S H A R Q M A S H ’ A L I
132
ÒÀ£ÐÈÇ
ДУРДОНА
РАҲИМЛИЙНИНГ
“
ФОРС
ТИЛИДАГИ
ТУРКИЙ
СЎЗЛАР
”
НОМЛИ
КИТОБИ
ҲАҚИДА
БЕКЗОД
ДЖАФАРОВ
Ўқитувчи
,
Тошкент
ислом
университети
Форс
тилининг
лексик
таркибини
кузатсак
бир
қанча
туркий
элементларни
учратишимиз
мумкин
.
Бу
бевосита
форсий
ва
туркий
забон
халқларнинг
турли
жабҳалардаги
узоқ
ўтмишга
эга
алоқалари
мевасидир
.
Ҳозирги
кунга
қадар
тилшунослар
томонидан
бу
мавзу
бўйича
бир
қатор
тадқиқотлар
олиб
борилди
.
Хусусан
озар
-
байжонлик
тилшунос
олим
Дурдона
Раҳимлий
-
нинг
“
Форс
тилидаги
туркий
сўзлар
”
номли
китоби
ана
шулар
жумласидан
.
Бу
китоб
2002-
йилда
доктор
Ю
нус
Ваҳдатий
томонидан
форс
тилига
таржима
қилиниб
,
Табризда
ی
ﺎ
ھ
ها
ژ
ا
و
ﻰ
ﺳرﺎﻓ
نﺎﺑز
رد
ﯽ
ﮐﺮ
ﺗ
номи
билан
нашр
этилди
.
У
шбу
китоб
муқаддима
ва
икки
бўлимдан
иборат
.
Муаллиф
муқаддима
қисмида
мавзуни
ёритишдан
мақсади
,
унинг
сабаблари
,
аҳамия
-
ти
,
долзарблиги
ва
ўрганилганлик
даражаси
ҳа
-
қида
фикр
юритади
.
У
сўзини
озарбайжонлик
олим
Ҳ
.
Заринезода
биринчи
бўлиб
бу
мавзуга
қўл
урган
,
деган
фикр
билан
бошлайди
.
Шу
-
нингдек
,
у
Заринезоданинг
иши
1
фақатгина
Са
-
фавийлар
давридаги
туркий
ўзлашмалар
усти
-
дан
тадқиқ
этилганлиги
,
ҳозирги
замон
форс
тилида
эса
бундай
сўзлар
кўпроқ
эканлигини
билдиради
.
У
мазкур
фикрини
Заринезоданинг
қуйидаги
гапига
мурожаат
қилиб
тасдиқлашга
ҳаракат
қилади
: “
У
(
Заринезода
)
ёзади
:
Биз
фа
-
қат
Сафавийлар
давридаги
форс
тилидаги
тур
-
кий
ўзлашмаларни
тадқиқ
этдик
.
Ҳозирда
бундай
сўзларнинг
миқдори
у
даврга
нисбатан
кўпроқдир
”
2
.
Д
.
Раҳимлий
“
ҳозирги
форс
тили
”
1
Заринезад
Г
.
Азербайджанские
слова
в
персидском
яз
ы
ке
(
в
период
Сефевидов
):
Дисс
…
канд
.
филол
.
наук
. –
Б
a
ку
, 1955.
2
.
ﺮﺸﻧ
ﺮ
ﺘ
ﺧا
:
ﺰﯾﺮﺒ
ﺗ
–.
ن
ﻼھ
ﻰ
ﺗ
ﺪﺣ
و
س
ﻮ
ﻧ
ﻮ
ﯾ
ﻢﺟﺮ
ﺘ
ﻣ
.
ﻰ
ﺳرﺎﻓ
ﯽ
ﻠﻤﯿﺣ
ر
ﮫﻧا
درد
.
نﺎﺑز
رد
ﯽ
ﮐﺮ
ﺗ
ی
ﺎ
ھ
ها
ژ
ا
و
٢
.
ص
.
١٣٨١
деганда
кўпроқ
оғзаки
тилни
назарда
тутади
.
У
оғзаки
тилни
Теҳронда
шаклланганлиги
,
кейинчалик
бутун
Эронда
тарқалганлигини
ва
ҳозирда
адабий
тил
билан
фарқланишини
таъ
-
кидлайди
.
Айнан
мана
шу
масала
уни
бу
ишга
қўл
уришига
сабаб
бўлганини
айтиб
ўтади
.
