S H A R Q M A S H ’ A L I
16
КЎРФАЗ
(
ХАЛИЖ
)
АРАБ
МАМЛАКАТЛАРИ
АДАБИЁТИДА
МАЪРИФИЙ
БОСҚИЧНИНГ
ЎЗИГА
ХОСЛИГИ
АҲМЕДОВА
ШАҲЛО
Филология
фанлари
номзоди
,
ТошДШИ
Аннотация
.
Мақолада
Миср
,
Ливан
,
Сурия
,
баъзи
Мағриб
мамлакатларида
адабий
янгиланиш
XIX
аср
-
нинг
иккинчи
ярмидан
бошланса
,
Халиж
араб
мамлакатларида
бу
жараён
бир
аср
кеч
,
яъни
ХХ
асрнинг
иккинчи
ярмидан
бошланиб
,
жуда
қисқа
муддатда
ўрта
асрларда
шаклланган
мумтоз
адабиёт
анъан
-
ларидан
янги
типдаги
замонавий
адабиётга
ўтилгани
тадқиқ
этилган
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
Кўрфаз
(
Халиж
)
араб
мамлакатлари
,
маърифатпарварлик
,
реализм
,
публицистика
,
романтизм
,
танқидий
реализм
.
Аннотация
.
Статья
посвящена
процессу
перехода
к
современной
литературе
нового
типа
в
странах
Персидского
Залива
.
Автор
исследовал
причины
того
,
что
,
если
в
Египте
,
Ливане
,
Сирии
и
некоторых
странах
Магриба
литературное
обновление
началось
во
второй
половине
XIX
века
,
то
в
странах
Пресидского
Залива
этот
процесс
начался
на
столетие
позже
,
то
есть
во
второй
половине
ХХ
века
:
за
очень
краткий
период
произошёл
переход
от
средневековых
традиций
классической
литературы
к
современной
литературе
нового
типа
.
Опорные
слова
и
выражения
:
Арабские
страны
Залива
(
Халидж
),
просвещение
,
реализм
,
романтика
,
критический
реализм
.
Abstract.
The article is devoted to the process of transition to a new type of modern literature in the
countries of the Persian Gulf. The author investigated the reasons of why in Egypt, Lebanon, Syria and some
Maghreb countries literary renewal began in the second half of the XIX century, then in the countries of the Gulf
of Persia, this process began a century later, that is, in the second half of the twentieth century: for a very short
period there was a transition from medieval traditions of classical literature to a new type of modern literature.
Keywords and expressions:
Gulf Arab countries, enlightenment, realism, romanticism, critical realism.
XIX
аср
ўртасидан
бошлаб
араб
бадиий
адабиёти
мумтоз
мусулмон
ўрта
аср
даврида
шаклланган
анъаналаридан
аста
-
секин
воз
ке
-
чиб
,
ўзгариб
бораётган
сиёсий
-
ижтимоий
во
-
қеликни
тасвир
этишга
янги
бадиий
услублар
ва
ифодавий
-
тасвирий
воситалар
излай
бошла
-
ди
.
Жумладан
,
ғарб
адабиёти
тажрибасига
му
-
рожаат
қиларди
.
Бу
адабий
янгиланиш
жараё
-
ни
биринчилардан
бўлиб
Миср
,
Лубнон
Су
-
рия
,
Ироқ
ва
Тунисда
бошланди
,
сўнгра
ХХ
асрнинг
иккинчи
ярмида
бошқа
араб
мамлакатлари
ҳам
кириб
келади
.
Миср
,
Ливан
,
Сурия
,
Ироқ
ҳамда
Шимо
-
лий
Африка
араб
мамлакатлари
янги
адабиёти
шу
давр
ичида
маърифатпарварлик
адабиё
-
тидан
бошлаб
реализм
,
модернизм
ва
пост
-
модернизм
каби
ғоявий
-
бадиий
йўналишлар
кесимида
бир
нечта
босқични
босиб
ўтди
.
Араб
адабиётида
бу
йўл
ғарб
адабиётига
нисбатан
қисқароқ
муддатни
эгаллади
ва
ўз
пайтида
олдин
Н
.
И
.
Конрад
1
,
кейин
Г
.
Д
.
Гачев
2
илгари
сурган
“
жадал
ривожланиш
”
наза
-
риясининг
амалдаги
ифодаси
бўлди
.
Аммо
Миср
,
Ливан
,
Сурия
ва
Ироқ
адабиётининг
XIX-XX
асрда
жадаллашган
ривожланиш
жараёнини
араб
оламининг
бошқа
мин
-
тақаларига
нисбатан
текис
-
тенг
деб
номлаш
мумкин
.
Айнан
бир
-
бирини
алмаштирган
ва
устун
келган
адабий
йўналишларга
деярли
вақт
давомийлигини
кўриш
имконияти
бўлиб
“
янги
”
адабий
ҳодисаларни
“
эски
”
ҳодисалар
-
дан
ажратиш
мумкин
.
