S H A R Q M A S H ’ A L I
33
ØÀУ
ÕÀË£ËÀÐÈ ÒÀÐÈÕÈ
ÂÀ ÌÀÍÁÀØÓÍÎÑËÈÃÈ
БИР
СУЛОЛА
ШАЖАРАСИ
ҲАҚИДА
САНГИРОВА
ДИЛОРОМ
Тарих
фанлари
номзоди
,
ГулДУ
Аннотация
.
Мазкур
мақолада
Бухоро
хонлиги
тарихида
муҳим
ўрин
тутган
Аштархонийлар
сулоласи
шажараси
тарихи
ҳақида
мулоҳаза
юритилади
.
Аждодлар
ва
авлодларни
бирлаштириб
турувчи
шажара
занжири
–
сулоланинг
жамиятдаги
мавқеи
ва
мартабасига
хизмат
қилганлиги
кўрсатиб
берилди
.
Мазкур
шажара
вакилларининг
60
га
яқин
тарихий
номлари
аниқланиб
,
шажара
жадвали
тузилди
.
Танянч
сўз
ва
иборалар
:
Аштархонийлар
,
генеалогия
,
шажара
,
сулола
,
никоҳ
муносабатлари
,
қариндошлик
ришталари
,
насл
,
аждод
,
авлод
,
мансублик
,
пробанд
.
Аннотация
.
В
статье
приводятся
некоторые
размышления
о
родословной
династии
Аштарха
-
нидов
,
занимавшей
важное
место
в
истории
Бухарского
ханства
.
Показано
,
что
цепь
родословной
,
объединявщая
предков
и
потомков
,
служила
высокому
положению
и
авторитету
династии
.
Выявлено
около
60-
х
ист
o
рических
имён
представителей
данной
династии
и
составлена
схема
родословной
.
Опорные
слова
и
выражения
:
Аштарханиды
,
генеалогия
,
родословная
,
династия
,
брачные
отноше
-
ния
,
родственные
узы
,
род
(
родовое
происхожление
),
предок
,
потомок
,
принадлежность
,
пробанд
.
Abstract:
The article presents some reflections about the ancestry of the Ashtarkhanid dynasty, which
occupied an important place in the history of the Bukhara khanate. The chain of ancestry uniting the
ancestors and descendants served as high position and authority of the dynasty. Identified some
60 historical names of the representatives of the pedigree of this dynasty and charting genealogy.
Keywords and expressions:
Ashtarkhanid, genealogy, pedigree, family, marriage, kinship, family
(descent), ancestor, descendant, affiliation, proband.
Тарихий
жараёнларни
уларнинг
бевосита
иштирокчилари
номи
орқали
ўрганиш
ўтмиш
саҳифаларини
бойитиб
,
бир
қанча
масалаларга
ойдинлик
киритади
.
Бизга
бу
борада
тарих
фа
-
нининг
ёрдамчи
соҳаларидан
бири
бўлган
–
генеалогик
тадқиқотлар
назарий
жиҳатдан
яқиндан
ёрдам
беради
.
Генеалогик
тадқиқот
-
ларнинг
энг
муҳим
объекти
–
маълум
бир
та
-
рихий
даврда
мавжуд
бўлган
бирор
шахс
,
оила
ёки
сулола
шажарасини
ўрганиш
ҳисобланади
.
Бугунги
кунда
ҳам
ижтимоий
турмушда
аждодлар
тарихи
ва
генетикасини
ўрганиш
муҳим
саналмоқда
.
Аввало
,
никоҳ
муноса
-
батларини
ўрнатишда
(
ирсий
касалликларни
аниқлаш
,
касалликнинг
олдини
олиш
учун
профилактикани
кучайтириш
),
кишиларнинг
касбий
маҳоратини
яхшилашда
(
генетик
жиҳатдан
қобилиятини
аниқлашда
)
генеало
-
гик
маълумотлар
қўл
келади
.
Шажара
тузишда
генеалогик
тадқиқот
-
ларнинг
икки
усули
мавжуд
бўлиб
,
бири
юқоридан
пастга
қараб
тушувчи
,
яъни
аждодларни
авлодларга
боғловчи
йўналиш
,
иккинчиси
эса
пастдан
юқорига
кўтарилиб
борувчи
–
авлодларни
аждодларга
боғловчи
йўналишдир
.
Тадқиқот
жараёнида
ҳар
икки
усулдан
фойдаланилди
.
Аштархонийлар
сулоласининг
шажараси
ҳақида
шу
даврни
ёритиб
берувчи
энг
ажо
-
йиб
манба
–
Абдураҳмон
Давлат
Толенинг
“
Абулфайзхон
тарихи
”
асарига
эътибор
қа
-
ратиш
жоиз
.
Асар
генеалогик
жиҳатдан
энг
қадим
ва
энг
узун
шажара
келтирилганлиги
билан
қимматли
бўлиб
,
унда
ҳукмдор
Абул
-
S H A R Q M A S H ’ A L I
34
файзхоннинг
насл
-
насаби
Одам
Атога
бориб
боғланган
.
Бир
шажара
ўқ
илдизининг
ўзида
Одам
Атодан
то
Абулфайзхонгача
50
дан
ор
-
тиқ
шахс
номлари
кетма
-
кет
келтирилган
1
.
Ўрта
асрлар
давлат
бошқарувига
хос
бўлган
хусусият
–
хонлик
тахтига
даъвогарлик
маса
-
ласи
“
чингизийларга
мансублик
”
асосини
талаб
этар
эди
.