У
форсий
ва
туркий
забон
халқларининг
алоқалари
ҳақида
фикр
юритар
экан
,
бу
ало
-
қалар
узоқ
ўтмишга
эга
эканлигини
,
геогра
-
фик
,
тарихий
,
сиёсий
,
иқтисодий
,
маданий
,
адабий
ва
диний
шароитлар
бу
икки
забон
халқларини
ёнма
–
ён
қилиб
қўйганлигини
ва
бу
алоқаларнинг
бошланиши
Доро
ҳукмрон
-
лигига
бориб
тақалалишини
ёзади
.
Сосоний
-
лар
даврида
ҳам
туркий
ва
эроний
халқлар
-
нинг
ўзаро
алоқалари
бўлган
,
деб
таъкидлай
-
ди
.
У
ўз
фикрини
М
.
Қ
ошғарий
ва
Абу
Рай
-
ҳон
Беруний
,
Ҳ
.
Заринезоданинг
маълумот
-
ларига
асосланиб
изоҳлашга
ҳаракат
қилади
.
Д
.
Раҳимлий
туркий
ўзлашмаларнинг
форс
тилига
кириб
келишида
Эрондаги
туркийлар
-
нинг
роли
ҳам
катта
деб
ҳисоблайди
ва
шундай
ёзади
: “
Агар
мазкур
омилларга
тахминан
30
миллионлик
Эронда
истиқомат
қиладиган
тур
-
кийларнинг
сонини
ҳам
қўшсак
,
икки
форсий
ва
туркий
забон
халқларининг
ўртасидаги
алоқалар
илдизлари
жуда
қадимийлиги
ошкор
бўлади
”
3
.
У
ларнинг
Эронга
келиб
қолиши
борасида
Озарбайжонлик
тилшунос
олим
Т
.
Ҳожиевнинг
фикрларига
таянади
.
Хуллас
,
Д
.
Раҳимлий
ўз
тадқиқотини
бошланишида
юритган
фикрлари
асосан
бу
мавзуга
оид
ва
унга
алоқадор
бўлган
манбаларга
ва
олимлар
-
нинг
фикрларига
таянганига
гувоҳ
бўламиз
.
3
.
К
ўрсатилган
асар
–
Б
. 5.
S H A R Q M A S H ’ A L I
133
Бу
илмий
иш
бошқа
тадқиқотлардан
шуни
-
си
билан
ажралиб
турадики
,
унда
асосан
оғзаки
тил
ва
турли
шеваларда
учрайдиган
туркий
ўз
-
лашмалар
ўрганилган
.
Муаллиф
жами
200
дан
ортиқ
туркий
лексик
бирликларини
ўрганган
ва
уларнинг
баъзилари
адабий
тилда
мавжуд
эмас
.
Бу
борада
у
шундай
ёзади
: “
Биз
оғзаки
форс
тилида
туркий
тиллардан
кирган
баъзи
сўзлар
-
ни
учратишимиз
мумкинки
,
уларни
ҳеч
қачон
адабий
форс
тилида
учратиб
бўлмайди
ва
ал
-
батта
булар
орасида
саналган
сўзлар
бошқа
тиллардан
кам
эмас
,
шу
жумладан
,
кийим
ва
қўлда
тикилган
этакли
аёллар
либосиъ
маъно
-
сидаги
ﮫﻤﮑ
ﺳ
sokme
,
қанд
маъносидаги
ﮫﻤﻟ
ﺎﺳ
s
ā
lme
ва
тепки
маъносидаги
ﮫ
ﭙ
ﺗ
tepe
,
шунингдек
,
фитна
,
ҳийла
маъносидаги
ﺞ
ﻨﻟآ
ā
lenj
ва
шу
каби
сўзларни
адабий
тилда
учратиб
бўлмайди
”
1
.
Д
.
Раҳимлий
юқорида
берилган
ва
бошқа
шу
каби
бир
қанча
сўзлар
феъллардан
ясал
-
ганлигини
таъкидлайди
.
с
ö
кмек
→
[
sokme
]
ﮫﻤﮑ
ﺳ
салмақ
→
[
s
ā
lme
]
ﮫﻤﻟ
ﺎﺳ
тепмек
→
[
tepe
]
ﮫ
ﭙ
ﺗ
Биринчи
бўлимда
туркий
содда
сўзлар
таҳ
-
лил
этилса
,
иккинчи
бўлимда
ясама
ўзлашма
-
лар
ёритилган
.
Биринчи
бўлимда
туркий
тил
грамматикаси
нуқтаи
назаридан
содда
сўз
шаклидаги
ўзлашмалар
таҳлил
этилганлиги
ва
маънолари
ёритилганлигини
гувоҳи
бўламиз
.