Бу
араб
мамлакатлари
-
нинг
янги
адабиёти
ривожи
нисбатан
жадал
-
лашган
бўлса
-
да
,
аммо
уларда
янги
босқич
-
1
Конрад
Н
.
И
.
Японская
литература
. –
М
., 1974. –
С
. 565.
2
Гачев
Г
.
Д
.
Ускоренное
развитие
литературы
(
на
материале
болгарской
литературы
первой
половины
XIX
в
.). –
М
., 1964. –
С
. 312.
S H A R Q M A S H ’ A L I
17
ларнинг
аниқ
намоён
бўлиши
,
мазкур
мамла
-
катларда
салмоқли
интеллектуал
салоҳиятнинг
аввалдан
борлиги
ва
муайян
ижтимоий
-
иқти
-
содий
шароитда
,
жумладан
,
матбуот
ва
ахборот
воситаларининг
жадал
ривожланиши
билан
салмоқли
самара
бериши
билан
шартланади
.
Аммо
Форс
кўрфази
араб
мамлакатла
-
ридаги
(
Кувайт
,
Баҳрайн
,
Қатар
,
Ўмон
,
Бирлашган
Араб
Амирлиги
)
янги
турдаги
адабиёт
ривожланишига
келсак
,
у
бизда
та
-
моман
ўзгача
тасаввур
уйғотади
.
Бу
адабиёт
энг
янги
даврда
мазкур
мамлакатларнинг
ижтимоий
тарихий
ривожи
билан
чамбарчас
боғланиб
,
ажабланарли
,
кўп
жиҳатдан
бетак
-
рор
жараёни
акс
этади
.
Агар
Миср
,
Ливан
,
Сурия
ва
баъзи
Мағриб
(
яъни
Жазоир
,
Тунис
,
Марокаш
)
мамлакатларида
адабий
янгиланиш
XIX
аср
-
нинг
иккинчи
ярмидан
бошланса
,
Форс
кўр
-
фази
араб
мамлакатлари
(
Халиж
)
да
бу
жа
-
раён
бир
аср
кеч
,
яъни
ХХ
асрнинг
иккинчи
ярмидан
бошланиб
,
жуда
қисқа
муддатда
янги
типдаги
замонавий
адабиётга
ўтилди
.
Натижада
XXI
асрга
бориб
кеч
ривожланган
Халиж
араб
адабиёти
олдин
ривожланган
араб
адабиётларининг
тараққиёт
йўлига
ўхшаш
,
ам
-
мо
жуда
қисқа
муддат
туфайли
ўз
хусусиятлари
билан
фарқ
қиладиган
йўлдан
ўтди
.
Албатта
,
Форс
кўрфазида
жойлашган
Кувайт
,
Баҳрайн
,
Қатар
,
Ўмон
,
Бирлашган
Араб
Амирлиги
мамлакатларининг
1
янги
типдаги
замонавий
адабиётга
жадал
ўтиши
,
“
сакраб
ўтиш
”
кўринишида
бўлиб
,
мураккаб
ва
зиддиятли
тус
олди
.
Бунинг
сабабларини
ушбу
Халиж
(
Кўрфаз
)
араб
мамлакатларининг
ўзига
хос
,
ҳатто
бена
-
зир
,
ўхшаш
ижтимоий
-
тарихий
тараққиёт
йўли
-
дан
ўтганидан
билсак
бўлади
.
ХХ
асрнинг
би
-
ринчи
ўн
йилликларида
ўрта
асрларга
хос
қолоқ
ҳаёт
тарзида
яшаган
бу
мамлакатлар
ХХ
аср
-
1
Мазкур
араб
мамлакатлари
Арабистон
ярим
оролида
жойлашган
бўлиб
,
соҳиллари
Форс
кўрфазидан
чиқа
-
ди
.
Шунинг
учун
мазкур
давлатларни
Форс
кўрфази
атрофида
жойлашган
араб
мамлакатлари
деб
ном
-
лашади
,
лекин
араблар
бу
номни
тан
олмасдан
, “
ал
-
Халиж
(
Кўрфаз
)”
мамлакатлари
деб
аташади
.
Биз
ҳам
тадқиқотимиз
давомида
“
Ал
-
Ҳалиж
”
араб
мамлакат
-
лари
деб
номланишини
маъқул
кўрдик
.
нинг
иккинчи
ярмида
минтақада
нефть
топили
-
ши
билан
жуда
кескин
сиёсий
-
иқтисодий
,
ижти
-
моий
-
маданий
ўзгаришларни
бошидан
ўтказди
.
Адабий
янгиланиш
биринчи
бўлиб
рўй
берган
Миср
,
Сурия
,
Ливан
каби
мамлакатларда
бундай
бурилишлар
кузатилмаган
эди
.
Шундай
қилиб
,
Қувайт
ва
Баҳрайнда
ада
-
бий
янгиланиш
араб
“
нефт
пуллари
”
давригача
умумий
ижтимоий
,
иқтисодий
ва
маданий
қолоқлик
,
ахборот
воситалари
ривожланмаган
бир
пайтда
бошланди
.