Бундай
асосни
шу
даврнинг
энг
қимматли
манбаси
саналган
“
Тарихи
Му
-
қимхоний
”
асарида
сулоланинг
йирик
вакили
бўлган
Ёрмуҳаммаднинг
“
тегишли
”
лик
томон
-
ларини
асословчи
маълумотни
кўриш
мумкин
:
Жони
Муҳаммад
у
Ёрмуҳаммаднинг
ўғли
,
у
Бағишловхоннинг
ўғли
,
у
Чувакхоннинг
ўғли
,
у
Муҳаммадхоннинг
ўғли
,
у
Баҳодирхоннинг
ўғли
,
у
Қутлуғ
Темурхоннинг
ўғли
,
Қутлуқ
Буғахоннинг
ўғли
,
у
Ўрисхоннинг
ўғли
,
у
Жўжихоннинг
ўғли
,
у
Чингизхоннинг
ўғли
2
.
Аштархонийлар
шажарасини
яратишга
киришар
эканмиз
,
оила
ёки
жамиятда
эгалла
-
ган
мақоми
ва
имтиёзларига
кўра
,
сулола
тарихида
туб
ўзгариш
ясаган
Ёрмуҳаммадни
сулоланинг
энг
биринчи
вакили
-
пробанди
3
сифатида
белгилаб
оламиз
.
1
Одам
Ато
ўғли
Нуҳ
ўғли
Ёфат
ўғли
Турк
ўғли
Илжахон
ўғли
Отсиз
ўғли
Муғулхон
ўғли
Урдухон
ўғли
Байдухон
ўғли
Қорахон
ўғли
Уғузхон
ўғли
Уғуз
отахон
ўғли
Жамунхон
ўғли
Азурхон
ўғли
Бупайхон
ўғли
Гурхон
ўғли
Кўкхон
ўғли
Дабайкухон
ўғли
Жук
Баҳо
-
дур
ўғли
Сулдуз
баҳодур
ўғли
Юлдуз
баҳодур
ўғли
Менгли
баҳодур
ўғли
Суюндж
баҳодур
ўғли
Накуз
баҳодур
ўғли
Тарнгу
баҳодур
ўғли
Джалма
баҳодур
ўғли
Тинигиз
баҳодур
ўғли
Туюг
баҳодур
ўғли
Бука
баҳодур
ўғли
Аланқува
Жуин
баҳодурнинг
қизи
Бука
баҳодур
ўғли
Бузанжирхон
ўғли
Буқахон
ўғли
Тумин
-
хон
ўғли
Кайдухон
ўғли
Бойсунғирхон
ўғли
Кайдулхон
ўғли
Туминхон
ўғли
Кубил
ходжахон
ўғли
Партан
баҳодур
ўғли
Бойсука
ўғли
Чингизхон
ўғли
Жўжихон
ўғли
Тўқай
Темурхон
ўғли
Оз
Темурхон
ўғли
Тўқай
Темурхон
ўғли
Қутлуғ
Темурхон
ўғли
Аҳмадхон
ўғли
Жувак
Муҳаммадхон
ўғли
Баглишдодхон
ўғли
Ёр
Муҳаммадхон
ўғли
Жонихон
ўғли
Дин
Муҳаммадхон
ўғли
Нодир
Муҳаммадхон
ўғли
Субҳонқулихон
ўғли
Абулфайзхон
Баҳодурхон
.
2
Мухаммед
Юсуф
Мунши
.
Муким
-
ханская
история
.
/
Перевод
с
таджикского
,
предисловие
,
примечания
и
указатели
профессора
А
.
А
.
Семенова
. –
Т
.:
Изд
-
во
АН
УзССР
, 1956; –
С
. 72–74.
3
Пробанд
–
генеологик
таҳлилда
шажара
тузишда
шажарани
бошлаб
берувчи
шахс
.
Ёрмуҳаммад
Астрахан
рус
ҳукмдорлари
томонидан
эгалланганидан
сўнг
Бухоро
то
-
монларга
келиб
,
шайбонийхонлар
билан
қуда
-
андачилик
ришталарини
боғлайди
.
Бу
ришта
кейинчалик
сулола
ҳокимиятни
қўлга
кирити
-
ши
учун
занжир
вазифасини
ўтаган
.
Ёрмуҳам
-
маднинг
тўрт
ўғли
бўлиб
,
улар
:
Жони
Муҳам
-
мад
султон
,
Аббос
султон
,
Турсун
Муҳаммад
султон
,
Пир
Муҳаммад
бўлган
4
. “
Баҳр
ул
асрор
”
асарида
Ёрмуҳаммаднинг
олти
ўғли
ва
икки
қизи
бўлганлиги
ҳақида
маълумот
келти
-
рилган
(
Жони
Муҳаммад
,
Аббос
султон
,
Ойша
султонхоним
,
Мунида
хоним
(
уларнинг
оналари
Искандарнинг
қизи
Маъсума
султон
хоним
),
Муҳаммад
султон
,
Раҳимкули
султон
(
уларнинг
оналари
Хожа
Мир
Ҳайдарнинг
уруғидан
Шоҳбегим
),
Малик
султон
,
Турсун
Муҳаммад
султон
(
уларнинг
оналари
қўнғи
-
рот
уруғидан
Шайх
бегим
)
5
.
