S H A R Q M A S H ’ A L I
21
Уларда
мисрликлар
келиб
чиқиши
фиравнлар
даврига
бориб
тақалар
эди
.
Мазкур
Халиж
араб
мамлакатларининг
аксарияти
Миср
,
Сурия
ва
Лубнон
муаллифлари
тасвирлаган
,
араб
мусул
-
мон
тамаддуни
тарихидан
ташқари
бошқа
“
буюк
”
тарихга
эга
эмас
эдилар
.
Халиж
араб
мамлакатлари
адабиётида
маърифатпарварлик
босқичи
фақатгина
кенг
тарқалган
ижтимоий
-
маиший
ҳикоя
ва
кам
миқдорда
панд
-
насиҳат
характеридаги
ижти
-
моий
-
маиший
романни
вужудга
келтирди
.
Хулоса
қилиб
шуни
айтиш
мумкинки
,
Халиж
адабиётида
маърифатпарварлик
бос
-
қичи
бадиий
жиҳатдан
“
аралаш
”,
вақт
жиҳатидан
“
қисқартирилган
”
ва
мавзу
жиҳа
-
тидан
бир
томонлама
ривожланмаган
бўлиб
қолди
.
Қиссаларнинг
панд
-
насиҳатга
хос
бўлган
маърифий
услуби
эса
,
Халиж
муал
-
лифлари
асарларида
анча
давр
сақланди
.
Масалан
,
Қувайт
ва
Баҳрайнда
танқидий
реализм
унсурлари
60-70-
йиллардан
кучга
кирган
бўлсада
,
Катар
,
Ўмон
ва
Бирлашган
Араб
Амирлигида
сўнгги
босқичларда
ҳам
ўзига
хос
маърифатпарварлик
услубда
ёзил
-
ган
асарлар
ҳам
бор
эди
.
НАВОИЙ
“
ХАМСА
”
СИДА
ИСКАНДАР
ОБРАЗИ
ТЎХЛИЕВ
БОҚИЖОН
Филология
фанлари
доктори
,
профессор
ЙЎЛДОШЕВА
ШОИРА
Магистрант
,
ТошДШИ
Аннотация
.
Искандар
қадим
тарихнинг
буюк
саркардаси
ва
фотиҳларидан
бири
.
Шу
боисдан
ҳам
кўпгина
турли
халқлар
адабиётида
у
билан
боғлиқ
асарлар
мавжуд
.
Ушбу
мақолада
шарқ
халқлари
афсона
ва
ривоятларининг
бош
образи
Искандарнинг
Навоий
ижодидаги
талқини
таҳлилга
тортилган
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
адабий
анъана
,
Искандар
образи
,
Низомий
,
Садди
Искандарий
,
Алишер
Навоий
.
Аннотация
.
Александр
–
один
из
великих
полководцов
и
великих
деятелей
древней
истории
.
Поэтому
в
литературе
разных
народов
много
произведений
,
связанных
с
ним
.
В
этой
статье
анализируется
главный
образ
мифов
и
легенд
восточных
народов
–
Александр
в
интерпретации
Навои
.
Опорные
слова
и
выражения
:
литературная
традиция
,
образ
Искандера
,
Низами
,
Стена
/
Вал
Искандера
,
Алишер
Навои
.
Abstract.
Alexander is one of the great colonel and great conquerer figures of ancient history. Therefore,
there are many related works in literature of different nations regarded on him. This article analyzes Alexander's
interpretation of Navoi, the main characteristic of the myths and legends of the Oriental people.
Keywords and expressions:
literary tradition, personage of Iskander, Nizami, Saddi Iskandari.
Искандар
буюк
саркарда
сифатида
дунё
-
нинг
кўп
ерларига
юришлар
қилади
ва
бор
-
ган
барча
жойларни
ўз
тасарруфига
ўтказа
-
ди
.
Шунинг
учун
ҳам
,
бу
шахс
ҳақида
турли
халқлар
адабиётида
гоҳ
ижобий
,
гоҳ
салбий
руҳдаги
маълумотлар
учрайди
.
Эътиборли
жиҳати
шундаки
,
бу
образ
шарқ
халқлари
адабиётининг
энг
кўзга
кўринган
ва
йирик
анъаналарида
акс
эттирилиши
шарти
пайдо
бўлди
.