Ушбу
шароитда
адиблар
нафақат
маърифатни
етказиш
ва
юксак
аҳлоқий
қадриятларни
ташвиқот
қилиш
,
балки
жамият
-
да
маънавий
раҳнамолар
бўлиш
ролини
англа
-
дилар
ва
шу
тамойилларга
асосландилар
.
Бу
даврда
ижтимоий
тараққиёт
томон
йўналишга
бошқа
воситанинг
ўзи
ҳам
йўқ
эди
.
Янгиланиш
тарафдорлари
бўлган
адиблар
олдин
катта
да
-
ражада
Миср
,
Ливан
ва
Суриянинг
янги
ада
-
биётининг
маърифий
меросига
асосан
таянди
-
лар
.
Бу
маданий
ривожланган
мамлакатларда
эса
жамиятларнинг
маънавий
талабларига
жа
-
воб
берувчи
танқидий
реализмда
ёзган
эди
.
Реализм
вакиллари
тажрибасига
Халиж
адибла
-
ри
кечроқ
ёндашдилар
.
Шунинг
билан
бирга
Халиж
араб
мамлакат
-
ларида
жойлашган
мамлакатларнинг
ўзида
ҳам
адабиётларнинг
жадаллашган
ривожи
бир
йў
-
синда
кетмади
.
Кувайт
,
Баҳрайн
замонавий
адабиётнинг
шаклланиши
ХХ
аср
40–50-
йилла
-
ридан
бошланган
бўлса
,
Қатар
,
Ўмон
,
Бирлаш
-
ган
Араб
Амирликларида
адабиётнинг
янгила
-
ниш
жараёни
кечроқ
,
яъни
ХХ
аср
70-
йил
-
ларидан
бошланди
.
Лекин
XXI
асрга
келиб
янги
ахборот
воситалари
ва
нашр
фаоллиги
ҳамда
араб
мамлакатлари
ва
жаҳон
адабиёти
тажри
-
балари
билан
танишиш
орқали
бошқа
араб
мамлакатларига
тез
суръатда
етиб
олиш
ҳара
-
кати
бошлангани
кузатилди
.
Агар
Халиж
араб
мамлакатлари
адабиётла
-
рининг
ривожланиш
хусусиятларига
тўхталади
-
ган
бўлсак
,
улар
Ғ
арб
адабиётидан
эмас
,
балки
аввало
Миср
,
Сурия
,
Ливан
адабиётларидан
таъсирландилар
,
намуна
олдилар
,
ўргандилар
.
Адабий
араб
тили
бирлиги
ўша
адабиётлар
билан
танишиш
,
ғоялари
ва
бадииятига
ёнда
-
шиш
ва
ўзлаштириш
жараёнини
тезлатиб
,
ўз
миллий
адабиётига
мослаштириш
имкониятла
-
S H A R Q M A S H ’ A L I
18
рини
кенгайтирди
.
Яна
бир
ўзига
хос
жиҳати
шундаки
,
Халиж
адиблари
ўрта
аср
адабий
анъанавий
жанрларни
янги
типдаги
замонавий
адабиётга
мослаштириш
жараёнидан
ўтмадилар
ёки
даставвал
янги
баёнчилик
услубини
яратиш
борасида
катта
изланишлар
олиб
бормадилар
.
Уларнинг
олдида
Миср
ёки
Сурия
адабиётининг
бу
борадаги
100
йиллик
янги
араб
адабиётини
яратиш
тажрибаси
бор
эди
.
Адабий
дидларни
шаклланишида
Миср
,
Ливан
,
Сурия
ва
бошқа
араб
олами
қисмларидан
кўп
миқдорда
кела
-
диган
нашр
маҳсулотлари
,
жумладан
бадиий
-
танқидий
асарлар
катта
роль
ўйнади
.
Дастлаб
XX
аср
40-50-
йилларидан
анча
оғир
ижтимоий
-
иқтисодий
муҳитда
яшаган
Кувайт
,
Баҳрайн
адиблари
кўпроқ
Миср
,
Сурия
,
Ливан
маърифатпарварларининг
ғояларига
ёндашди
-
лар
,
чунки
улар
мамлакатларнинг
ривожланиши
учун
ўз
вазифасини
аҳолини
жаҳолат
оламидан
олиб
чиқиб
,
билим
,
маърифат
орқали
,
тафак
-
курини
ва
аҳлоқий
қарашларини
юксаклаш
-
тиришда
,
тараққий
ислоҳотларда
кўрар
эдилар
.
1961
йилга
қадар
Британиянинг
протек
-
торати
бўлиб
қолган
Қувайтда
маърифий
ҳаракатнинг
бошланиши
деб
,
ХХ
йиллар
би
-
ринчи
ярмида
диний
йўналишдаги
маҳаллий
мулла
ўқитадиган
куттаблар
ўрнига
кўп
фанлар
ўқитиладиган
замонавий
мактаблар
,
аҳолини
мумтоз
араб
адабиётидан
баҳраманд
қилишда
улкан
рольни
ўйнаган
адабий
клуб
-
ларнинг
ва
биринчи
миллий
кутубхонанинг
очилишини
ҳисоблаш
мумкин
.
