ва
оғзаки
чат
гуруҳлар
ёрдами
(
эронликларнинг
ва
ўзбекистонликлар
фойдаланадиган
асосий
иж
-
тимоий
тармоқлари
: telegram, facebook, twitter)
дан
фойладаланиб
яратиш
мумкин
.
Тил
корпусларининг
шарқшунсолик
,
хусу
-
сан
,
форс
тилшунослиги
ва
адабиётшунослиги
соҳасидаги
муштарак
қилиниши
керак
бўлган
ишлар
талайгина
:
Қўлёзма
ва
тошбасма
манбалар
бўйича
:
Жуда
катта
қўлёзмалар
манбаларни
рақам
-
лаштириш
соҳасини
ривожлантириш
уларни
ил
-
мий
жамоатчиликка
осон
улана
олиш
имконла
-
рини
таҳлил
қилиш
бирламчи
вазифалардандир
.
Баъзи
архивларнинг
интернет
орқали
бар
-
чага
имконият
1
яратиб
бергани
бугунги
манба
-
шунос
илмий
жамоа
учун
янги
имкониятлар
ва
вазифаларни
қўймоқда
.
Телеграм
ижтимоий
тармоқи
орқали
манбаларни
каналлар
орқали
тарқатиш
йўлга
қўйилган
.
Масалан
,
ﻮ
ﯿﺷ
ر
آ
ﯽﺳﺎ
ﻨﺸﻧاﺮﯾا
گ
ر
ﺰ
ﺑ
2
канали
жуда
кўплаб
,
баъзи
кунлари
мингдан
ортиқ
манбаларни
(
қўлёзма
,
тошбосма
,
танқидий
матн
)
эълон
қилади
.
Л
екин
бу
манбаларнинг
баъзан
қайси
ку
-
тубхонадан
ёки
архивдан
олинганлиги
номаъ
-
лумлигича
қолади
,
бу
ҳолатда
илмий
ишнинг
илмий
аппаратини
яратиш
,
уларнинг
ҳуқуқий
асосларини
бугунги
кун
шароитларига
мос
-
лаштириш
ҳалигача
ҳал
қилингани
йўқ
.
Барча
манбалар
бўйича
:
Арабий
,
форсий
,
қадимги
туркий
манбалар
бу
ислом
цивилизациясининг
асосий
манба
-
лари
бу
йўналишдаги
таъкидланаётган
орқада
қолиш
,
замонавий
илмий
жамоатчиликка
интеграция
қилишимиз
учун
зарур
бўлган
охирги
технологиялардан
фойдаланиш
орқали
уларни
илмий
қайта
ишлаш
орқали
илмий
муомалага
олиб
кириш
зарурати
туғилмоқда
.
Буларни
амалга
ошириш
учун
нималар
қилишимиз
керак
деган
табиий
савол
туғилади
.
Араб
ҳарфларини
ўқишга
мўлжалланган
О
CR
дастурлари
пайдо
бўлганига
кўп
бўл
-
мади
,
лекин
бу
дастурларнинг
ўзбек
тилига
(
хусусан
,
афғонистон
ўзбеклари
ёзувига
,
уйғур
ёзувларига
),
айниқса
манбаларни
ара
-
бий
,
форсий
,
туркий
рақамлаштира
оладиган
дастурлари
ишлаб
чиқиш
;
У
ларни
умумий
транскрипциясини
яратиш
,
бу
орқали
турли
алифболарига
табдилини
яра
-
тиш
(
бу
орқали
,
форсий
дарийча
матнни
тожик
халқи
,
туркийча
матнни
бутун
туркий
халқ
-
лари
учун
катта
имконият
пайдо
бўлади
);
У
ларнинг
конкорданслари
,
частота
луғатла
-
рини
яратиш
(
бугунги
кунда
бу
йўналишда
анча
муваффақиятларга
эришилган
,
ТДШИ
1
http://www.archive.org
2
http://telegram.me/joinchat/Bc
u
8
qz
8I
Rs
o62
Sk
c7
K
75
LQ
S H A R Q M A S H ’ A L I
103
институтитда
охирги
йилларда
олиб
борилган
тадқиқотлар
, “
Алишер
Навоий
“
Хамса
”
дос
-
тонлари
конкордансларини
яратиш
”, “
Али
-
шер
Навоий
“
Хамса
”
достонлари
частотали
луғатларини
яратиш
”
лойиҳалари
тажрибала
-
ридан
фойдаланиш
,
улар
дуч
келаётган
муам
-
молар
ва
имкониятлар
маҳзанларини
шакл
-
лантириш
(
бу
ҳақида
жаҳон
тажрибаси
1
,
тур
-
кий
манбалар
бўйича
лойиҳа
аъзолари
Профессорлар
-
А
.