Яъни
,
хамса
достонларининг
бири
албатта
Искандар
ҳақида
бўлиши
лозим
.
Умуман
олганда
,
Ғ
арб
адабиётида
ҳам
маз
-
кур
образ
учрайди
.
Шарқ
халқларида
бу
қаҳра
-
мон
Қуръонда
ҳам
зикр
қилинган
бўлиб
,
тадқи
-
қотлар
натижасида
Искандар
ҳақидаги
ривоят
-
лар
исломдан
аввал
ҳам
мавжудлиги
маълум
бўлади
.
Кейинчалик
бу
мавзу
Фирдавсийнинг
“
Шоҳнома
”
сида
ўз
аксини
топди
.
Ундан
сўнг
,
Низомий
Ганжавий
у
ҳақда
махсус
“
Искандар
-
нома
”
деган
достон
ёзади
.
Бу
мавзу
Хусрав
Деҳлавийда
“
Ойинайи
Искандарий
”,
Абдураҳ
-
мон
Жомийда
“
Хирадномайи
Искандарий
”
S H A R Q M A S H ’ A L I
22
тарзида
давом
эттирилган
.
Алишер
Навоий
бу
мавзуни
туркий
тилда
қайта
ишлаб
, “
Садди
Искандарий
”
деб
номланувчи
“
Хамса
”
даги
энг
йирик
ҳамда
якунловчи
достонни
яратади
.
“
Садди
Искандарий
” “
Хамса
”
нинг
сўнгги
,
якуний
достони
ҳисобланади
.
Алишер
На
-
воийнинг
улуғ
мутафаккир
,
давлат
арбоби
ҳамда
меҳридарё
оқил
ижодкор
сифатида
инсон
ва
олам
хусусидаги
фалсафий
-
бадиий
мушоҳадалари
,
дунё
,
ҳаёт
тўғрисидаги
фикр
-
лари
айнан
мазкур
достонда
ҳам
ўз
аксини
топган
.
Жумладан
,
Ҳусайн
Боқаро
бу
ҳақда
ўз
фикрини
қуйидагича
баён
этган
:
“
У
турк
тилининг
ўлган
жасадиға
Масиҳ
авфоси
била
руҳ
киюрди
.
Ва
ул
руҳ
топқан
-
ларға
туркийойин
алфоз
тору
пудидан
тў
-
қулған
ҳулла
-
ву
ҳарир
киюрди
ва
сўз
гулис
-
тонида
навбаҳори
таъбидин
равоносо
ёғин
-
лар
била
ранго
-
ранг
гуллар
очти
ва
назм
дарёсиға
саҳоби
фикратидин
руҳпарвар
қатралар
била
гуногун
дурлар
сочти
.
Анинг
васфида
тил
қосир
ва
баён
ожизтурур
”
1
.
Алишер
Навоий
“
Хамса
”
нинг
илк
досто
-
ниданоқ
Искандар
образини
секин
-
аста
кирита
бошлайди
.
Жумладан
, “
Ҳайратул
-
аброр
”
нинг
14-
мақолатида
Искандар
тарихи
ибратли
ҳи
-
коя
сифатида
келтирилганига
гувоҳ
бўламиз
.
Унда
етти
иқлимга
эгалик
қилган
Искандарга
қуйидагича
таъриф
берилади
:
Ҳам
шаҳ
ўлуб
,
ҳам
валию
ҳам
наби
,
Ҳикмат
ила
ҳам
туз
ўлуб
машраби
Алишер
Навоийнинг
таърифи
бўйича
ер
юзида
Искандар
эришган
давлатга
ҳеч
ким
эга
бўлолмаган
.
У
улкан
мамлакат
яратиш
билан
бирга
,
халқнинг
эътирофига
ва
меҳри
-
га
сазовор
бўлган
шоҳга
айланган
,
негаки
халқ
неки
истаги
бўлса
,
у
туфайли
эришган
.
Шунингдек
, “
Хамса
”
нинг
иккинчи
досто
-
ни
“
Фарҳод
ва
Ширин
”
да
ҳам
Искандар
си
-
фатлари
таърифланган
ўринлар
учрайди
.