Шунингдек
,
у
ҳозирги
форс
тилидаги
туркий
ўзлашмаларни
мавзулар
бўйича
классификат
-
сия
қилиб
чиққан
.
У
туркий
ўзлашмаларни
жами
10
та
лексик
–
семантик
гуруҳга
ажратади
.
Тана
аъзоларини
англатувчи
сўзлар
.
У
бу
мавзуга
оид
сўзлар
жуда
қадим
замонларда
форс
тилига
кирган
деб
ҳисоблайди
.
Ч
унки
,
унинг
фикрича
,
ҳар
қандай
тилдаги
тана
аъзоларини
англатувчи
сўзлар
ўша
тилнинг
энг
қадимий
лексик
бирликларидан
экан
.
Шунинг
учун
бу
мавзудаги
сўзлар
анча
аввалроқ
форс
тилига
ўзлашган
деб
таъкидлайди
.
У
бу
мавзуга
қуйидаги
сўзларни
киритади
:
ش
ﺎ
ﻗ
γ
ā
š
ъқошъ
,
رﻮ
ﻐ
ﺑ
баγур
ъжигарлъ
.
Ҳашорат
ва
уй
ҳайвонлар
номи
.
Муаллиф
бу
мавзуга
оид
олтита
туркий
сўзларни
мисол
1
ﺮﺸﻧ
ﺮ
ﺘ
ﺧا
:
ﺰﯾﺮﺒ
ﺗ
–.
ن
ﻼھ
ﻰ
ﺗ
ﺪﺣ
و
س
ﻮ
ﻧ
ﻮ
ﯾ
ﻢﺟﺮ
ﺘ
ﻣ
.
ﻰ
ﺳرﺎﻓ
ﯽ
ﻠﻤﯿﺣ
ر
ﮫﻧا
درد
.
نﺎﺑز
رد
ﯽ
ﮐﺮ
ﺗ
ی
ﺎ
ھ
ها
ژ
ا
و
٩
.
ص
.
١٣٨١
тариқасида
беради
,
уларнинг
маъноси
ва
ясалишини
ёритиб
беради
.
Масалан
: “
ﭽ
ﺶ
ﯿﭘ
čе
puye
š
улоқ
,
ечки
боласи
.
Бир
қанча
форс
тили
шеваларида
ﭽ
ﺶ
ﺑ
čо
b
оš
,
ﭽ
ﺶ
ﭘ
čо
p
еš
каби
фонетик
шаклларда
ва
турли
маъноларда
уч
-
райдиган
бу
сўз
чиндан
ҳам
туркий
čе
pe
š
сўзи
-
дан
келиб
чиққан
”
2
.
У
бу
сўзни
“
классик
тур
-
кий
матнларда
учрайдиган
“
ə
пи
ş
л
ə
нм
ə
к
”
феълидан
келиб
чиққан
”
деб
ёзади
.
У
шунинг
-
дек
,
ﮫ
ﻜ
ﺗ
t
аке
ечки
,
ﻲ
ﭽﺧ
h
еč
i
ечки
,
олти
ойлик
улоқча
,
ور
ا
errov
ари
каби
сўзларни
ҳам
мисол
қилиб
беради
ва
уларнинг
қайси
лаҳжаларга
оид
эканлигини
айтиб
ўтади
.
Озиқ
–
овқат
маъносидаги
сўзлар
.
Д
.
Раҳимлий
бу
мавзуга
оид
бир
қатор
сўзларни
мисол
тариқасида
беради
.
ق
ﺎ
ﻤﯿﻗ
γе
ym
ā
γ
қай
-
моқ
”,
ﺰﯿﻏآ
ā
γ
iz
оғиз
,
оғизак
(
янги
туққан
сигир
сутидан
тайёрланадиган
егулик
),
ﻲ
ﻨ
ﺨ
ﯾ
yaxni
яхна
гўштъ
,
шўрва
,
ﺮﯿﻨﭘ
penir
пишлоқ
.
Маиший
мавзуга
оид
сўзлар
.
Туркий
ўз
-
лашмаларга
оид
тадқиқотларни
кузатсак
,
ай
-
ниқса
мавзулар
бўйича
таҳлил
этилганда
улар
-
нинг
аксариятида
маиший
ҳаётга
оид
сўзларни
кўп
эканлиги
таъкидланади
.
У
ҳам
маиший
ҳаётга
оид
сўзларни
алоҳида
мавзу
гуруҳи
си
-
фатида
ўрганган
.
