Из истории международных связей узбекского театрального искусства

ВАК
inLibrary
Google Scholar
Выпуск:
CC BY f
40-46
5
7
Поделиться
Эрназаров, Ф. (2018). Из истории международных связей узбекского театрального искусства. Восточный факел, 2(2), 40–46. извлечено от https://inlibrary.uz/index.php/eastern-torch/article/view/12329
Файзулла Эрназаров, Ташкентский институт инженеров ирригации и механизации сельского хозяйства

кандидат исторических наук, доцент

Crossref
Сrossref
Scopus
Scopus

Аннотация

Изменения в области международного культурного обмена в 1945–1991 гг. занимают важное место в сфере узбекского театра. Хотя театральное искусство было под влиянием государственной идеологии, самые замечательные образцы театра Узбекистана были показаны на сценах в зарубежных странах. В этой статье проанализирована деятельность узбекского театра в советские годы на примере истории международных отношений со странами Азии.


background image

S H A R Q M A S H ’ A L I

40

ЎЗБЕК

ТЕАТР

САНЪАТИНИНГ

ХАЛҚАРО

АЛОҚАЛАРИ

ТАРИХИДАН

ЭРНАЗАРОВ

ФАЙЗУЛЛО

Тарих

фанлари

номзоди

,

доцент

,

ТИҚХММИ

Аннотация

.

Ўзбекистонда

1945–1991

йилларда

амалга

оширилган

театр

соҳасидаги

ўзгариш

-

лар

халқаро

маданий

алмашинувда

салмоқли

ўринни

эгаллади

.

Театр

санъати

давлат

мафкураси

таъсири

остида

бўлса

ҳам

,

ўзбек

санъат

усталари

саҳна

маҳоратининг

энг

юксак

намуналарини

хорижий

мамлакатлар

саҳнасида

намойиш

этдилар

.

Ушбу

мақолада

ўзбек

театр

санъатининг

совет

йилларидаги

халқаро

алоқалари

тарихи

Осиё

мамлакатлари

мисолида

таҳлил

қилинади

.

Таянч

сўз

ва

иборалар

:

театр

,

саҳна

,

Ўзбекистон

,

Осиё

,

халқаро

алоқалар

,

гастрол

,

опера

,

балет

,

спектакл

,

пьеса

,

маданият

Аннотация

.

Изменения

в

области

международного

культурного

обмена

в

1945–1991

гг

.

занимают

важное

место

в

сфере

узбекского

театра

.

Хотя

театральное

искусство

было

под

влия

-

нием

государственной

идеологии

,

самые

замечательные

образцы

театра

Узбекистана

были

пока

-

заны

на

сценах

в

зарубежных

странах

.

В

этой

статье

проанализирована

деятельность

узбекского

театра

в

советские

годы

на

примере

истории

международных

отношений

со

странами

Азии

.

Опорные

слова

и

выражения

:

театр

,

сцена

,

Узбекистан

,

Азия

,

международные

отношения

,

гастроли

,

опера

,

балет

,

спектакли

,

пьеса

,

культура

А

bstract.

The ever-changing in the field of international cultural exchange in 1945–1991 occupy an

important place in the sphere of the Uzbek theatre. Although the theatre art was influenced by the state
ideology, the most remarkable examples of the theatre of Uzbekistan were shown on stage in foreign
countries. This article analyzes the activities of the Uzbek theatre in the Soviet union years on the example
of the history of international relations with Asian countries.

Keywords and expressions:

theatre, stage, Uzbekistan, Asia, international relations, tour

performances, opera, ballet, performances, play, culture.

Маданият

ва

маданий

-

маърифий

муасса

-

салар

фаолияти

давлат

мафкурани

тарғиб

этишнинг

энг

кенг

қўлланадиган

шакли

ҳи

-

собланади

.

Театр

-

томоша

санъати

маданият

-

нинг

таркибий

қисмларидан

бири

сифатида

инсон

камолотида

муҳим

аҳамият

касб

этади

.

Шу

сабабли

,

мазкур

санъат

нафақат

одамларга

руҳий

-

маънавий

озиқ

бериш

балки

турли

халқларнинг

ўзаро

алоқалари

ривожланишида

самарали

восита

вазифасини

бажаради

.