Ушбу
маълу
-
мотлар
Ёрмуҳамаднинг
фарзандлари
қайси
аёл
никоҳидан
туғилганлиги
аниқлаб
олиш
имконини
беради
.
Чунончи
,
оилада
катта
аёл
-
нинг
мавқеи
юқори
бўлиб
,
тўнғич
фарзанд
-
нинг
мулкка
эгалик
ҳуқуқи
ҳам
шу
тартиб
-
ларга
кўра
белгиланган
.
Ёрмуҳаммаднинг
тўнғич
фарзанди
Жони
Муҳаммаднинг
Бухоро
зодогонларидан
бири
Искандархоннинг
қизи
Зуҳробегимга
уйла
-
ниши
билан
маҳаллий
зодагонлар
орасида
мавқеи
кучайиб
бориб
,
ҳукмдорлик
қилиш
ҳуқуқи
мустаҳкамланди
.
Жони
Муҳаммад
-
нинг
тўрт
ўғли
бўлган
:
Динмуҳаммад
,
Боқи
Муҳаммад
,
Вали
Муҳаммад
6
,
Алим
Муҳам
-
мад
7
лар
.
Жони
Муҳаммад
ва
Зуҳробегимдан
туғилган
фарзандларнинг
дастлабки
уч
на
-
фари
Бухоро
ҳукмдори
мартабасига
эришган
.
Жони
Муҳаммаднинг
Ажаб
хоним
ва
Аммахоним
8
исмли
қизлари
бўлган
.
Ушбу
номлар
шахсий
исм
бўлмасдан
эҳтимол
,
4
Азамат
Зиё
.
Ўзбек
давлатчилиги
тарихи
.
Энг
қадимдан
Россия
босқини
даврига
қадар
. –
Т
.:
Шарқ
, 2001. –
Б
. 258.
5
АлексеевА
.
К
.
Политическая
история
…. –
С
. 111.
6
Мухаммед
Юсуф
Мунши
.
Муким
-
ханская
история
... –
С
. 73.
7
Алексеев
А
.
К
.
Политическая
история
… –
С
. 138.
8
Там
же
.
S H A R Q M A S H ’ A L I
35
сарой
аҳли
ва
ҳарамига
хос
бўлган
тартибга
кўра
“
қўшимча
ном
”
бўлиши
мумкин
.
Уму
-
ман
олганда
,
мусулмон
оламида
аёлларни
ўз
номи
билан
аташ
қабул
қилинмаган
,
уларга
“
тахаллус
”
билан
мурожаат
этилган
.
Жони
Муҳаммаднинг
тўнғич
ўғли
Дин
-
муҳаммадхон
мамлакатни
бирлаштириш
йў
-
лида
кўп
сайъи
ҳаракат
қилган
ва
Хуросонга
бостириб
кирган
эронликларга
қарши
ку
-
рашда
вафот
этган
.
Динмуҳаммадхоннинг
аёлларидан
бири
сайидлар
хонадонидан
бўлган
имом
Ризо
авлоди
етакчиси
Мирзо
Абу
Толибнинг
қизи
Шаҳрибону
бегим
эди
1
.
Баъзи
манбаларда
бу
аёлнинг
номи
Бону
бегим
деб
ҳам
келтирилади
2
.
Динмуҳам
-
мадхоннинг
икки
ўғли
Имомқули
ва
Надир
Муҳаммад
бўлиб
,
Надир
Муҳаммад
Шаҳри
-
бону
бегимнинг
никоҳидан
туғилган
.
Унинг
Зубайда
бону
3
ва
Шамсия
бону
4
исмли
қиз
-
лари
ҳақидаги
маълумотлар
ҳам
мавжуд
.
I.
Боқи
Муҳаммадхон
*
Боқи
Муҳаммадхон
Жони
Муҳаммад
-
нинг
иккинчи
ўғли
бўлиб
, 1600
йилнинг
бошларида
Бухоронинг
сўнгги
шайбоний
ҳукмдори
Пирмуҳаммадхонни
тор
-
мор
қи
-
либ
,
давлат
бошқарувини
қўлга
киритган
5
.
У
Бухорода
Аштархонийлар
сулоласининг
би
-
ринчи
расмий
хони
ҳисобланади
6
.
Қисқа
1
Мухаммед
Юсуф
Мунши
.
Муким
-
ханская
история
...
– C. 98–99.
2
Анке
фон
Кюгельген
.
Легитимация
Среднеазиатской
династии
Мангитов
в
произвелениях
их
историков
(XVIII–
XIX
вв
.). –
Алматы
:
Дайк
-
Пресс
, 2004. –
С
. 225.
3
Аҳмедов
Б
.
А
.
Ўзбекистон
халқлари
тарихи
манбалари
.
–
Т
.:
Ўқитувчи
, 2001. –
Б
. 201–204;
Ахмедов
Б
.
А
.
Историко
-
географическая
литература
Х
VII–
Х
VIII
вв
.
(
Письменные
памятники
). –
Т
.:
Фан
, 1985. – C. 101–110.
4
Бухарские
поземельные
акты
XVI–XIX
вв
. // drevLit.ru./
docs/central-asia/
Библиотека
древних
рукописей
. –
С
. 30.
*
Хонлик
тахтига
расман
келган
ҳукмдорлар
номлари
Рим
рақами
билан
келтирилмоқда
.
5
Жуманазар
А
.
Вахшувор
. –
Т
.:
Академнашр
, 2015. –
Б
. 58.