Бу
мавзуга
ق
ﺎ
ﺟا
о
j
ā
γ
ўчоқ
,
печъ
,
ق
اﺪﻨﻗ
γ
on
д
ā
γ
йўргак
,
қўндоқ
,
شا
د
д
ā
š
тош
(
нон
пишириладиган
тош
),
ﺶ
ﯿﯿﻗ
γе
yi
š
қайиш
ка
-
би
сўзлар
мисол
тариқасида
берилади
.
У
ق
اﺪﻨﻗ
сўзи
ҳақида
фикр
юритар
экан
,
шундай
ёзади
:
“
Бу
сўз
туркий
тилда
2
та
маънода
ишлатилади
:
-
йўргак
(
бола
ётоғи
)
-
милтиқ
дастаси
Форс
тилида
бу
сўз
ҳам
غ
اﺪﻨﻗ
шаклида
,
ҳам
мана
шу
икки
маънода
ишлатилади
.
Шуни
ай
-
тиш
лозимки
,
сўз
тузилиши
ва
“
доқ
”
қўшим
-
часи
бу
сўзни
ясама
сўз
эканлигини
кўрсатиб
турибди
.
Қ
адимги
манбаларда
“
қун
”
сўзи
оғуш
,
кўкрак
,
елка
каби
маъноларда
ишлатилган
.
Ҳар
ҳолда
ق
اﺪﻨﻗ
сўзи
“
қон
”, “
қун
”
сўзи
ва
“
доқ
”
суффиксининг
қўшилишидан
ҳосил
бўлган
”.
Сифат
ва
белгини
англатувчи
сўзлар
.
У
бу
гуруҳга
кўпроқ
сифат
ва
равиш
сўз
туркум
-
ларига
оид
сўзларни
киритади
.
زﻮ
ﻐ
ﻟ
ﺎ
ﯾ
y
ā
l
γу
z
ёл
-
ғиз
,
ﺞ
ﻧ
د
denj
тинч
,
زﻮ
ﻐ
ﻠﺟ
jel
γ
uz
аҳмоқ
,
довдир
,
2
ﺮﺸﻧ
ﺮ
ﺘ
ﺧا
:
ﺰﯾﺮﺒ
ﺗ
–.
ن
ﻼھ
ﻰ
ﺗ
ﺪﺣ
و
س
ﻮ
ﻧ
ﻮ
ﯾ
ﻢﺟﺮ
ﺘ
ﻣ
.
ﻰ
ﺳرﺎﻓ
ﯽ
ﻠﻤﯿﺣ
ر
ﮫﻧا
درد
.
نﺎﺑز
رد
ﯽ
ﮐﺮ
ﺗ
ی
ﺎ
ھ
ها
ژ
ا
و
٣
٧
.
ص
.
١٣٨١
S H A R Q M A S H ’ A L I
134
ﮫﭘﺮﮐ
k
о
rp
е
янги
,
ق
ﺎ
ﻗ
γ
ā
γ
қуруқ
,
ﺎ
ﮔ
ل
g
о
l
етил
-
маган
,
ورد
d
а
r
о
u
чуқуръ
.
Қидирув
ва
ж
ойлашув
маъносидаги
сўз
-
лар
.
Бу
гуруҳга
ی
رﺎ
ﺨ
ﯾ
ya
х
ā
ri
юқори
,
ﺐ
ﺗ
t
е
b
паст
,
бурчак
,
тағ
сўзларини
киритади
.
Ҳолат
ва
вазиятни
англатувчи
сўзлар
.
Бу
гуруҳга
қуйидаги
сўзлар
мисол
тариқасида
бе
-
рилади
:
ج
آ
ā
j
пулсиз
,
оч
,
غ
ﺎﺳ
s
ā
γ
соғ
-
саломат
,
тирик
,
соғлом
,
ﻮ
ﻟ
د
d
а
l
о
u
девона
,
رﻮﺗ
tur
девона
,
ق
ﺎ
ﭼ
č
ā
γ
соғлом
,
яхши
,
семиз
.
Жой
ва
маконни
англатувчи
сўзлар
.
Муаллиф
бу
гуруҳга
фақат
битта
ت
رﻮ
ﯾ
юрт
сўзини
мисол
тариқасида
беради
ва
уни
қу
-
йидагича
изоҳлайди
: “
درﻮ
ﯾ
/
ت
رﻮ
ﯾ
юрт
/
юрд
қабила
,
ўтов
,
уй
,
жой
,
макон
,
ватан
,
юрт
.
Форс
адабий
тилида
ҳам
,
оғзаки
тилида
ҳам
истеъмолда
бўлган
бу
сўзни
форс
ва
турк
лексикологлари
туркий
эканлигини
қайд
этишган
.