Маълумки

,

театр

тарихида

1877

йилда

Петербургда

дастлаб

бутунроссия

театр

жамияти

ташкил

топган

эди

.

Октябрь

инқи

-

лобидан

сўнг

мамлакатнинг

ижтимоий

-

сиё

-

сий

,

иқтисодий

ва

маданий

соҳасида

ўзга

-

риш

юз

бериб

, 1917

йил

9

ноябрда

Ишчи

деҳқонлар

ҳукуматининг

Маданиятни

бош

-

қариш

ва

назоратга

олиш

бўйича

давлат

комиссиясини

тузиш

тўғрисида

ги

биринчи

декрети

қабул

қилинди

1

.

1918

йилда

Маориф

ишлари

бўйича

халқ

комиссарлиги

театр

бўлими

А

.

В

.

Луна

-

чарский

томонидан

бошқарилиб

,

республи

-

каларда

театр

бўлимлари

ташкил

қилинди

.

Уларнинг

фаолияти

мамлакатда

театр

сан

-

ъатини

шакллантириш

ва

ривожлантиришга

қаратилди

. 1919

йил

26

августда

ХКС

Театр

ишини

бирлаштириш

тўғрисида

ги

декрети

-

ни

эълон

қилди

2

.

Бу

декрет

худудлардаги

кенгашлар

томонидан

маданият

масаларига

1

Морозова

И

.

П

.

Деятельность

театров

на

Южном

Урале

в

начальный

период

«

оттепели

» //

Самарский

научный

вестник

. 2017.

Т

. 6,

4 (21). –

С

. 169–173.

2

Абдурахимов

Б

.

Художественная

культура

Узбекистана

:

ХХ

век

(

социо

-

динамические

аспекты

исследования

). –

Т

.:

Узбекистан

, 2000. –

С

. 60–61.


background image

S H A R Q M A S H ’ A L I

41

билан

боғлиқ

вазифалар

давлат

партия

таш

-

килоти

назорати

остида

амалга

оширила

бошланди

.

Бу

жараёнда

маданиятнинг

театр

соҳасини

ривожи

ҳам

назарда

тутилган

эди

1

.

1917–1920

йилларда

пролетар

мада

-

ниятни

тарғиб

қилувчи

бошқармалар

ташкил

этилиб

,

уларнинг

устидан

ғоявий

назорат

ўрнатилди

.

Театр

ташвиқот

,

маърифатнинг

фаол

формасига

айланиб

,

унинг

анъанавий

,

жамоавий

студияли

,

тарғибот

,

профессионал

театрнинг

бўлимлари

республикаларда

фао

-

лият

олиб

бора

бошлади

.

Совет

йилларида

санъатнинг

ҳар

бир

тури

(

кино

,

театр

,

адабиёт

,

рассомчилик

)

партия

аппаратининг

хизматига

жалб

қилинган

бў

-

либ

,

аҳолини

ғоявий

тарбиялашда

,

социалис

-

тик

ишлаб

чиқаришни

тараннум

этишда

муҳим

роль

ўйнаган

.

Сталинча

социалистик

маданият

жамият

манфаатини

ифода

этиш

вазифасини

бажариб

,

аксарият

ижод

намуна

-

лари

тарғибот

характерига

эга

эди

.

Маданият

вазирлиги

ва

Марказий

комитетнинг

маданият

бўлимида

партия

давлат

бошқарувини

қайта

тиклаш

,

ижодий

уюшмалар

фаолиятини

кен

-

гайтириш

ҳисобига

ғоявий

назоратни

амалга

ошириш

вазифасини

бажарди

2

.

Агар

дастлабки

йилларда

санъат

тарғи

-

боти

ташвиқот

масаласига

айланган

бўлса

,

20-

йилларнинг

биринчи

ярмида

социалистик

маданият

қурилишига

ўтиш

даври

бўлиб

,

анъанавий

театр

формасига

қайтиш

юз

берди

1920

йилларда

халқларнинг

илгари

миллий

саҳнага

эга

бўлган

профессионал

театри

ташкил

топди

.