Адабий
янги
-
ланиш
заруриатининг
ғоялари
эса
,
илк
бор
1928
йилда
машҳур
қувайтлик
диний
маъри
-
фатпарвар
арбоб
Абдулазиз
Рашид
томони
-
дан
асосланган
“
ал
-
Қувайт
”
журналининг
нашрларида
пайдо
бўлди
.
Айнан
шу
журнал
-
да
1929
йилда
қувайтлик
муаллиф
Холид
Фаражнинг
“
Мунира
”
номли
биринчи
ҳис
-
сий
-
маърифий
ҳикояси
нашр
этилди
.
Бу
асар
жаҳолат
,
бидъатлар
ва
аёллар
тенгсизлигини
танқидга
олган
эди
.
Шундан
кейин
анча
узи
-
лиш
рўй
бериб
,
замонавий
Қувайт
адабиёти
-
нинг
вужудга
келишида
матбуотнинг
роли
катта
бўлди
.
Жумладан
, 40-
йиллар
охири
50-
йиллар
бошида
, “
ал
-
Баъса
” (
Қувайт
талаба
-
лари
томонидан
Қохирада
1946
йилдан
бош
-
лаб
нашр
этилган
)
ва
“
ал
-
Козима
” (1948
йил
-
дан
бошлаб
)
журналларининг
фаолияти
ада
-
биёт
ҳаракати
билан
боғлиқдир
.
Бу
журнал
-
ларда
Кувайт
ҳикоя
жанрининг
асосчилари
бўлган
Фодил
Халаф
ва
Фаҳд
Дувайри
кабилар
ўзларининг
биринчи
ҳикояларини
нашр
этган
.
Бу
муаллифлар
ва
ўша
даврдаги
бошқа
қувайт
муаллифларининг
маърифат
-
парвар
ҳикоялари
ижтимоий
ахлоқни
яхши
-
лаш
вазифасига
хизмат
қилган
бўлиб
,
ўша
даврда
мамлакат
эҳтиёжманд
бўлган
мада
-
ний
ва
техник
ислоҳотларни
тарғиб
қилган
,
баъзида
сентиментал
ёндашган
тарзда
асо
-
сийси
фаластин
халқининг
фожеаси
бўлган
умумараб
муаммоларини
ҳам
ёритганлар
1
.
40-
йилларда
адабий
янгиланиш
Баҳрайнда
ҳам
бошланди
,
ўша
даврда
Баҳрайн
Британия
протекторати
эди
. “
Ал
-
Баҳрайн
”
рўзномаси
(1939
йилдан
1944
йилгача
нашр
этилган
),
ке
-
йин
эса
бошқа
маҳаллий
газеталар
ҳам
40–50-
йилларда
ўз
саҳифаларида
Маҳмуд
Юсуф
,
Аҳ
-
мад
Салмон
Камол
,
Али
Саййор
каби
маҳал
-
лий
муаллифларнинг
панд
-
насиҳат
ҳамда
ҳиссиётга
берилган
сентиментал
асарларини
нашр
этдилар
.
Уларни
миллий
ҳикояни
яра
-
тишга
бўлган
биринчи
ҳаракатлар
деб
ҳисоб
-
лаш
мумкин
.
Мазкур
асарларнинг
мавзуси
эрта
никоҳ
муаммоси
,
эр
-
хотин
муносабати
,
спиртли
ичимликларни
истеъмол
қилиш
,
тур
-
ли
қимор
ўйинлар
ўйнаш
кабиларни
қоралаш
ҳамда
қашшоқ
ва
камбағалларга
яхши
муноса
-
батда
бўлишга
даъватлар
эди
.
Нефтни
ишлаб
чиқариш
натижасида
“
нефть
пулларининг
”
ёғилиши
Халиж
араб
мамлакат
-
лари
ҳаётини
бутунлай
ўзгартириб
юборди
.
Аҳолининг
моддий
аҳволи
кескин
ошди
,
мам
-
лакатга
ёпирилиб
келган
энг
илғор
техника
воситалари
орқали
бутун
дунё
тамаддуни
билан
танишиш
имкониятлари
кенгайди
.
Тезкорликда
турли
адабиётлар
билан
танишув
ва
таъсирла
-
ниш
натижасида
мазкур
мамлакатлар
адабиёти
-
да
маърифатпарварлик
адабиётидан
реализм
ва
бир
пайтда
то
модернистик
адабиётгача
бир
нечта
йўналишларнинг
қоришуви
кузатилди
.
Агар
Миср
,
Сурия
,
Лубнон
адабиётида
бир
йўналишнинг
шаклланиши
ва
ривожланишига
1
Қаранг
:
За
дюнами
.
Анталогия
современной
саудовской
литературы
. –
М
., 2009. –
С
. 533.