Бу
сўз
класссик
туркий
матнларда
уй
,
ҳудуд
,
тупроқ
,
жой
,
макон
,
ватан
,
манзил
каби
маъноларда
ишлатилган
.
Озарбайжон
тилида
ҳам
бу
сўз
она
юрт
,
она
ватан
,
туғил
-
ган
макон
каби
маъноларни
билдиради
”
1
.
Паррандалар
номлари
.
Бу
мавзуга
ش
ﻮ
ﻗ
γ
u
š
қирғий
,
ﮫﻧ
ﺎ
ﺨ
ﺷ
ﻮ
ﻗ
γ
u
šх
ā
n
е
қушхона
,
ﺎ
ﻏﺮ
ﻛ
ка
r
γ
ā
қарға
каби
сўзлар
мисол
қилиб
берилла
-
ди
.
У
ﺎ
ﻏﺮ
ﻛ
сўзи
ҳақида
шундай
ёзади
: “
Бу
сўз
классик
туркий
матнларда
кўп
учратиладиган
сўзлардандир
,
Маҳмуд
Қ
ошғарий
ўзининг
Девонида
бу
сўзни
қўллаган
– “
Бир
қарға
билан
қиш
келмас
”.
Бу
жумла
бизни
бу
сўз
-
нинг
негизи
“
қор
”
бўлиши
мумкин
деган
фикрга
келишимизга
чорлайди
”.
Бошқа
сўзлар
.
Д
.
Раҳимлий
сўнгги
ўнинчи
гуруҳни
“
Бошқа
сўзлар
”
деб
номлайди
ва
турли
хил
мавзуга
оид
сўзларни
мазкур
гуруҳга
киргазади
.
-
لآ
ā
л
қизил
,
ش
ﺎ
ﻗ
γ
ā
š
қош
,
ﮏ
ﺳ
–
ک
ﻮﺳ
su
к
/
s
ок
,
бурундан
оқадиган
суюқлик
,
ب
ﺎ
ﻗ
γ
ā
b
қоб
,
мешк
,
گ
ﻮﺳ
s
у
g
аза
,
мотам
.
Ю
қорида
берилган
лексик
-
семантик
гу
-
руҳларига
эътибор
берсак
,
мавзулар
табиат
,
борлиқ
ва
инсон
ҳаёти
билан
боғлиқлигини
гувоҳи
бўламиз
.
Мазкур
асарнинг
иккинчи
бўлимида
тур
-
кий
ўзлашмалар
структур
жиҳатдан
таҳлил
қи
-
1
ﺮﺸﻧ
ﺮ
ﺘ
ﺧا
:
ﺰﯾﺮﺒ
ﺗ
–.
ن
ﻼھ
ﻰ
ﺗ
ﺪﺣ
و
س
ﻮ
ﻧ
ﻮ
ﯾ
ﻢﺟﺮ
ﺘ
ﻣ
.
ﻰ
ﺳرﺎﻓ
ﯽ
ﻠﻤﯿﺣ
ر
ﮫﻧا
درد
.
نﺎﺑز
رد
ﯽ
ﮐﺮ
ﺗ
ی
ﺎ
ھ
ها
ژ
ا
و
٥٣
.
ص
.
١٣٨١
линган
.
У
бу
бўлимда
туркий
тилларнинг
ўзи
-
да
турли
хил
аффикслар
ёрдамида
ясалган
форс
тилидаги
туркий
сўзларни
ўрганган
.
У
ларни
қуйидаги
турларга
тақсимлаб
чиқади
:
1)
ه
–(
-
е
)
қўшимчаси
билан
тугаган
форс
тилидаги
туркий
ўзлашмалар
:
ﮫﻤ
ﺳﺎﺑ
b
ā
sm
е
нашр
,
матога
расм
тушириш
,
ﮫﻤ
ﻐ
ﺑ
b
оγ
m
е
шарф
,
ﮫﻤﻟ
د
dolme
дўлма
,
ﮫﻤﯿﻗ
γ
iyme
қийма
,
ﮫﻤﻠﺸﯾ
د
диšламе
калла
қанд
,
ﮫﻤﻟ
ﺎﺳ
s
ā
lm
е
ширин
чой
.
2)
ق
–,
کا
–,
ق
آ
–(–
γ
, –
ак
, –
ā
γ
)
суффикслари
билан
тугаган
форс
тилидаги
туркий
ўзлаш
-
малар
.
У
нинг
фикрича
форс
тилидаги
энг
кўп
туркий
сўзлар
айнан
мана
шу
шаклдаги
сўзлар
экан
: “
Форс
тилидаги
кўплаб
туркий
сўзлар
мана
шу
суффикс
билан
ясалгани
тасодиф
эмас
.