Булар

Қизил

Ўрдадаги

Қозоқ

театри

,

Тошкентдаги

Ҳамза

номи

-

даги

театр

,

Душанбе

,

Ашхабод

,

Уфа

,

Чебок

-

сар

,

Якутскдаги

театрлар

эди

3

.

1

Крылова

В

.

К

.

Якутский

театр

в

русле

политической

идеологии

1920-

х

годов

// Austrian Journal of Humanites

and Social Sciences. 2014.

Том

.1.

Вып

. 1–2. –

С

. 49–58.

2

Морозова

И

.

П

.

Деятельность

театров

на

Южном

Урале

в

начальный

период

«

оттепели

» //

Самарский

научный

вестник

. 2017.

Т

. 6,

4 (21). –

С

. 169–173.

3

Крякин

Е

.

Н

.

Подготовка

национальных

актерских

кадров

в

театральных

студиях

в

Москве

в

1920-

е

гг

. //

Вестник

университета

6, 2015. –

С

. 256–259;

Театр

в

годы

революции

и

гражданской

войны

(1917–1920).

http://www.istoriia.ru

20–30

йилларда

халқаро

муносабатларда

музика

жамоалари

ва

театрларнинг

четга

чиқиши

кенг

амалиётда

қўлланилиб

,

Совет

ҳукумати

томонидан

бундан

ёндошув

фақат

маданий

бадиий

эмас

,

балки

сиёсий

аҳамиятга

эга

эди

. 1922–1924

йилларда

Москва

санъат

театри

Германия

,

Югославия

,

Франция

,

АҚШ

-

даги

томошабинларга

561

та

спектаклларни

намойиш

этди

4

.

Мазкур

алоқалар

бир

томон

-

лама

бўлмай

,

Совет

Иттифоқида

республика

-

ларида

ҳам

халқаро

театрларни

катта

қизиқиш

билан

қабул

қилишди

.

Масалан

, 1928

йилнинг

ёзида

Совет

фуқаролари

анъанавий

япон

театр

санъати

билан

танишдилар

5

.

Европа

усулдаги

ўзбек

театри

маданияти

-

миз

тарихида

юз

берган

ноёб

ҳодисалардан

-

дир

.

Ўзбекистон

театр

санъатининг

ўтмиши

ва

равнақи

Осиёдаги

мамлакатлар

театрлари

билан

бевосита

чуқур

боғлиқ

экани

алоҳида

эътирофга

моликдир

. 1913

йилда

ўзбек

теат

-

ри

жадидчилик

ҳаракатининг

меваси

маъ

-

рифий

театр

сифатида

Маҳмудхўжа

Беҳбу

-

дийнинг

Падаркуш

пьесаси

билан

театр

си

-

фатида

майдонга

чиқган

эди

6

.

М

.

Г

.

Арсланов

-

нинг

фикрича

,

Марказий

Осиёда

театрларнинг

пайдо

бўлишида

татар

театр

гуруҳларининг

Ташкент

,

Олмаота

,

Бухаро

,

Самарқанд

,

Хива

,

Петропавловск

,

Павлодар

,

Уральск

,

Семипа

-

латинск

,

Кустанай

шаҳарларига

ташрифи

са

-

баб

бўлган

.

Улар

нафақат

саҳна

асарларини

намойиш

этиш

,

балки

ёшларни

актёр

сифати

-

да

шаклланишларига

ҳам

ҳиссаларини

қўш

-

ганлар

.

Масалан

, 1908–1909

йилларда

Сайёр

татар

театр

труппасининг

гастролидан

кейин

Тошкент

шаҳрида

ёшлар

томонидан

Чўлпон

номли

театр

труппаси

фаолиятини

бошлаган

.

4

Гудков

М

.

Первая

советская

пьеса

на

американской

сцене

: «

ржавчина

»

В

.

Киршона

И

.

А

.

Успенского

(1929/30)1.

Театральные

сюжеты

. Proscaenium //

Вопросы

театра

. –

М

.:

Государственный

институт

искусствознания

, 2017.

03–04. –

С

. 265–281.

5

Кулинич

Н

.

Г

.

Первые

гастроли

японского

театра

Кабуки

в

СССР

//

Исторические

науки

и

археология

СКФУ

. 2016.