Ис
-
кандар
дунёнинг
тўрт
юз
олими
билан
яратган
ойна
Фарҳодга
ҳар
ишда
мададкор
бўлган
:
Ки
,
Искандарки
олиб
етти
кишвар
,
Ҳудуди
бохтардин
то
ба
ховар
.
1
Ҳусайн
Бойқаро
.
Рисола
. –
Т
.:
Фан
, 1991. –
Б
. 13.
Жаҳон
очмоқдаким
кўп
ранж
топиб
,
Ва
лекин
ҳар
не
нақду
ганж
топиб
,
Тилсим
айлаб
бу
гардунваш
ҳисорин
,
Қилиб
махзун
ҳисори
ичра
борин
(214)
2
.
Юқоридаги
мисолдан
аниқлаш
мумкинки
Искандар
бу
дунёда
ҳисоби
йўқ
давлатга
эга
бўлган
.
Биз
ушбу
асарда
фақатгина
Фарҳод
образини
эмас
,
балки
Фарҳод
қаҳрамонлик
-
лари
орқали
Искандарнинг
сирли
олами
ва
мазкур
образ
хусусиятлари
хусусида
ҳам
се
-
кин
-
аста
тасаввур
ҳосил
қилишимиз
мумкин
.
Умумий
олиб
қарайдиган
бўлсак
, “
Хамса
”
а
Искандар
образи
намунали
характерга
эга
бўиб
,
унда
қисман
бўлса
-
да
реаллик
сақланиб
қолган
.
“
Садди
Искандарий
”
достонига
қадар
бунёд
этилган
Искандар
образи
ва
унинг
ҳукмронлик
қилган
даври
Навоий
ижодининг
кичик
бир
қирраси
бўлиб
,
ушбу
образнинг
чинакам
тасвирини
айнан
ушбу
асар
яралга
-
нидан
кейингина
ҳис
этиш
мумкин
.
Достоннинг
15-
бобидан
бошлаб
Навоий
Ис
-
кандар
мавзусига
мурожаат
этади
.
Бунда
у
даст
-
лаб
бу
мавзу
борасида
ўзигача
бўлган
қарашларни
кенг
мушоҳада
этади
ва
шундай
фикр
билдиради
:
Ки
,
оз
вақт
аро
шоҳи
Яздонпараст
,
Скандарга
офоқ
аро
берди
даст
.
Билингай
дейилганда
бир
-
бир
иши
Ки
,
халқ
этмади
Тенгри
андоқ
киши
Бу
мужмалки
васф
айладим
зотини
,
Қилай
эмди
борининг
исботини
.
Ҳамул
тўрт
хайлики
ёздим
сутур
,
Икидин
сўнг
2
Искандар
этти
зуҳур
(65)
3
.
Навоий
боб
бошида
Форс
маликлари
ва
уларнинг
неча
юз
йил
ҳукмронлик
қилган
-
лигин
таъкидлар
экан
,
уларга
бундай
иш
муяс
-
сар
бўлмади
дейди
.
Бунда
,
неча
юз
йил
ҳукм
-
рон
бўлсалар
-
да
,
Искандар
қисқа
умри
даво
-
мида
эришган
нарсаларга
эриша
олмаганлари
назарда
тутилган
.
Сўнг
эса
,
Искандар
ҳақида
гапирар
экан
Тангри
ҳали
бундай
инсонни
2
Алишер
Навоий
.
Фарҳод
ва
Ширин
.
МАТ
. 20
томлик
. 8-
жилд
. –
Т
.:
Фан
, 1993.
3
Алишер
Навоий
.
Садди
Искандарий
.
МАТ
. 20
томлик
. 11-
жилд
. –
Т
.:
Фан
, 1993.
S H A R Q M A S H ’ A L I
23
яратмаганини
ҳам
эътироф
этади
.
Навоий
“
тўрт
хайл
”
деганда
Эронда
ҳукмронлик
қилган
тўрт
(
пешдодийлар
,
каёнийлар
,
ашконийлар
ва
сосо
-
нийлар
)
сулолаларни
назарда
тутган
.
Қолавер
-
са
,
айнан
мазкур
асарда
бошқа
манбаларда
учрамайдиган
маълумот
яъни
,
Искандар
ик
-
кинчи
(
Каёнийлар
)
табақадан
сўнг
ўтганлиги
қайд
этилади
.