Туркий
тилдан
форс
тилига
кирган
мана
шу
шаклдаги
сўзларнинг
аксари
феъл
негизи
ва
шу
каби
суффикслардан
ташкил
топган
”
2
.
У
қуйидаги
сўзларни
мисол
тариқасида
келтира
-
ди
.
کﺮﯾ
د
dirak
тиргак
,
ق
ﺎ
ﭼ
ﺎ
ﻗ
γ
ā
č
ā
γ
контрабанда
,
ق
اﺮ
ﺳ
s
о
r
ā
γ
белги
,
нишон
,
اﺮﻃا
о
tr
ā
γ
тўх
-
таш
,
дамолиш
,
غ
اﺮﯾ
yar
ā
γ
қурол
–
яроғ
,
ﻖ
ﻠﻗ
γе
l
еγ
хулқ
-
атвор
, “
қилиқ
”,
ﻖ
ﺷ
ﺎ
ﻗ
γ
ā
šоγ
қошиқ
3)
و
ا
–
ва
یا
–(–
у
ва
–
и
)
суффикслари
билан
тугаган
форс
тилидаги
туркий
ўзлашмалар
.
Муаллиф
бунга
ﯽﺗﺎ
ﻗ
γ
ā
ti
сўзини
мисол
қилиб
беради
.
Шу
ўринда
мазкур
сўз
ҳақида
фикр
юритадиган
бўлсак
,
бу
лексема
форс
тилида
якка
ҳолда
ишлатилмайди
,
одатда
кўмакчи
феъллар
билан
биргаликда
қўшма
феъллар
ясайди
,
масалан
:
ن
ﺪﺷ
ﯽﺗﺎ
ﻗ
γ
ā
ti
šо
dan
аралаш
-
моқ
,
ند
ﺮ
ﻛ
ﯽﺗﺎ
ﻗ
γ
ā
ti kardan
аралаштирмоқ
.
Шунингдек
,
бу
сўз
ҳозирги
форс
тилида
ﯽﺗﺎ
ﭘ
p
ā
ti
сўзи
билан
биргаликда
ﻲ
ﺗﺎ
ﭘ
ﯽﺗﺎ
ﻗ
γ
ā
ti
п
ā
ti
ёки
ﯽﺗﺎ
ﻘﯿ
ﺗ
ا
و
шаклида
келади
ва
бетартиб
маъ
-
носини
англатади
.
4)
ﺮﯾا
–
ва
رو
ا
–(–
ир
ва
–
ур
)
суффикслари
билан
тугаган
форс
тилидаги
туркий
ўзлаш
-
мАлар
.
Бу
турдаги
сўзларга
ﺮﺴﻗ
қисир
,
ﺮﻃ
ﺎ
ﻗ
хачир
,
رﻮ
ﻘﯾ
ya
γ
ur
тўла
,
семиз
кабилар
мисол
тариқасида
берилади
.
5)
ر
آ
–
ва
ر
ا
–(–
ā
р
ва
–
ар
)
суффикслари
би
-
лан
тугаган
форс
тилидаги
туркий
ўзлаш
-
малар
.
Бу
турдаги
сўзларга
رﺎ
ﭘ
ﺎ
ﭼ
č
ā
p
ā
r
чо
-
2
ﺮﺸﻧ
ﺮ
ﺘ
ﺧا
:
ﺰﯾﺮﺒ
ﺗ
–.
ن
ﻼھ
ﻰ
ﺗ
ﺪﺣ
و
س
ﻮ
ﻧ
ﻮ
ﯾ
ﻢﺟﺮ
ﺘ
ﻣ
.
ﻰ
ﺳرﺎﻓ
ﯽ
ﻠﻤﯿﺣ
ر
ﮫﻧا
درد
.
نﺎﺑز
رد
ﯽ
ﮐﺮ
ﺗ
ی
ﺎ
ھ
ها
ژ
ا
و
٥
٤
.
ص
.
١٣٨١
S H A R Q M A S H ’ A L I
135
пар
,
ر
ﻼ
ﺳ
s
ā
l
ā
r
раҳбар
,
رﺎ
ﭼآ
ā
č
ā
r
калит
кабилар
мисол
тариқасида
берилади
.
6)
ﻮ
ﭼ
–
ва
ﯽ
ﭼ
– (–
č
i
ва
–
čи
)
суффикслари
билан
тугаган
форс
тилидаги
туркий
ўзлаш
-
малар
.