4. –

С

. 81–86.

6

Мустафаева

Н

.

А

.

ХХ

асрда

Ўзбекистонда

маданият

ва

тафаккур

.

Тарихшунослик

таҳлили

. –

Т

.:

Наврўз

,

2014. –

Б

. 263.


background image

S H A R Q M A S H ’ A L I

42

Мазкур

труппа

1917

йил

февраль

инқилобига

қадар

фаолият

кўрсатиб

, 1918

йилда

Чўлпон

театр

труппаси

актёрлари

иштирокида

Тур

-

кистон

маориф

ишлари

бўйича

комиссарлиги

қошида

Татар

давлат

театри

ташкил

этилди

1

.

1920

йилнинг

декабрида

Туркистон

Мао

-

риф

халқ

комиссарлиги

театр

бўлими

қаро

-

рига

биноан

намунали

ўзбек

худудий

труп

-

паси

ташкил

этилди

.

Унинг

раҳбарлари

сифа

-

тида

ўзбек

театри

арбоблари

М

.

Мажидов

,

А

.

Исмоилов

ва

театр

актёри

Н

.

Сакаев

тайин

-

ланди

.

Кейинчалик

бу

гуруҳга

Г

.

Камол

раҳ

-

барлик

қилди

.

Дастлабки

театр

саҳнасида

Г

.

Камал

,

Ф

.

Амирхан

,

Ф

.

Бурнаш

асарлари

,

ке

-

йинчалик

Европа

ва

рус

классик

ижод

наму

-

налари

,

Ф

.

Шиллер

,

В

.

Дюканж

,

П

.

Джакометти

,

Н

.

В

.

Гогол

асарлари

намойиш

этилди

2

. 20-

йилларнинг

бошида

ўзбек

театрида

Ф

.

Шил

-

лернинг

«

Коварство

и

любовь

»

спектакли

қўйилди

. 20-50

йилларда

ўзбек

театр

саҳнаси

-

да

Али

Ибрагимов

,

И

.

Илялов

,

Г

.

Девишев

,

Г

.

Исмагилов

раҳбарлигида

фаолият

кўрсатди

.

Шунингдек

,

акстрисалар

Ф

.

Камалова

,

М

.

Ка

-

риева

,

Х

.

Илялова

,

З

.

Садриева

ижод

қилдилар

.

20

йилларда

СССР

театр

актери

Х

.

Абжалилов

Бухоро

ва

Хива

шаҳарларида

драматик

жа

-

моаларни

ташкил

қилишда

иштирок

этди

3

.

Шуни

таъкидлаш

жоизки

,

ўзбек

театри

миллий

маҳдудлик

қобиғида

ўралашиб

қол

-

май

,

балки

ўз

тараққиёти

йўлида

жаҳон

театри

тажрибасини

ўзлаштириб

борди

.

Ўз

-

бек

актёрлари

1924–1927

йиллар

Боку

театр

техникуми

ва

М

.

Уйғур

,

Чўлпон

раҳбар

-

лигида

Москва

театр

студиясида

таҳсил

,

уларнинг

касбий

даражасини

оширишда

муҳим

аҳамият

касб

этди

4

.

1

Арсланов

М

.

Г

.

Татарский

театр

в

контексте

сценических

культур

Средней

Азии

и

Казахстана

//

Вестник

Казанского

Государственного

университета

культуры

и

искусств

. 2012,

2. –

С

. 37–40.

2

Турсунбоев

С

.

Ўзбек

театр

тарихи

.

Мажмуа

. –

Т

.,

2007. –

Б

. 5–8.

3

Арсланов

М

.

Г

.

Татарский

театр

в

контексте

сценических

культур

Средней

Азии

и

Казахстана

//

Вестник

Казанского

Государственного

университета

культуры

и

искусств

. 2012,

2. –

С

. 37–40.

4

Турсунбоев

С

.

Ўзбек

театр

тарихи

.

Мажмуа

. –

Т

.,

2007. –

Б

. 5–8.

Уруш

йилларида

театр

шиори

уруш

ғала

-

басини

акс

эттириш

ва

барча

нарса

фронт

учун

шоири

остида

олиб

борилди

.