S H A R Q M A S H ’ A L I
19
бир
неча
ўн
йилликлар
талаб
қилинган
бўлса
,
Кувайт
,
Баҳрайн
ва
бошқа
Халиж
мамлакатлари
адабиётларида
бир
йўналиш
маромига
етиб
охиригача
шаклланмасдан
иккинчи
йўналиш
билан
алмашиб
кетиш
вазиятлари
рўй
берди
.
Бирлашган
Араб
Амирлиги
,
Қатар
ва
Ўмонда
,
уларда
адабий
янгиланишнинг
би
-
ринчи
белгилари
анча
кеч
70-
йиллар
бошида
пайдо
бўлди
.
Буларнинг
барчаси
нефть
билан
боғлиқ
бўлган
ижтимоий
фаровонликни
кес
-
кин
ўсиши
натижасида
кечди
.
Нефть
савдоси
-
дан
келган
улкан
даромадлар
мазкур
мамлакат
аҳолиси
ҳаёти
даражасининг
кескин
кўтарили
-
шини
таъминлаб
берди
.
Ижтимоий
таъминлов
тизимини
жадаллаштирилган
ривожи
таълим
,
радио
,
телевидение
ва
матбуотнинг
тараққиё
-
тида
ҳам
имкониятлар
туғдирди
.
Мазкур
мамлакатларда
янги
турдаги
ада
-
биётнинг
вужудга
келиши
эришилган
мод
-
дий
фаровонлик
туфайли
вужудга
келган
жамиятнинг
маънавий
-
ахлоқий
сўровларига
жавоб
эди
,
дейиш
ҳам
мумкин
.
Булар
барча
-
си
кўп
жиҳатдан
араб
ва
умумдунёвий
мада
-
ният
ва
адабиёт
масалаларига
бағишланган
журналларнинг
пайдо
бўлиши
билан
рағбат
-
лантирилди
,
булар
қаторига
Бирлашган
Араб
Амирликларида
– “
Байан
ал
-
кутуб
”, “
Шуъун
адабиййа
”
ва
“
Дирасат
”,
Қатарда
–
“
ал
-
Уру
-
ба
”
ва
“
ад
-
Доха
”,
Ўмонда
–
“
ал
-
Ғ
адир
”
ва
“
Низва
”
ойномалари
эди
.
Булар
ва
бошқа
даврий
нашрлар
янги
турдаги
адабиётнинг
барқарор
ривожини
таъминлаб
берди
,
бу
адабиёт
Бирлашган
Араб
Амирликлари
ва
Қатарда
70-
йиллардан
,
Ўмонда
80-
йиллар
-
дан
кескин
ривожлана
бошлади
.
Мазкур
мамлакатларнинг
замонавий
ада
-
биётида
фақатгина
илк
ва
жуда
кам
сонли
асарларни
маърифат
йўналишининг
характерли
намуналари
деб
ҳисоблаш
мумкин
.
Ўмон
адабиётида
бу
машҳур
маскатлик
маърифат
-
парвар
Абуллоҳ
Таъининг
панд
-
насиҳат
ҳикоя
-
лари
ҳамда
унинг
мамлакат
тарихи
ҳақидаги
иккита
қиссаси
: “
Джабал
ал
-
Ахдар
фариштала
-
ри
” (1963)
ва
“
Катта
елкан
” (1971
йил
, 1981
йил
-
да
нашр
этилган
)
1
.
Бирлашган
Араб
Амирликла
-
1
Michalak-Pikulska B. Modern poetry and prose of
Oman. 1970–2000. – Krakov, 2002. –
Р
. 160–163.
рида
бу
Рашид
Абдуллоҳнинг
“
Шаханда
” (1974)
қиссасидир
,
у
Жўржи
Зайдон
асарлари
руҳида
ёзилган
бўлиб
,
нефтдан
олдинги
даврда
Халиж
мамлакатлари
учун
хос
бўлган
жамиятнинг
қат
-
ламлашувига
қарши
қаратилган
севги
-
саргузашт
сюжетининг
панд
-
насиҳат
билан
уйғунлашуви
-
дир
2
.
Қатарда
бу
Далал
Халифанинг
“
Инсон
ва
кўл
ҳақидаги
афсоналар
” (1993)
ҳикоясидир
,
бу
ҳикоя
масал
шаклида
ёзилган
бўлиб
,
сиёсий
яккаҳокимликни
қоралайди
.
Ёзувчининг
синг
-
лиси
бўлган
Шиъа
Халифанинг
“
Ҳақиқатга
йўл
”
(1993)
ҳикояси
исломнинг
анъанавий
қадрият
-
ларини
тарғиб
қилади
3
.
XIX-XX
аср
бошидаги
араб
маърифат
-
парварлари
анъанавий
жанрлардан
мақома
,
рихла
,
солнома
,
қасида
жанрлар
шаклига
янги
мазмун
бердилар
.