Бу
турдаги
сўзларга
қуйидагилар
на
-
муна
сифатида
берилган
.
ﯽ
ﭽﯿﻗ
γе
y
č
i
қайчи
,
ﻲ
ﭽﻤﻗ
γа
m
č
i
қамчи
,
ﯽ
ﭽﻠﯾا
il
č
i
елчи
,
ﯽ
ﭽﻘﯾ
ﺎ
ﻗ
γ
ā
еγč
i
қайиқчи
,
ﯽ
ﭽﻗ
ﺎ
ﭼ
ﺎ
ﻗ
γ
ā
č
ā
γč
i
контрабан
-
дачи
,
ﯽ
ﭽﮑﯿﺸﮐ
кеš
ik
č
i
навбатчи
.
Аввал
айтиб
ўтганимиздек
,
Д
.
Раҳимлийни
-
нг
мазкур
“
Форс
тилидаги
туркий
ўзлашмалар
”
асарида
200
дан
ортиқ
форс
тилидаги
туркий
луғат
бирликлари
ўрганилган
ва
тадқиқотнинг
ўзидан
аввалги
ва
кейинги
ушбу
мавзу
бўйича
қилинган
ишлардан
фарқли
томонлари
бор
:
Биринчидан
:
Д
.
Раҳимлийнинг
мазкур
ил
-
мий
ишида
асосан
оғзаки
форс
тилидаги
тур
-
кий
лексик
бирликлар
ёритилган
ва
муаллиф
буни
кириш
қисмида
таъкидлаб
ўтган
.
Агар
Ю
.
А
.
Рубинчик
таҳрири
остидаги
икки
томлик
“
форсча
-
русча
”
икки
тиллик
луғатида
берилган
туркий
сўзларга
эътибор
қаратсак
,
бир
қанча
оғзаки
тилга
оид
туркий
сўзлар
борки
,
улар
луғат
муаллифлари
томонидан
“
разговорные
слова
” (
оғзаки
нутққа
оид
сўзлар
)
деб
берилган
.
Масалан
:
ﻲ
ﭼاﺮﻗ
γа
r
ā
č
i
лўли
,
ﺮﺴﻗ
γе
s
е
r
қисир
,
ﻖ
ﻠﻗ
γе
l
еγ
хулқ
-
атвор
,
сифатъ
,
ند
ﺮ
ﻛ
ﮫﻠ
ﺑ
ﮫﻟا
мақтаниш
1
.
Иккинчидан
:
Мазкур
асарда
маълум
бир
форс
тили
шеваларига
оид
туркий
лексик
бирликларга
ҳам
тўхталиб
ўтилганки
,
уларнинг
аксари
манбаларда
учрамайди
.
Масалан
,
ﮫﻤﻟ
ﺎ
ﭼ
чолма
(
касаллик
тури
),
ﮫﭘ
ﮋ
ﻛ
ко
ž
p
е
қўзи
сўзлари
К
озерун
ва
Широз
лаҳжаларига
,
ﻲ
ﭽﺧ
хеč
i
ечки
,
ﻲ
ﻠﻘ
ﺗ
t
оγ
li
қўзи
сўзлари
Биржанд
лаҳжасига
,
ورد
чуқур
,
ﻮ
ﻟ
د
девона
сўзлари
К
аренқон
лаҳжасига
,
زﻮ
ﻐ
ﻠﺟ
аҳмоқ
Беҳдинон
лаҳжасига
,
ور
ا
ари
Л
у
-
ристон
лаҳжасига
,
ﻞﻘ
ﺗ
қўзи
сўзи
Оштиён
лаҳ
-
жасига
оид
сўзлар
эканлиги
қайд
этилган
.
У
чинчидан
:
Бу
асарда
берилган
барча
тур
-
кий
ўзлашмаларнинг
келиб
чиқишини
ёритиб
беришга
ҳаракат
қилинган
.
К
ўпгина
форсий
луғатларда
,
масалан
,
А
.
А
Деҳходонинг
“
L
оγа
t-
n
ā
m
е
–
е
Deh
хо
d
ā
”,
М
.
Моиннинг
“
Farhang-
е
1
Bu haqida qarang
: Персидско-русский словарь.
В
2-х
томах / под ред. Ю.А. Рубинчик. – М.:
И
здательская
“Русский язык”, 1983.
f
ā
rsi
”
ва
Ҳ
.
Амиднинг
“
Farhang-
е
f
ā
rsi
А
mid
”
изоҳли
луғатларида
туркий
сўзлар
қаторида
берилмаган
غ
اﺮ
ﺳ
s
о
r
ā
γ
сўзи
аслида
туркий
эканлиги
ва
уни
сўрамоқ
феълидан
ясалган
-
лигини
таъкидлайди
2
.