6
McChesney R.D. The “Reforms” of Baki Muhammad
Khan Central Asiatic Journal.1980.Vol.24.
№
1–2,
Burton J.A. Who Were the First Ashtarkhanid Rules of
Bukhara? Bulltin of School of Orental and African
studies.Vol.LI.Pt.3. – L., 1988.
вақт
ҳукмронлик
қилишига
қарамай
,
мамла
-
катни
мустаҳкамлаш
йўлида
кўп
ишларни
амалга
оширган
.
Афсуски
,
бизга
маълум
бўлган
манба
ва
адабиётларда
Боқи
Муҳам
-
мадхоннинг
ўғил
ва
қизлари
ҳақида
маълу
-
мотлар
учрамади
.
Биргина
маълумотда
Вали
Муҳаммадхон
Бухоро
тахтига
келганида
,
Боқи
Муҳаммаднинг
икки
ўғли
Имомқули
ва
Нодир
Муҳаммадларни
Бухородан
Балхга
чиқариб
юборганлиги
7
ҳақида
сўз
боради
.
Боқи
Муҳаммадхон
касал
бўлиб
, 51
ёшида
вафот
этгач
8
,
ундан
кейинги
фарзанд
Вали
Муҳаммад
тахтга
ўтирган
.
II.
Вали
Муҳаммадхон
Жони
Муҳаммаднинг
учинчи
ўғли
Вали
Муҳаммадхон
бошқаруви
даври
(1606–1711)
жуда
зиддиятли
кечган
. 1601
йилда
акаси
Боқи
Муҳаммадхон
билан
балхликларнинг
сўровига
кўра
,
Муҳаммад
Иброҳим
норозилигига
қарши
Балхга
юриш
бошлайди
.
Ака
-
укалар
ғолиб
бўлгач
,
Вали
Муҳаммад
Балхга
ҳукмдор
этиб
тайинланади
. 1605
йили
Боқи
Муҳаммадхон
вафот
этганидан
кейин
тахтни
бошқариш
учун
Вали
Муҳаммадхон
Балхдан
Бухорога
келади
.
Вали
Муҳаммадхон
ўзидан
олдин
ҳокимиятга
келган
акаларига
нисбатан
ёш
ҳамда
маишат
-
параст
бўлган
.
Эрон
рассоми
томонидан
иш
-
ланган
суратда
ҳам
унинг
сийратини
кўриш
мумкин
9
.
Ҳукмдор
Эрон
шоҳи
шоҳ
Аббос
I
билан
яқин
дипломатик
алоқалар
олиб
бор
-
ган
10
.
Бошқа
ҳукмдорлар
сингари
унинг
аёлла
-
ри
ҳам
бир
қанча
бўлган
.
Аёллари
орасида
Ойхоним
исмли
аёл
унинг
севимли
аёли
бўл
-
ганлиги
ҳақида
маълумот
келтирилган
11
.
Вали
Муҳаммадхоннинг
ўғилларидан
фақат
Рустам
7
История
таджикского
народа
.
Позднее
средне
-
вековье
и
новое
время
(XVI – 1917).
Том
IV. –
Душанбе
:
Дониш
, 2010. – C. 161.
8
Таворих
ал
кибор
.
Россия
ФА
Санкт
–
Петербург
Шарқ
-
шунослик
институти
ҳузуридаги
Шарқ
қўлёзмалар
маркази
фонди
.
№
С
464 574agdd
№
113, 76–78
вв
.
9
http://commons.wikimedia.org/wiki/FileShah_Abbas_I_
and_Vali_Muhammad_Khan.jpg
10
Сангирова
Д
.
Х
.
Исфаҳон
рассомчилик
мактаби
//
Мозийдан
садо
, 2017,
№
2. –
Б
. 31–32.
11
Алексеев
А
.
К
.
Политическая
история
….. – C. 117.
S H A R Q M A S H ’ A L I
36
султон
1
ва
Муҳаммад
Раҳим
2
султонларнинг
номлари
маълум
.
Ҳукмдорнинг
Шоҳ
Аббос
би
-
лан
олиб
борган
дипломатик
алоқалари
амир
-
лар
ўртасида
норозилик
келтириб
чиқарди
.
Вали
Муҳаммадхон
Эронга
кетганидан
кейин
ўғли
Рустам
билан
Эрон
томондан
туриб
Туронга
уруш
уюштириб
турган
. 1611
йилда
Имомқулихон
билан
урушда
Вали
Муҳаммад
-
хон
ҳалок
бўлади
.
Унинг
вафотидан
кейин
Эронга
яқин
ҳудудлар
Қундуз
ва
Балх
унинг
авлодлари
томонидан
бошқарилган
.
Манбалар
-
да
1711–1712
йилларда
Балх
ҳокими
бўлган
Вали
Муҳаммадхоннинг
эвараси
Абдуллахон
ҳақида
маълумот
келтирилган
бўлиб
,
у
Рустам
султон
ёки
Муҳаммад
Раҳимнинг
фарзанди
бўлиши
мумкин
.
III.
Имомқулихон
Динмуҳаммадхоннинг
тўнғич
ўғли
Имом
-
қулихоннинг
ҳукмронлик
(1611–1642)
йил
-
лари
сиёсий
жиҳатдан
барқарор
бўлиб
,
марказий
ҳокимият
мустаҳкам
бўлган
.