Халиж
ёзувчилари
эса
тўппа
-
тўғри
ҳикоя
жанрига
мурожаат
қилиб
,
дастлаб
панд
-
насиҳат
билан
суғорил
-
ган
содда
сюжетли
асарлар
ёздилар
.
Умуман
олганда
,
Халиж
араб
мамлакат
-
ларидаги
маърифатпарварлик
адабий
жараён
Миср
,
Лубнон
ва
Суриядаги
маърфатпарварлик
адабиёти
ривожига
нисбатан
анча
суст
ва
ўзига
хослиги
билан
кечди
.
Кейин
унга
романтизм
унсурлари
аралашди
,
чунки
минтақада
бошлан
-
ган
иқтисодий
-
молиявий
ва
қурилиш
жўнбуш
-
ликлари
адибларда
тинч
анъанавий
ҳаётни
қўмсаш
кайфиятини
хам
қўзғатди
.
Маданияти
ривожланган
Миср
,
Ливан
ва
Сурия
адабиётла
-
рида
аллақачон
50-
йилларга
бориб
етакчи
ғоявий
-
бадиий
йўналишга
айланган
танқидий
реализм
устун
келган
бир
пайтда
Халиж
ада
-
биётида
ижтимоий
реализмнинг
куртаклари
энди
сезилмоқда
эди
.
Индивиднинг
ҳаётий
муаммоларининг
ижтимоий
таҳлил
қилишга
ва
бунга
мувофиқ
тарзда
ҳаётий
муҳитни
ижтимо
-
ий
-
сиёсий
қайта
қуришга
бўлган
интилиши
,
деярли
ўрта
аср
анъаналаридан
энди
силжиган
,
ўз
ижодий
йўлини
бошлаган
Халиж
адиблари
асарларида
ҳали
сезиларли
даражада
тарқалма
-
ган
эди
.
Инсон
ҳаётини
яхшилаш
имкониятини
2
Кирпиченко
В
.
Н
.
О
некоторых
аспектах
обращения
к
наследию
в
египетской
литературе
//
Проблемы
арабской
литературы
.
Памяти
академика
И
.
Ю
.
Крачковского
. –
М
., 1987. –
С
. 164–167.
3
Ас
Салех
Н
.
Аль
-
муғамара
ас
-
с
-
санийа
:
дирасат
фи
-
р
-
ривайа
аль
-
арабиййа
. –
Дамаск
, 1999. –
С
. 37–45.
S H A R Q M A S H ’ A L I
20
улар
кўп
жиҳатдан
,
мамлакатни
маданий
янги
-
ланишида
,
инсонларнинг
тарбия
ва
таълими
сифатини
яхшилашда
,
шахснинг
аҳлоқий
жи
-
ҳатдан
такомиллашувида
кўрар
эдилар
,
яъни
бу
XIX
асрнинг
охирги
ўттиз
йиллигидаги
Мисрда
-
ги
Жамолиддин
Афғоний
,
Муҳаммад
Абдо
,
Аб
-
дураҳим
Кавокибий
ва
Ливан
маърифатпарварла
-
ридан
Й
азижий
ва
Бўстоний
сулолаларига
мансуб
ёзувчиларнинг
нуқтаи
назарига
ўхшаш
эди
.
Лекин
Халиж
мамлакатларида
бу
йирик
сиймоларга
ўхшаш
буюк
маърифатпарварлар
етилмади
.
Халиж
мамлакати
учун
маданий
тикла
-
нишнинг
йўналиши
сифатида
араб
мамла
-
катлари
Миср
,
Лубнон
ва
Сурия
хизмат
қил
-
ди
.
Халиж
вакиллари
учун
бу
мамлакатларга
ташриф
буюриш
мисрликларни
Европага
ташриф
қилгандек
тассуротларни
қолдирди
.
Тўғри
,
нефть
туфайли
бойиган
Халиж
араб
мамлакатларида
ёшлар
Ғ
арбга
таҳсил
олиш
учун
юборила
бошлади
,
лекин
Ғ
арб
мада
-
нияти
ва
адабиёти
билан
халижликлар
,
дас
-
таввал
Миср
ва
бошқа
Машриқ
матуботи
ва
нашрлари
орқали
танишдилар
.
Ундан
таш
-
қари
,
ватанига
қайтаётган
ғарб
олий
муас
-
сасалари
битирувчилари
билан
биргаликда
кириб
келаётган
ғарб
маданияти
аксарият
ҳолда
маҳаллий
муаллифлар
учун
тақлид
учун
намуна
эмас
,
балки
аҳлоқнинг
бузилиш
ман
-
басига
айланди
,
бу
эса
ўз
ифодасини
асар
-
ларда
ҳам
топди
,
масалан
,
баҳрайнлик
Шиъа
Халифанинг
“
Ҳақиқатга
йўл
”,
ўмонлик
Суъуд
ал
-
Музаффарнинг
“
Қум
ва
муз
” (1988)
ва
“
Эркак
ва
аёл
” (1999)
романлари
1
.
Ўз
даврида
Миср
,
Ливан
ва
Суриянинг
маърифат
адабиётида
етакчи
жанр
бўлган
тарихий
роман
ҳам
дастлаб
Халиж
адабиётида
ривожланмади
.