Форс
ҳукмдорларидан
Дорога
кўп
м
a
млакатлар
бож
тўлаши
ва
улар
орасида
Рум
шоҳи
Файлақус
ҳам
борлигини
айтиб
ўтади
.
Навоий
ушбу
бобда
ўз
салафи
Низо
-
мийнинг
фикрларини
ҳам
бериб
ўтади
:
Низомийки
назм
аҳлиға
шоҳ
эди
,
Бу
шаҳ
саргузаштидин
огоҳ
эди
,
Китобида
дер
чоғ
нишонин
анинг
,
Бу
янглиғ
деди
достонин
анинг
Ки
,
насл
ичра
йўқ
эрди
пайванд
анга
,
Мурод
эрди
оламда
фарзанд
анга
(66).
Навоий
Низомийдаги
маъулмотларни
шун
-
дай
шарҳлайди
:
Файлоқус
номли
Рум
шоҳи
-
нинг
насли
йўқ
эди
.
Бир
кун
овдан
хурсанд
қайтаётиб
,
бир
вайронага
кўзи
тушади
.
Бу
вайронанинг
тошлари
хасталар
кўнгли
каби
синиқ
,
ичкариси
мотам
тутганлар
ичидек
бузуқ
.
У
ерда
янги
туғилган
чақалоқ
ва
ўлик
ҳолда
ётган
онани
кўради
.
Аёлни
ўша
ерга
дафн
этадилар
.
Болани
эса
асраб
-
авайлаб
Искандар
деб
от
қўяди
ва
ўзига
валиахд
деб
эълон
қилади
.
Сўнг
Навоий
яна
Низомийга
мурожаат
этиб
,
Искандар
Низомий
ҳақидаги
тарихдаги
иккинчи
бир
версияни
баён
этади
:
Муаррих
яна
навъ
ҳам
сурди
сўз
Ки
,
нисбатда
Дороға
еткурди
сўз
Ки
,
Дороға
берди
қизин
шоҳи
Рум
,
Ясаб
зеб
ила
,
ўйлаким
нахли
мум
.
Бир
иш
бўлдиким
,
бемадоро
ани
,
Атосиға
қайтарди
Доро
ани
Ҳамоноки
сур
айлаган
тун
–
саҳоб
Садафқа
тўкуб
эрди
дурри
хушоб
(67).
Муаррих
дея
Навоий
тарих
илми
билан
мунтазам
шуғулланувчи
мутахассисни
назарда
тутади
.
Унга
кўра
Искандар
Доронинг
фар
-
занди
бўлган
.
Яъни
,
Рум
шоҳи
Дорога
қизини
берган
.
Орада
қандайдир
ҳодиса
сабабли
Доро
қизни
отасига
қайтаради
.
Лекин
,
қиз
бу
вақтда
Искандарга
ҳомиладор
бўлган
эди
.
Бундан
таш
-
қари
,
Навоий
яна
бошқа
манбаларга
мурожаат
этади
ва
улардаги
маълумотларни
келтиради
:
Яна
бўйла
сўз
доғи
мазкур
эрур
Ки
, «
Таърихи
фурс
»
ичра
мастур
эрур
.
Ки
,
оламда
ики
Скандар
эмиш
Ки
,
икиси
давронда
довар
эмиш
.
Бири
улки
,
Доро
била
қилди
разм
,
Бири
буки
,
сад
боғлаю
этти
азм
(67).
Навоийнинг
айтишича
,
тарихий
манбаларда
яна
икки
Искандар
мавжуд
бўлган
:
улардан
бири
Доро
билан
боғлиқ
,
бошқа
бири
ўша
машҳур
деворларни
қурган
Искандар
.
Шунинг
-
ек
,
боб
давомида
Навоий
Жомийнинг
ҳам
бу
мавзуга
қўл
урганини
айтиб
ўтади
.
Навоий
унга
савол
билан
юзланади
.
Жомий
Низомий
-
инг
айтганларини
ҳақиқатга
яқин
деб
эътироф
этади
.
Навоий
ҳам
ўз
салафлари
кетидан
эрга
-
ади
.