Вали
Муҳаммадхон
билан
бўлган
курашда
ғалаба
қозониб
,
Бухоро
тахтига
келган
Имомқулихон
Вали
Муҳаммадхоннинг
севимли
аёлига
уй
-
ланган
.
Чегара
сарҳадларида
тинчликни
сақ
-
лаш
мақсадида
қозоқ
султони
Эшим
султон
-
нинг
қизи
Ойхонимни
никоҳига
олиб
,
қарин
-
дошлик
алоқаларини
боғлаган
.
Имомқулихоннинг
замондоши
бўлган
Суҳайл
“
Имомқулинома
”
асарида
ҳукмдор
-
лик
(
насаби
)
га
эътибор
қаратиб
,
Имомқули
баҳодирхоннинг
насаби
Амир
Темур
наса
-
бига
бориб
боғланади
,
деб
маълумот
бер
-
ган
3
.
Тарихчи
бу
билан
Имомқулихоннинг
аштархоний
ҳукмдорлар
орасида
энг
кўп
ҳукм
сурганини
ва
амир
Темур
давридаги
каби
ободончилик
ишларини
амалга
оширга
-
нини
таъкидлашга
ҳаракат
қилган
.
Унинг
ўғилларидан
уч
нафари
ҳақида
маълумотлар
мавжуд
.
Имомқулихон
1612–
1613
йилларда
Тошкентни
эгаллагач
,
у
ерга
1
Суҳайл
.
Имомқулинома
. //
Қўлёзма
.
ЎзР
ФА
Шарқ
-
шунослик
институти
фонди
.
№
89. 123
а
–125
а
вв
.
2
Мухаммед
Юсуф
Мунши
.
Муким
-
ханская
история
... –
С
. 81.
3
Сангирова
Д
.
Х
.
Суҳайл
.
Имомқулинома
.//
Мозийдан
садо
.
№
1.2008, –
Б
. 21–23.
ҳоким
этиб
биринчи
ўғли
Искандарни
та
-
йинлайди
4
.
Имомқулихоннинг
иккинчи
ўғли
–
Пирмуҳаммад
бўлиб
, 1630/31
йилда
Анди
-
жонга
эга
бўлиб
олган
Абулай
султон
томо
-
нидан
ўлдирилган
5
.
Унинг
яна
бир
ўғли
Баҳ
-
ром
мирзо
бўлиб
,
у
ҳақида
маълумотлар
жуда
оз
.
Қизларидан
Субҳонқулихон
билан
унашти
-
рилган
,
бироқ
унинг
акаси
Абдулазизхонга
турмушга
чиққан
қизи
ҳақида
маълумот
аниқ
-
ланди
,
унинг
исми
номаълум
(
булар
тақдири
ҳақида
қуйида
тўхталиб
ўтилади
).
Имомқулихон
аштархоний
ҳукмдорлари
орасида
биринчи
бор
молу
дунёдан
кечиб
,
ҳаж
сафари
сари
отланган
ҳукмдор
эди
.
У
Маккага
кетаётган
вақтда
Хўжандни
Санжар
исмли
набираси
бошқариб
турганлиги
ҳақи
-
да
маълумотлар
мавжуд
6
.
Имомқулихон
ўғил
ва
набиралари
бўлса
ҳам
,
тахтни
укаси
Надир
Муҳаммадга
топширади
.
Давр
таоми
-
лига
кўра
,
тахт
бошқарувига
хонадон
вакил
-
ларининг
ёши
улуғи
келиши
керак
бўлган
.
IV.
Надир
Муҳаммадхон
Динмуҳаммадхоннинг
иккинчи
ўғли
Надир
Муҳаммадхон
1642–1645
йилларда
Бухоро
тах
-
тини
бошқарган
.
Унинг
онаси
сайидлар
хона
-
донига
мансуб
Шаҳр
Бону
бегим
деган
аёл
бўлган
7
.
Шу
сабабдан
ҳам
акаси
Имомқулихон
гарчи
ёши
катта
бўлса
ҳам
,
укаси
Надир
Муҳаммадга
,
унга
доимо
эҳтиром
кўрсатган
ва
тахтни
топширган
.
Фикримизча
,
Надир
Му
-
ҳаммадхоннинг
аёллари
сони
кўп
бўлган
.
Чунки
,
Надир
Муҳаммадхоннинг
ўн
икки
ўғил
фарзандлари
бўлганлиги
маълум
8
.
Хон
ўғилларидан
Абдулазиз
султон
,
Хусрав
султон
,
Баҳром
султон
,
Субҳонқули
султон
,
Қутлуғ
Муҳаммад
султон
,
Абдураҳмон
султон
,
Қосим
Муҳаммад
султон
ва
Оллоқули
сул
-
4
Абдураимов
М
.
А
.
Очерки
аграрных
отношений
в
Бухарском
ханстве
в
XVI –
первой
половине
XIX
века
.
1
том
. –
Т
.:
Фан
, 1966. –
С
. 112.
5
Кляшторный
С
.
Г
.,
Султанов
Т
.
И
.
Государства
и
народы
Евразийских
степей
:
от
древности
к
Новому
. 2001. –
С
. 223.
6
Алексеев
А
.
К
.
Политическая
история
… –
С
. 159.
7
Мухаммед
Юсуф
Мунши
.
Муким
-
ханская
история
... –
С
. 99.
8
Абдураимов
М
.
А
.
Очерки
аграрных
отношений
... –
С
. 116.