Бунинг
бир
нечта
сабаблари
бор
.
Улардан
биринчиси
араб
китобхонини
араб
дунёсининг
ўрта
аср
тарихи
билан
тани
-
шуви
ливанлик
Салим
Бўстоний
,
Жамил
Му
-
даввар
,
Жўржи
Зайдон
,
Ёқуб
Сарруфа
ва
кейинроқ
30-40-
йилларда
суриялик
Маъруф
Арнаут
,
мисрлик
Муҳаммад
Абухадид
,
Али
Жарим
,
Муҳаммад
Арйон
,
Али
Бақосир
асарлари
туфайли
бўлганлигидадир
.
Ўрта
аср
1
Michalak-Pikulska B. Modern poetry and prose of
Oman. 1970–2000. – Krakov, 2002. –
Р
. 176–187.
араб
тарихи
масалаларида
аксарият
чуқур
билимга
эга
бўлмаган
Халиж
адиблари
бу
ёзилганларга
яна
бир
нарса
қўшиши
эҳтимол
-
дан
ҳоли
эди
,
ҳар
ҳолда
улар
ижодининг
маърифий
даражасида
.
Иккинчи
сабаб
,
аҳа
-
миятлироқ
бўлиб
,
араб
дунёсидаги
сиёсий
ва
мафкуравий
вазиятни
ўзгариши
билан
боғлиқ
-
дир
.
Христианликка
мансуб
бўлган
Бўстоний
,
Мудаввар
ва
Зайдон
каби
араб
маърифатпар
-
варлари
араб
ерлари
усмоний
империяси
тар
-
кибига
кирган
пайтда
ижод
қилганлар
ва
истибдод
усмоний
ҳокимиятини
қабул
қилма
-
ган
ҳолда
улар
,
у
ёки
бу
даражада
барча
араб
-
ларни
бирлаштириш
ва
мустақилликка
эришиш
ғоялари
тарафдорлари
бўлганлар
ва
умумараб
миллий
озодлик
мафкурасини
диний
тафовут
-
дан
юқори
қўйганлар
.
Бу
ғоялар
эса
умумараб
ўрта
аср
тарихига
мурожаат
этишга
туртки
бўлган
.
Биринчи
жаҳон
урушдан
кейинги
Миср
,
Ливан
ва
Сурияда
ёзувчиларни
араб
миллати
ўтмиш
меросга
кўп
жиҳатдан
ёндаши
-
ши
миллий
ғоянинг
ривожи
билан
боғлиқ
эди
,
кейин
бу
ғоя
Европа
мустамлакасига
қара
-
тилди
.
Урушдан
кейин
турк
ҳукмронлигидан
озод
бўлган
ва
нисбатан
ўзини
-
ўзи
бошқаришга
эга
бўлган
маъмурий
-
ҳудудий
бирликлар
мақо
-
мига
етишган
Халиж
давлатларида
эса
,
бу
пайтгача
унча
тарқалмаган
ва
оммавий
тус
олмаган
умумарабий
ғояси
маҳаллий
характер
-
даги
давлатчилик
ғоясига
ўрнини
бўшатди
.
Бу
эса
умумараб
тарихидан
кўра
,
маҳаллий
тарих
-
га
бўлган
қизиқишнинг
пайдо
бўлишига
кўмак
-
лашди
.
Ўша
даврда
маҳаллий
тарих
кам
ўрга
-
нилган
эди
,
ёзувчидан
жуда
катта
тадқиқий
сайъ
-
ҳаракатни
талаб
қилган
эди
.
Шу
сабабли
,
Халиж
араб
мамлакатларида
маърифий
харак
-
тердаги
адабиёт
устуворлик
қилган
босқичида
биз
тарихга
бағишланган
катта
жанрларга
жуда
кам
дуч
келамиз
.
Халиж
араб
халқлари
ада
-
биёти
ривожининг
кейинги
босқичларида
ҳам
тарихий
роман
кенг
тарқалган
жанрга
айлан
-
майди
,
фақат
XXI
асрдан
бошлаб
қувайтлик
ёзувчи
Исмоил
Фаҳд
Исмоилнинг
бир
неча
асари
нашр
этилди
.
Масалан
,
ХХ
аср
20-40-
йилларда
Миср
адабиёти
тамсир
ҳаракати
ўз
ифодасини
топди
ва
Тауфиқ
Ҳакимнинг
(“
Руҳ
-
нинг
қайтиши
”)
ва
Нажиб
Маҳфузнинг
даст
-
лабки
тарихий
романларида
пайдо
бўлди
.
S H A R Q M A S H ’ A L I
21
Уларда
мисрликлар
келиб
чиқиши
фиравнлар
даврига
бориб
тақалар
эди
.
Мазкур
Халиж
араб
мамлакатларининг
аксарияти
Миср
,
Сурия
ва
Лубнон
муаллифлари
тасвирлаган
,
араб
мусул
-
мон
тамаддуни
тарихидан
ташқари
бошқа
“
буюк
”
тарихга
эга
эмас
эдилар
.