Қ
уронбеков
2
,
М
.
Имом
-
назаров
3
ва
бошқаларнинг
илмий
таҳлиллари
натижалари
эълон
қилинган
);
К
ейинги
босқич
,
юқоридаги
маҳзанлар
асо
-
сида
сўзларни
сўз
туркумлари
,
лексик
семантик
гуруҳларга
ажратиш
;
Ю
қоридаги
маҳзанларни
яратмасдан
туриб
интертекстуаллик
,
интердискурслилик
,
мада
-
ниятлараро
мулоқот
,
тил
онтологияси
,
дунё
тил
манзараси
(
яз
ы
ковая
картина
мира
)
каби
замонавий
тилшунослик
ва
адабиётшунослик
ўз
олдига
қўйган
вазифалар
ҳақида
ишончли
жавоб
бера
олмаймиз
.
Бу
йўналишда
ислом
дунёсига
оид
қилинган
яхлит
ишлардан
бири
Буюк
британия
Л
идс
университети
corpuskoran
лойиҳасини
келти
-
риш
мумкин
4
.
Сунъий
ақл
(artificial intellegence)
га
араб
форс
ва
туркий
тилларни
“
ўргатиш
” (
охирги
тил
ютуқлари
ва
зарурий
қўшимча
чораларни
кўрган
ҳолда
).
Бунга
шунингдек
,
асрлар
давомида
ислом
оламида
шаклланган
,
бадиий
тил
имконият
-
ларини
очувчи
бадиий
санъатларни
ўргатиш
;
Мазкур
юқорида
саналган
маҳзанлардан
иборат
платформани
яратишда
,
албатта
,
сўнги
технология
ютуқларидан
фойдаланиш
керак
бўлади
.
Бугунги
кунда
интернет
сайтлар
маҳзан
-
ларидан
фойдаланиш
мумкин
.
1
Бу
ҳақида
қаранг
:
Оксфорд
тил
корпуси
лойиҳаси
,
Россия
тил
корпуси
лойиҳаси
,
К
орреалнинг
Ҳофиз
девони
бўйича
ишлаб
чиқилган
конкорданси
…
2
Kuranbekov A. Xamsa ummonidan qatralar. T.: Fan va
texonologiyalar, - 2018
3
Imomnazarov M. Navoiyshunoslikka kirish. T.: TDSHI, - 2016
4
Corpus.koran.com
Бадиий
тимсоллар
ва
рамзларни
таҳлил
қилишда
ўзбек
ва
хорижий
филология
соҳаси
ва
ахборот
технологиялари
аралаш
ихтисос
-
ликлари
(interdiciplinary)
га
янги
илмий
йўна
-
лишларни
очмоқда
.
Тил
корпуслари
орқали
бадиий
тимсоллар
ва
рамзларни
(
рамзий
маънода
келган
жумла
-
лардан
катта
ҳажмли
бадиий
асарларнинг
маъ
-
но
мазмуни
)
таҳлил
қилганда
конкорданс
луғатлари
ва
частота
луғатлардан
сўзларнинг
қайси
матнда
қайси
маънода
учрагани
аниқ
-
лаштирилиш
орқали
уларнинг
кўп
маъноли
сўзларнинг
маъноларини
,
қайси
семантик
гу
-
руҳларга
оидлигини
аниқлаш
орқали
уларнинг
бошқа
матнларга
(
параллел
равишда
)
рамзий
боғланганлигини
англаш
мумкин
бўлади
.
Л
ирик
шеърлардаги
бадиий
тимсол
ва
рамзлар
маъноларини
миф
ва
эртаклар
,
та
-
рих
,
достонлар
(
ундан
олдинги
ва
замондош
даврлар
ижодкорлар
достонлари
)
шарҳлаш
мумкин
бўлади
.
Ҳатто
бирор
бир
шеърият
даври
айниқса
,
мусулмон
шеърияти
орқали
тафаккурида
кечган
ўзгаришларни
англашимизга
имкон
беради
.
Тарих
ҳақида
“
тарихни
ғолиблар
ёзади
”
қабилидаги
гаплар
орқали
уни
борича
кўрса
-
тишга
чекланганлик
бўлса
,
шеърият
орқали
инсонлар
нимани
ҳис
қилганликларини
аниқ
-
лаш
мумкин
бўлади
.
Янги
технологияларнинг
ривожланиши
ҳозирги
адабиётшунослик
соҳа
-
сига
нисбатан
янги
уфқларни
очади
.