S H A R Q M A S H ’ A L I
37
тонлар
1
нинг
номлари
маълум
. “
Шажарайи
турк
”
асарида
Надир
Муҳаммадхон
ўғли
Хус
-
рав
султоннинг
фарзанди
Қосим
султон
бўл
-
ганлиги
ҳақида
маълумотга
эътибор
қаратсак
2
,
Қосим
Муҳаммад
султон
Надир
Муҳаммад
-
хоннинг
ўғли
эмас
,
невараси
бўлиб
чиқади
.
Бу
маълумот
анча
ишонарли
деб
ҳисоблаймиз
,
чунки
Абулғозихон
Бухорода
бир
қанча
муддат
яшаб
,
сарой
ҳаётига
яқин
бўлган
эди
.
Манбалардаги
яна
бир
маълумотларга
кўра
,
Субҳонқулихон
хиваликларга
қарши
кураш
олиб
борган
вақтда
ўғли
унга
ёрдамга
келмаган
ва
у
кичик
укалари
Абдулғани
сул
-
тон
ва
Абулқосим
султонлар
билан
яқин
-
лашган
3
.
Демак
,
бу
шаҳзодалар
ҳам
Надир
Муҳаммадхоннинг
фарзандлари
эканлиги
рав
-
шан
бўлади
.
Қизларидан
фақатгина
Шамсия
бону
хоним
ҳақидаги
маълумот
учрайди
4
.
V.
Абдулазизхон
1614
йили
Бухорода
туғилган
,
отасидан
ҳокимиятни
қаршилик
билан
тортиб
олган
Абдулазизхоннинг
40
йиллик
(1645–1681)
бошқарув
даври
зиддиятли
кечди
.
Абдулазиз
-
хон
ва
Субҳонқули
ўртасида
душманлик
кайфияти
бўлиб
,
фақат
ҳокимиятга
даъвогар
-
ликдан
ташқари
улар
ўртасида
шахсий
адоват
ҳам
мавжуд
бўлган
.
Субҳонқулихон
уйлани
-
ши
лозим
бўлган
Имомқулихоннинг
қизига
Абдулазизхон
уйланган
ва
бу
улар
ўртасидаги
ихтилофли
муносабатларга
олиб
келган
бў
-
либ
,
кейинчалик
бу
муносабатлар
ижобий
томонга
ўзгарган
эди
.
Абдулазизхоннинг
фарзандлари
ҳақида
би
-
рорта
маълумот
топилмади
. “
Тарихи
Муқим
-
хоний
”
асарида
уни
“
жисмоний
заифлик
”
эгилтирган
эди
5
деган
маълумотга
асосланиб
,
унинг
фарзандлари
бўлмаган
бўлса
керак
,
деган
хулоса
чиқариш
мумкин
.
Қариган
чоғи
-
да
фарзанди
бўлмагани
боис
,
тахтни
укаси
1
АлексеевА
.
К
.
Политическая
история
… –
С
. 158–160.
2
Абулғозий
.
Шажарайи
турк
.(
Масъул
муҳаррир
ва
сўзбоши
муаллифи
Б
.
А
.
Аҳмедов
).
-
Т
.:
Чўлпон
, 1992.
-
Б
. 179.
3
Алексеев
А
.
К
.
Политическая
история
… –
С
. 220.
4
Мухаммед
Юсуф
Мунши
.
Муким
-
ханская
история
... –
С
. 161.
5
Мухаммед
Юсуф
Мунши
.
Муким
-
ханская
история
... –
С
. 104.
Субҳонқулихонга
топширишга
мажбур
бўл
-
ган
.
Етмиш
тўрт
ёшида
вафот
этгач
,
у
Макка
шаҳридаги
Бақиъ
қабристонига
,
ўз
отаси
ва
амакиси
қабри
ёнига
қўйилган
6
.
VI.
Субҳонқулихон
Субҳонқулихон
мамлакатни
1681–1702
йилларда
бошқарган
.
Генеологик
тадқиқот
-
ларда
қўлланиладиган
график
усуллардан
бири
сфрагистика
билан
боғлиқ
бўлиб
,
муҳрлар
ўз
эгасининг
шажарасини
аниқлаш
-
тиришда
ёрдам
беради
.
Шу
жиҳатдан
,
Суб
-
ҳонқулихонга
тегишли
муҳрларнинг
бири
муҳим
график
манба
саналади
.
Бодом
шак
-
лида
муҳрда
марказий
картуш
теварагидаги
еттита
айлана
картушларда
унинг
етти
аж
-
додининг
номлари
берилган
.
Марказий
кар
-
тушда
“
Субхонқули
Муҳаммад
баҳодурхон
1092”
деб
ёзиб
қўйилган
7
.
Унинг
атрофидаги
картушларда
“(1)
ибн
Надир
Муҳаммадхон
,
(2)
ибн
Дин
Муҳаммадхон
, (3)
ибн
Жони
Муҳаммадхон
, (4)
ибн
Ёрмуҳаммадхон
, (5)
ибн
Бағишловхон
, (6)
ибн
Чувак
Муҳам
-
мадхон
, (7)
ибн
Муҳаммадхон
деган
ёзувлар
бор
.
Демак
,
мазкур
муҳрнинг
маълумотлари
ҳокимиятни
генеалогик
легитимлигини
таъ
-
минлашда
муҳим
восита
бўлиб
хизмат
қилган
.