Урушдан

кейинги

йилларда

И

.

Сталин

ғоявий

режими

-

нинг

шаклланиши

даврида

ҳар

қандай

санъат

намунаси

совет

давлатининг

сиёсатини

тарғиб

қилишда

фаол

иштирок

этиши

белгиланди

5

.

1946

йил

26

августда

партия

Марказий

қўми

-

таси

томонидан

Драматик

театрларнинг

репертуралари

ва

уларни

яхшилаш

чора

тад

-

бирлари

тўғрисида

қарор

қабул

қилинди

.

ХХ

асрнинг

50

йилларида

СССРда

ички

ва

ташқи

сиёсатда

янги

тенденциялар

,

халқаро

муносабатларда

либерализация

жараёнлари

кетаётган

эди

.

Совет

Иттифоқининг

биринчи

социалистик

давлат

сифатида

халқаро

автори

-

тети

давлатлар

ўртасида

кўп

томонлама

ало

-

қаларни

ўрнатишда

янги

истиқболларни

очиб

берди

.

Жумладан

,

Осиё

мамлакатлари

билан

маданий

ҳамкорликда

совет

маданияти

ни

тарғиб

этиш

асосий

вазифага

айланди

.

Маса

-

лан

,

Хитой

билан

маданий

алоқалар

йўнали

-

шида

театр

санъати

алоҳида

ўрин

эгаллаб

,

1955, 1956

ва

1958

йилларда

Совет

Иттифоқи

шаҳарларига

Хитой

театрларининг

гастроли

уюштирилди

.

Хитой

томошабинлари

рус

ва

совет

драматургияси

,

мусиқасидан

хабардор

бўла

бошладилар

.

Социалистик

лагернинг

тар

-

ғиботини

зарурлигини

ҳисобга

олган

ҳолда

1957

йил

4

январда

Шанхай

театри

, 1958

йилда

СССР

маданият

министрлиги

Хитой

республикасининг

марказий

экспериментал

опера

театри

ташрифини

уюштирди

.

Хитой

театрнинг

тарғиботи

давлатнинг

сиёсий

қизи

-

қишлари

аосида

ташкил

этилиб

,

социалистик

лагернинг

ғоясини

мамлакатларда

ёйишга

ва

мустаҳкамлашга

хизмат

қилди

6

.

Театр

-

томоша

санъати

орқали

совет

тур

-

муш

тарзи

,

хорижий

мамлакатларга

комму

-

нистик

мафкура

, “

ленинча

сиёсий

қарашлар

5

Frederick C. Barghoorn. The Soviet cultural offensive:

The role of cultural diplomacy in Soviet foreign policy,

Westport, Conn.: Greenwood Press, 1976. –

Р

. 196.

6

Чжуан

Ю

.

Китайские

театральные

постановки

на

советс

-

ких

сценах

в

1950-

е

годы

//

Вестн

.

Сев

. (

Арктич

.)

федер

.

ун

-

та

.

Сер

.:

Гуманит

.

и

соц

.

науки

. 2017,

2. –

С

. 30–36.


background image

S H A R Q M A S H ’ A L I

43

тарғиботи

саҳна

асарлари

воситасида

ташиб

берилди

.

Мазкур

жараёнда

ЎзбекистонССР

ҳам

жалб

этилиб

,

Осиё

мамлакатлари

билан

ўрнатган

маданий

алоқалари

асосан

театр

кун

-

лари

,

турли

ҳафталиклар

кўринишида

амалга

оширилди

.

Шуниси

характерлики

,

Ўзбекис

-

тоннинг

театр

-

томоша

санъати

соҳасидаги

маданий

алоқалари

,

асосан

, 50-

йилларнинг

биринчи

ярмидан

йўлга

қўйилди

.

Жаҳон

театр

санъати

доирасида

ўзига

хос

мавқега

эга

бўлишга

ҳам

эришди

.

Театр

санъати

соҳаси

-

даги

маданий

алоқалар

асосини

аввало

,

ада

-

бий

алоқалар

ташкил

этган

.