Унга
кўра
Искандар
вайронадан
топиб
олинади
ва
шоҳ
томонидан
асраб
олинади
.
Навоий
Искандарнинг
тарбияси
жараёнида
илу
маърифатни
бошқа
нарсалардан
устун
қўяди
.
Шунинг
учун
ҳам
,
Искандар
отаси
ўлганда
тахтга
ўтиришга
шошилмайди
.
У
халқнинг
талаби
балан
тахтга
чиқади
ва
ўз
мамлакатида
адолатни
тиклашга
ҳаракат
қилади
.
Навоий
Искандар
тимсолида
барча
подшоҳларга
муро
-
аат
этиб
,
ҳақиқий
подшоҳ
қандай
бўлиши
кераклигини
y
қтирмоқчи
бўлади
.
Бу
образнинг
тадрижи
ҳақида
шундай
дейилган
:
Александр
Македонский
ғоят
қисқа
,
айни
вақтда
ёрқин
ҳаёт
кечирган
.
Тарихдаги
шу
қисқа
вақт
орасида
у
кўплаб
мамлакатларни
забт
этган
(
Жумладан
,
Миср
ва
Эрон
),
шу
аснода
юзага
келган
яхлит
,
ижтимоий
-
сиё
-
сий
макон
ва
турли
хил
маданий
-
маънавий
илмий
қарашларнинг
ўзаро
таъсири
киши
-
лик
жамияти
тарихида
чуқур
из
қолдирди
.
Шунинг
учун
ҳам
Искандар
образига
бўлган
қизиқиш
қадимги
даврдан
то
бизнинг
кунларимизга
қадар
давом
этмоқда
.
Айни
вақтда
,
буюк
саркарда
образининг
талқини
ижтимоий
-
иқтисодий
ўзгаришлар
таъсирида
ўзгариб
боган
.
Мавзуга
мурожаат
этган
ҳар
бир
ижодкор
Искандар
образини
ўз
даври
-
нинг
долзарб
муаммолари
билан
боғлиқ
ҳолда
талқин
ва
тавсиф
этган
.
Даврлар
ўтган
сари
Искандар
тарихий
қиёфасини
йўқота
S H A R Q M A S H ’ A L I
24
бориб
бадиий
образ
сифатида
жаҳон
адабёти
тарихидан
мустаҳкам
ўрин
олади
1
.
Киши
қони
тўкканни
бўйнин
уруб
,
Қўлин
кестурурнинг
,
қўлин
кестуруб
.
Бериб
дод
мазлуми
ғамхораға
,
Қилиб
раҳм
марҳуми
бечораға
.
Қилиб
зулм
аҳлин
қаро
ерга
паст
,
Аларғаки
,
мазлум
эрур
зердаст
(86).
Искандар
тахтга
ўтиргач
,
мамлакатни
адолат
билан
бошқара
бошлайди
.
Халқни
икки
йиллик
хирождан
озод
этади
.
Ёмон
-
ларни
жазолаб
,
яхшиларни
тарбия
қила
бош
-
лайди
,
яна
бозордаги
нархларни
ҳам
тар
-
тибга
солади
.
Торозуни
жорий
этади
,
қаппон
–
кўп
миқдорда
ғалла
тортиладиган
катта
тарозуни
ихтиро
қилади
.
Бу
тарозулар
те
-
мирдан
ясалган
.
Лекин
,
унинг
яна
бир
олтин
тарозуси
ҳам
бор
эдики
,
унда
Искандар
адолат
қўлини
кучли
қилган
ҳолда
эгрилик
ва
тузликни
ўлчарди
.
Унинг
ўрнатган
тарти
-
бу
низомларга
тўла
амал
қилингани
қуйи
-
даги
тамсилий
мисолларда
намоён
бўлади
:
Адолат
қўлин
тутти
андоқ
бийик
Ки
,
топти
амон
арслондин
кийик
.
Карак
хайлиға
қарчиғай
дармиён
,
Алар
жўжа
янглиғ
,
бу
бир
макиён
.
Ярим
кунгача
адл
ила
дод
эди
,
Яна
кун
сўнгғи
яхши
бунёд
эди
(88).