Субҳонқулихон
даврида
Балх
масаласи
кескин
масалага
айланган
.
Ўғил
фарзандла
-
рининг
кўплиги
,
уларнинг
валиаҳд
сифатида
Балхга
ҳукмдор
этиб
тайинланиши
8
туфайли
кескинлашган
вазият
шаҳзодаларнинг
бирин
кетин
қурбон
бўлишига
олиб
келган
эди
.
Субҳонқулихоннинг
ўғиллари
:
Искандар
султон
9
(
йигирма
саккиз
йил
умр
кўрган
10
),
Ибодулло
султон
,
Абулмансур
султон
(
Пай
-
шанба
куни
ҳижрий
1094
сана
жумадул
ав
-
6
Там
же
. –
С
. 113.
7
Курбанов
Г
.
Н
.
Бухарские
печати
XVIII–XX
вв
.
(
Каталоги
).
-
Т
.:
Узбекистан
, 1987. –
С
. 246.
8
1683
йили
–
Искандар
султон
, 1684 –
йили
Ибодулло
султон
,
Абдулмансур
султон
, 1685 –
Сиддиқ
Муҳаммад
султон
, 1707 –
Муҳаммад
Муқим
султон
.
9
Аёли
Қосим
Муҳаммад
султоннинг
қизи
Раҳима
бону
хоним
,
уларнинг
ўғли
Балх
ҳокими
бўлган
Абдулмузаффар
Муҳаммад
Муқимхон
10
Мухаммед
Юсуф
Мунши
.
Муким
-
ханская
история
... –
С
. 118.
S H A R Q M A S H ’ A L I
38
валида
(6
май
1683
йили
)
Балх
тахтига
кел
-
ган
1
ва
бир
оз
фурсат
ўтиб
султон
фит
-
начилар
томонидан
22
ёшида
ўлдирилган
2
),
Сиддиқ
Муҳаммад
султон
(
Субҳонқулихон
буйруғига
кўра
ўзбошимчалиги
учун
ўлди
-
рилган
3
),
Абдулқосим
султон
,
Убайдулло
султон
,
Асадулла
султон
(
Убайдуллахон
режасига
кўра
,
Жавшан
қалмиқ
томонидан
ўлдирилган
),
Абулфайзхон
. C
убҳонқулихон
-
нинг
аёллари
орасида
Хива
хони
Абулғози
-
нинг
укаси
Муҳаммад
Шарифнинг
қизи
бўлганлиги
ҳақидаги
маълумотлар
сақланиб
қолган
4
.
Абдулазизхон
даврида
Балхни
бош
-
қариб
турган
Субҳонқулихон
,
никоҳ
ришта
-
лари
воситасида
Хива
хонлари
кучларидан
фойдаланиб
Бухорога
бир
неча
бор
юришни
амалга
оширган
.
VII.
Убайдуллахон
Субҳонқулихон
вафотидан
сўнг
Бухоро
тахти
бошқаруви
ўғли
Убайдуллахонга
ўта
-
ди
.
Отаси
Субҳонқулихон
вафот
этганида
Убайдулло
ва
Асадулло
султонлар
ёш
фар
-
зандлар
эди
.
Убайдуллахон
бошқаруви
(1702–1711)
нинг
дастлабки
йилларида
укаси
Асадулла
султон
“
ал
-
шариат
”
ва
“
одат
”
га
кўра
,
Балхга
талабгор
эканлигини
билдириб
турганлиги
боис
,
улар
ўртасидаги
муноса
-
батлар
илиқ
бўлмаган
.
Убайдуллахон
марка
-
зий
ҳокимиятни
кучайтиришга
,
мамлакатда
ҳукм
сураётган
сиёсий
бебошликларни
туга
-
тишга
интилган
.
Бироқ
айрим
ҳолларда
никоҳ
ришталари
унинг
бу
сиёсатига
дахл
қилган
.
Хусусан
,
унинг
Биби
Пошшо
номли
аёли
бўлиб
,
ҳукмдорнинг
унга
алоҳида
муҳаббати
бўлган
.
У
ўзининг
бу
мавқеидан
фойдаланишга
ҳаракат
қилган
.
Чунончи
,
давлат
хизматкорлари
орасида
Биби
Пошшо
-
нинг
кучли
таъсири
сезилган
5
.
Бу
аёлдан
1
Мухаммед
Юсуф
Мунши
.
Муким
-
ханская
история
. –
С
. 119.
2
Там
же
. –
С
. 121.
3
А
.
К
.
Алексеев
.
Политическая
история
… –
С
. 220.
4
Абулғозий
.
Шажарайи
турк
..... –
Б
. 185.
5
Мир
Мухаммед
Амин
-
и
Бухари
.
Убайдулла
-
наме
.
/
Перевод
с
таджикского
с
примечаниями
А
.
А
.
Семенова
. –
Т
.:
Изд
-
во
АН
УзССР
, 1957. –
С
. 227.
Абдулла
султон
туғилган
эди
,
у
баъзи
ман
-
баларда
Абулғози
ҳам
деб
юритилган
6
.
VIII.
Абулфайзхон
Субҳонқулихоннинг
Бухоро
тахтига
кел
-
ган
яна
бир
ўғли
Абулфайзхон
бўлиб
,
унинг
бошқарув
(1712–1747)
йилларида
марказий
ҳокимият
бир
гуруҳ
кишилар
қўлида
бўлган
.