Шу

жиҳатдан

Осиёдаги

мамлакатлар

билан

мазкур

соҳадаги

алоқаларда

бевосита

шу

мамлакат

адиблари

-

нинг

асарлари

ўзбек

театрларида

саҳналашти

-

рилиши

ёки

ўзбек

адиблари

асарлари

Осиё

-

нинг

бошқа

мамлакатлари

театрларида

қўйи

-

лиши

эҳтимолдан

холи

эмас

.

Бу

жараён

ало

-

қаларнинг

ривожида

ўзига

хос

аҳамият

касб

этади

.

Осиёдаги

мамлакатлар

билан

олиб

бо

-

рилган

маданий

алоқалар

силсиласида

миллий

маънавиятнинг

кўзгуси

ҳисобланган

респуб

-

лика

театрларида

биринчи

галда

,

хорижий

адибларнинг

асарларини

саҳналаштириш

би

-

лан

бошланган

.

Чунончи

, 1952

йилда

Муқи

-

мий

номли

республика

мусиқали

драма

ва

комедия

театри

жамоаси

томонидан

хитой

халқи

озодлиги

,

мустақиллиги

йўлида

шонли

кураш

тарихини

ёритувчи

Сочи

оқарган

қиз

мусиқали

спектакли

саҳналаштирилган

1

.

Шунингдек

,

Ҳамза

номидаги

ўзбек

дав

-

лат

академик

драма

театрида

хорижий

Шарқ

халқлари

ҳаёти

ва

кураши

ҳақидаги

пьесалар

саҳнага

қўйилган

. 1957

йилда

Ҳамза

номида

-

ги

ўзбек

Давлат

академик

драма

театрида

ҳинд

тилида

Р

.

Тагорнинг

Ҳалокат

романи

асосида

саҳналаштирилган

Ганг

дарёсининг

қизи

намойиш

этилди

.

Нозим

Ҳикматнинг

Туркия

ҳақида

қисса

”,

хитой

классиги

Ван

Шифунинг

Май

тўкилди

спектакллари

,

Жазоир

ёзувчиси

Муҳаммад

Дибнинг

Катта

1

Тиллаев

С

.

Ёрқин

реалистик

спектакль

//

Қизил

Ўзбекистон

, 1952

йил

17

май

.

уй

романи

асосида

саҳналаштирилган

Жа

-

зоир

менинг

ватаним

!”

номли

спектакллар

Шарқ

анаъаналарини

бирлашувида

,

миллат

-

лараро

дўстона

маданий

алоқаларини

мус

-

таҳкамлашга

хизмат

қилди

2

.

1950

йилларнинг

охирида

мамлакат

ички

сиёсатида

тикланиш

даври

бўлиб

, 1956

йилда

КПССнинг

ХХ

сеъездида

маданият

соҳасида

театр

санъатига

бўлган

талаб

ошди

ва

жамият

-

нинг

ижтимоий

кайфиятини

намоён

этди

.

Театр

ғоявий

йўналишдаги

ташкилот

сифати

-

да

қаралиб

,

олдинги

бошқарув

тизимидан

воз

кечилди

3

.

Давлат

томонидан

назорат

аста

секинлик

билан

пасая

бошлади

.

Драматик

санъат

нафақат

тарғиботнинг

қуроли

балки

санъат

тури

сифатида

ўрнига

эга

бўла

бош

-

лади

4

.

Тошкент

театр

санъати

институти

ай

-

нан

шу

йилларда

олий

малакали

актёр

ва

режиссер

кадрларни

етиштира

бошлагач

,

ўзбек

театрининг

нуфузи

тез

кўтарила

борди

.

Р

.

Ҳамроев

,

Т

.

Хўжаев

,

А

.

Хачатуров

,

А

.

Қобу

-

лов

,

Ҳ

.

Исломов

,

О

.

Толипов

,

М

.

Муҳамедов

каби

режиссёрларнинг

ўзбек

театр

замонавий

жараёнларида

янги

давр

бошланди

5

.

1960-

йилларда

коммунистик

мафкура

та

-

лаблари

ва

кўрсатмаларига

кескин

бўйсун

-

дирилганига

қарамай

,

ўзбек

театр

санъати

усталари

жаҳон

маданияти

хазинасига

ўз

ҳиссасини

қўшаётган

ҳар

бир

халқнинг

ҳаёти

билан

,

тараққиёт

ва

озодлик

учун

олиб

борган

кураш

йўли

билан

танишишга

ҳара

-

кат

қилдилар

.