Халиж
араб
мамлакатлари
адабиётида
маърифатпарварлик
босқичи
фақатгина
кенг
тарқалган
ижтимоий
-
маиший
ҳикоя
ва
кам
миқдорда
панд
-
насиҳат
характеридаги
ижти
-
моий
-
маиший
романни
вужудга
келтирди
.
Хулоса
қилиб
шуни
айтиш
мумкинки
,
Халиж
адабиётида
маърифатпарварлик
бос
-
қичи
бадиий
жиҳатдан
“
аралаш
”,
вақт
жиҳатидан
“
қисқартирилган
”
ва
мавзу
жиҳа
-
тидан
бир
томонлама
ривожланмаган
бўлиб
қолди
.
Қиссаларнинг
панд
-
насиҳатга
хос
бўлган
маърифий
услуби
эса
,
Халиж
муал
-
лифлари
асарларида
анча
давр
сақланди
.
Масалан
,
Қувайт
ва
Баҳрайнда
танқидий
реализм
унсурлари
60-70-
йиллардан
кучга
кирган
бўлсада
,
Катар
,
Ўмон
ва
Бирлашган
Араб
Амирлигида
сўнгги
босқичларда
ҳам
ўзига
хос
маърифатпарварлик
услубда
ёзил
-
ган
асарлар
ҳам
бор
эди
.
НАВОИЙ
“
ХАМСА
”
СИДА
ИСКАНДАР
ОБРАЗИ
ТЎХЛИЕВ
БОҚИЖОН
Филология
фанлари
доктори
,
профессор
ЙЎЛДОШЕВА
ШОИРА
Магистрант
,
ТошДШИ
Аннотация
.
Искандар
қадим
тарихнинг
буюк
саркардаси
ва
фотиҳларидан
бири
.
Шу
боисдан
ҳам
кўпгина
турли
халқлар
адабиётида
у
билан
боғлиқ
асарлар
мавжуд
.
Ушбу
мақолада
шарқ
халқлари
афсона
ва
ривоятларининг
бош
образи
Искандарнинг
Навоий
ижодидаги
талқини
таҳлилга
тортилган
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
адабий
анъана
,
Искандар
образи
,
Низомий
,
Садди
Искандарий
,
Алишер
Навоий
.
Аннотация
.
Александр
–
один
из
великих
полководцов
и
великих
деятелей
древней
истории
.
Поэтому
в
литературе
разных
народов
много
произведений
,
связанных
с
ним
.
В
этой
статье
анализируется
главный
образ
мифов
и
легенд
восточных
народов
–
Александр
в
интерпретации
Навои
.
Опорные
слова
и
выражения
:
литературная
традиция
,
образ
Искандера
,
Низами
,
Стена
/
Вал
Искандера
,
Алишер
Навои
.
Abstract.
Alexander is one of the great colonel and great conquerer figures of ancient history. Therefore,
there are many related works in literature of different nations regarded on him. This article analyzes Alexander's
interpretation of Navoi, the main characteristic of the myths and legends of the Oriental people.
Keywords and expressions:
literary tradition, personage of Iskander, Nizami, Saddi Iskandari.
Искандар
буюк
саркарда
сифатида
дунё
-
нинг
кўп
ерларига
юришлар
қилади
ва
бор
-
ган
барча
жойларни
ўз
тасарруфига
ўтказа
-
ди
.
Шунинг
учун
ҳам
,
бу
шахс
ҳақида
турли
халқлар
адабиётида
гоҳ
ижобий
,
гоҳ
салбий
руҳдаги
маълумотлар
учрайди
.
Эътиборли
жиҳати
шундаки
,
бу
образ
шарқ
халқлари
адабиётининг
энг
кўзга
кўринган
ва
йирик
анъаналарида
акс
эттирилиши
шарти
пайдо
бўлди
.
Яъни
,
хамса
достонларининг
бири
албатта
Искандар
ҳақида
бўлиши
лозим
.
Умуман
олганда
,
Ғ
арб
адабиётида
ҳам
маз
-
кур
образ
учрайди
.
Шарқ
халқларида
бу
қаҳра
-
мон
Қуръонда
ҳам
зикр
қилинган
бўлиб
,
тадқи
-
қотлар
натижасида
Искандар
ҳақидаги
ривоят
-
лар
исломдан
аввал
ҳам
мавжудлиги
маълум
бўлади
.
Кейинчалик
бу
мавзу
Фирдавсийнинг
“
Шоҳнома
”
сида
ўз
аксини
топди
.
Ундан
сўнг
,
Низомий
Ганжавий
у
ҳақда
махсус
“
Искандар
-
нома
”
деган
достон
ёзади
.
Бу
мавзу
Хусрав
Деҳлавийда
“
Ойинайи
Искандарий
”,
Абдураҳ
-
мон
Жомийда
“
Хирадномайи
Искандарий
”