Унинг
вафотидан
сўнг
ўғиллари
Абулмўмин
ва
Убайдуллахон
II
расман
Бухоро
тахтида
бўлсалар
-
да
,
амалда
давлат
бошқаруви
бу
-
тунлай
Муҳаммад
Раҳим
манғит
таъсири
остида
қолди
.
Муҳаммад
Раҳимнинг
Абул
-
файзхоннинг
қизи
Бону
Шамсга
уйланган
7
.
Айнан
мана
шу
никоҳ
орқали
Муҳаммад
Раҳимхон
ҳокимиятга
келишнинг
легитим
-
лигини
таъминланган
.
Архив
ҳужжатлари
-
даги
маълумотларга
кўра
,
Абулфайзхоннинг
қизларидан
Шамсмоҳбону
8
ва
Шаҳзода
бону
хоним
9
лар
номига
катта
миқдордаги
мулк
вақф
қилинган
.
Унинг
Ойхоним
биби
деган
қизи
бўлганлигини
тасдиқловчи
ҳужжат
ҳам
мавжуд
10
.
IX.
Абдулмўмин
Абдулмўмин
(1747–1748)
тахтга
ўтирганда
ҳам
амалда
ҳокимият
ҳамон
Муҳаммад
Ра
-
ҳимбий
таъсирида
эди
.
Бир
йил
ўтиб
,
Муҳам
-
мад
Раҳимбий
бу
қўғирчоқ
хонни
ҳам
ўлдир
-
тириб
,
унинг
ўрнига
марҳумнинг
укаси
Убай
-
дулла
султонни
Бухоро
тахтига
олиб
чиқади
.
X.
Убайдулла
султон
Убайдулла
султон
(1751–1754)
Аштархо
-
нийларнинг
сўнгги
ҳукмдорларидан
бири
бў
-
либ
,
Муҳаммад
Раҳимбий
манғит
ўз
ҳокимия
-
тини
мустаҳкамлаш
учун
унинг
қизларидан
бирига
уйланган
.
Мақсадига
етгач
,
Муҳаммад
Раҳимбий
бу
ҳукмдорни
ҳам
ўлдиртирган
.
XI .
Абулғози
Аштархонийлар
сулоласининг
энг
сўнгги
вакили
Абулғози
(1754–1756)
сиёсатдан
узоқ
6
Мир
Мухаммед
Амин
-
и
Бухари
.
Убайдулла
-
наме
... –
С
. 57–58.
7
Аньке
фон
Кюлеьген
.
Легитимация
Среднеазиатской
династии
... –
С
. 222.
8
ЎзР
МДА
,
Ф
.323.,
рўйхат
1,
йиғма
жилд
60.
9
ЎзР
МДА
,
Ф
.323.,
рўйхат
1,
йиғма
жилд
740.
10
ЎзР
МДА
,
Ф
.323.,
рўйхат
1,
йиғма
жилд
639.
S H A R Q M A S H ’ A L I
39
киши
бўлган
.
Адабиётлардан
маълумки
,
у
Бухоронинг
Ханкар
туманида
ер
ишлари
билан
шуғулланган
.
Манғитлардан
Шоҳму
-
род
ҳукмронлиги
даврида
Абулғози
оталиқ
лавозимида
бўлган
.
Дониёлбийнинг
вафоти
-
дан
кейин
Абулғозининг
мавқеи
тушиб
кетди
.
Абулғози
1801/1802
йилларда
вафот
этган
.
Шу
билан
аштархонийлар
сулоласи
барҳам
топиб
,
янги
манғитлар
сулоласи
ҳокимиятни
расман
ўз
қўлига
олган
.
Юқоридагилардан
келиб
чиқиб
,
қуйидаги
хулосаларни
чиқариш
мумкин
:
Шажара
тарихини
ўрганиш
–
инсоннинг
феъл
атвори
,
ҳатти
ҳаракати
ва
қарашлари
оламини
ўрганишга
хизмат
қилиб
,
тарихда
шахсларнинг
ўрнини
кўрсатиб
беради
.
Бухоро
хонлиги
бошқарувида
бир
ярим
аср
ҳукмронлик
қилган
аштархонийлар
сулоласи
вакиллари
тарихини
генеологик
нуқтаи
назар
-
дан
ўрганиш
муҳим
аҳамият
касб
этади
.
Аштархонийлар
сулоласи
вакилларининг
60
га
яқин
тарихий
шахслари
номлари
аниқланди
ҳамда
шажара
жадвали
тузилди
.
Шажара
жадва
-
лида
илк
бора
аёллар
номлари
келтирилди
.
Тадқиқот
жараёнида
Чингизийлар
сулола
-
сига
мансуб
Аштархонийларнинг
ҳокимиятни
эгаллаш
,
легитимлаш
ва
сақлаб
қолишга
инти
-
лиши
узвий
никоҳ
ришталари
орқали
амалга
оширилганлиги
намоён
бўлди
.
Айнан
мана
шундай
жараён
Бухоро
хонлиги
тарихида
ҳокимият
бошқарувининг
Аштархонийлардан
Манғитлар
қўлига
ўтишда
ҳам
кузатилади
.
Тарихда
шахсларнинг
роли
муҳим
,
шу
жиҳатдан
тарихни
давр
иштироклари
асоси
-
да
яратиш
,
улар
персонографиясига
доир
маълумотларни
ўрганиш
тарихимизнинг
ёр
-
қин
саҳифаларини
очиш
имконини
беради
.