Мазкур
туркий
ўзлашмаларга
бағишланган
асарни
кузатар
эканмиз
,
баъзи
бир
баҳсли
жойлари
ҳам
йўқ
эмас
.
Масалан
,
у
ҳозирги
форс
тилида
боғ
,
парк
маъносини
англатувчи
غ
ﺎﺑ
b
ā
γ
сўзи
билан
боғламъ
маъносидаги
غ
ﺎﺑ
b
ā
γ
сўзи
аслида
битта
эканлигини
,
улар
боғламоқ
феълидан
келиб
чиққанлигини
таъкидлайди
.
Аммо
мазкур
иккала
غ
ﺎﺑ
омоним
сўзлар
ва
луғатларда
ҳам
алоҳида
-
алоҳида
берилади
.
Мисол
учун
,
А
.
А
.
Деҳходо
луғатида
бу
иккала
сўз
алоҳида
берилган
,
бири
туркий
тиллардан
кирган
غ
ﺎﺑ
боғлам
маъносида
,
иккинчиси
эса
غ
ﺎﺑ
боғ
,
гулистон
маъносида
эканлигини
ва
бу
сўз
сўғд
ва
паҳлавий
тилларига
бориб
тақа
-
лиши
қайд
этилган
3
. “
Этимологический
сло
-
варь
иранских
яз
ы
ков
”
да
эса
боғ
маъносидаги
غ
ﺎﺑ
сўзини
умуморий
тиллардаги
бҳага
сўзига
бориб
тақалишини
,
сўғдча
моний
ва
христиан
матнларда
эса
β
ъγ
[b
āγ
]
шаклида
учраши
таъ
-
кидлаб
ўтилган
4
.
Аксинча
туркий
тилларнинг
ўзига
бу
сўз
форс
тилидан
ўзлашганлиги
тур
-
кий
тилларнинг
баъзи
бир
изоҳли
луғатларида
қайд
этилган
.
Масалан
,“
Ўзбек
тилининг
изоҳ
-
ли
луғати
”
5
ва
“
Турк
тилининг
изоҳли
луға
-
ти
”
6
.
Мазкур
далилларга
суяниб
шуни
айтиши
-
миз
мумкинки
,
боғ
,
парк
маъносидаги
غ
ﺎﺑ
сўзи
туркий
сўзлардан
эмас
.
Хулоса
ўрнида
айтиш
мумкинки
,
мазкур
китобда
форс
тили
лексикологиясининг
кичик
бир
мавзулардан
бўлмиш
туркий
ўзлашмалар
ҳақида
қимматли
маълумотлар
берилган
.
Бу
эса
мана
шу
мавзу
бўйича
олиб
бориладиган
илмий
ишларда
қўшимча
манба
бўла
олади
.
2
ﺮﺸﻧ
ﺮ
ﺘ
ﺧا
:
ﺰﯾﺮﺒ
ﺗ
–.
ن
ﻼھ
ﻰ
ﺗ
ﺪﺣ
و
س
ﻮ
ﻧ
ﻮ
ﯾ
ﻢﺟﺮ
ﺘ
ﻣ
.
ﻰ
ﺳرﺎﻓ
ﯽ
ﻠﻤﯿﺣ
ر
ﮫﻧا
درد
.
نﺎﺑز
رد
ﯽ
ﮐﺮ
ﺗ
ی
ﺎ
ھ
ها
ژ
ا
و
٨١
.
ص
.
١٣٨١
3
اﺪ
ﺨ
ھ
د
ﮫﻣ
ﺎ
ﻨ
ﺘ
ﻐ
ﻟ
.
اﺪ
ﺨ
ھ
د
ﺮﺒﮐا
ﯽ
ﻠﻋ
٣١
٩
.
ص
.
١٣١
٩
،
ن
اﺮﮭ
ﺗ
4
Расторгуева
В
.C.,
Эдельман
Д
.
И
.
Этимологический
словарь
ирански
x
яз
ы
ков
.– M.:
Издательская
фирма
“
Восточная
литература
”
РАН
, 2003. T.2. – C. 52.
5
Ўзбек
тилининг
изоҳли
луғати
.–
Тошкент
:
Ўзбекистон
миллий
энциклопедияси
, 2006.T.1. –
Б
. 349–350.
6
T
ü
rk
ç
e s
ö
zl
ü
k.Sek
ı
z
ı
nc
ı
bask
ı
, – Ankara, 1998. –S. 433.