Шу
билан
бир
қаторда
, “
Садди
Искан
-
дарий
”
нинг
19-
бобида
айнан
Искандар
ўзидан
олдин
ҳукмронлик
қилган
шоҳлар
анъаналаини
бузиб
,
ўзининг
одил
сиёсати
билан
халқни
фаровонликка
ундагани
ва
улардан
икки
йил
хирож
солиғини
олмаслигини
эълон
қилади
ва
бу
фикр
асарда
қуйидагича
намоён
бўлади
:
Яна
шоҳлар
ҳодис
этган
русум
Ки
,
бедод
эмиш
эл
аро
бу
умум
.
Алар
тарҳини
бузди
бунёддин
,
Халойиқни
қутқорди
бедоддин
.
Адолат
тариқини
фош
айлади
,
Сиёсат
анга
дурбош
айлади
.
Раиятқа
маълум
этиб
эҳтиёж
,
Ики
йил
алардин
кўтарди
хирож
.
1
Манбашунослик
:
матн
ва
унинг
талқини
(
илмий
мақолалар
тўплами
). –
Т
., 1997. –
Б
. 47.
Навоий
Искандар
мавзусини
ўзининг
мах
-
сус
бир
достонига
олиб
кирар
экан
,
у
орқали
адолатли
шоҳ
тимсолини
яратишни
мақсад
қилади
.
Бу
эса
барча
шоҳу
шаҳзодаларга
на
-
муна
бўлиб
хизмат
қилиши
лозим
эди
.
Дос
-
тоннинг
19-
боби
сўнгидаги
мурожаатномалар
-
да
ҳам
бу
ғоя
ўзининг
ёрқин
ифодасини
топган
:
Кетур
соқиё
,
тўлдуруб
жоми
адл
Ки
,
кўргузди
Искандар
айёми
адл
! (88).
Ёки
:
Нечукким
,
эрур
адл
шаҳларға
зеб
,
Эрур
ҳам
гадо
,
хокираҳларға
зеб
.
Шаҳеким
,
адолатдур
онинг
иши
,
Тенг
эрмас
анга
шоҳлардин
киши
(88).
Навоий
адолатли
шоҳ
ҳақидаги
фикр
-
му
-
лоҳазаларини
достон
мазмунига
сингдирар
экан
,
ўз
даврининг
долзарб
муаммоларига
шу
орқали
ечим
топмоқликни
истайди
.
Шарқ
адабиётидаги
Искандар
образи
бўйи
-
ча
қуйидаги
хулосаларни
айтиш
мумкин
:
1.
Искандар
образи
ғарб
ва
шарқ
халқлари
адабиётининг
етакчи
образларидан
бири
ҳи
-
собланади
.
У
мазкур
адабиётларда
гоҳ
салбий
,
гоҳ
ижобий
қаҳрамон
сифатида
гавдаланти
-
рилган
.
Лекин
барча
асарларда
у
соҳибқирон
,
фотиҳ
,
буюк
саркарда
сифатида
намоён
бўлган
.
2.
Шарқ
халқлари
адабиётида
бу
образ
дастлаб
исломдан
аввалги
араб
оғзаки
ижо
-
дида
ҳам
мавжуд
бўлган
.
Сўнг
,
бу
шахснинг
Қуръонда
тилга
олиниши
мусулмон
оламида
унга
нисбатан
қизиқишни
орттирган
.
3.
Навоий
Искандар
образига
“
Хамса
”-
нинг
сўнгги
достони
“
Садди
Искандарий
”-
дагина
тўхталиб
қолмай
,
балки
Искандар
об
-
рази
хусусида
мазкур
асарнинг
илк
достон
-
лариданоқ
кичик
бир
ҳикоялар
берилиш
ўринларида
ҳам
секин
-
аста
кирита
борилган
.
4.
Бу
шахсни
Фирдавсий
ўз
“
Шоҳнома
”-
сида
Эрон
шоҳзодаларидан
деб
ҳисоблаган
бўлса
,
Низомий
бунга
бошқача
ёндашади
.
Навоий
ҳам
ўзининг
“
Садди
Искандарий
”
достонида
Низомийнинг
йўлидан
боради
.
Бу
образ
унинг
асарида
худди
орзусидаги
каби
адолатли
,
илм
-
у
маърифатли
шоҳ
сифатида
гавдалантирилган
.