Халқимизни

турли

мамлакат

-

2

Абуталипов

Ч

.

А

.

Ўзбекистоннинг

халқаро

алоқалари

. –

Т

.:

ЎзДавНашр

, 1964. –

Б

. 137.

3

Абдурахимов

Б

.

Художественная

культура

Узбекистана

:

ХХ

век

(

социо

-

динамические

аспекты

исследования

). –

Т

.:

Узбекистан

, 2000. –

С

. 97;

Алятина

А

.

Г

.,

Дегтярева

Н

.

А

.

Культурная

политика

СССР

в

послевоенное

десятилетие

(

на

примере

театров

Южного

Урала

) //

Вестник

Кемеровского

государственного

университета

. 2017,

3. –

С

. 5–12.

4

Морозова

И

.

П

.

Деятельность

театров

на

Южном

Урале

в

начальный

период

«

оттепели

» //

Самарский

научный

вестник

. 2017,

Т

. 6,

4 (21). –

С

. 169–173.

5

Турсунбоев

С

.

Ўзбек

театр

тарихи

.

Мажмуа

. –

Т

.,

2007. –

Б

. 5–8.


background image

S H A R Q M A S H ’ A L I

44

лар

халқлари

маданий

ҳаёти

билан

таниш

-

тирадиган

бетакрор

саҳна

асарларини

яра

-

тишга

ҳаракат

қилдилар

.

СССР

дўстлик

ва

маданий

алоқалар

жа

-

мияти

Уюшмасининг

таклифига

биноан

1968

йил

ноябрида

афғон

-

совет

дўстлик

ва

маданий

алоқалар

жамияти

делегациясининг

Ўзбекистонда

ташрифида

Муқимий

номида

-

ги

мусиқали

драма

ва

комедия

театри

спектакллари

намойиш

этилган

1

.

Ўзбек

саҳна

усталари

томонидан

уйғур

халқи

ҳаётини

акс

эттирувчи

Ғ

улжа

устида

нур

спектакли

1969

йилнинг

август

ойида

Хитойнинг

Шин

-

жон

-

Уйғур

автоном

республикасига

қилин

-

ган

сафарда

намойиш

этилди

2

.

Осиёдаги

мамлакатлар

билан

театр

-

томо

-

ша

санъати

алоқалари

Ўзбекистон

-

Мўғулис

-

тон

ҳамкорлиги

фестивал

,

ижодий

ҳафталик

-

лар

сифатида

ташкил

этилган

.

Шуни

алоҳида

таъкидлаб

ўтиш

ўринлики

,

маданий

ало

-

қаларнинг

қай

бир

соҳасида

бўлмасин

,

ком

-

мунистик

мафкура

таъсиридан

холи

бўлмаган

.

Бинобарин

,

мазкур

фестивалларда

театр

-

саҳна

асарлари

намойиш

этилиб

,

уларнинг

замирида

ёшларни

коммунистик

руҳда

тарбиялашнинг

долзарб

муаммолари

муҳокама

қилинган

.

Жумладан

,

мўғул

адиби

Д

.

Пурэвдорж

асари

асосида

саҳналаштирилган

Чавандоз

қиз

пьесаси

ўзбек

театрларида

ижро

этилиб

,

спектаклда

тарғиб

этилган

совет

ғоялари

ёшлар

образи

орқали

очиб

берилади

3

.

Ўз

навбатида

, 1969

йилнинг

ноябрь

ойи

-

да

Улан

-

Баторда

ўтказилган

Мўғулистонда

ЎзбекистонССР

кунлари

ҳафталиги

ўзбек

-

мўғул

халқларининг

театр

-

томоша

санъати

соҳасидаги

маданий

алмашинувида

ижобий

бурилиш

сифатида

эътироф

этилган

.

Айни

шу

йўналишда

театр

-

санъати

соҳасининг

ма

-

ҳорат

қирралари

,

икки

халқ

санъаткорла

-

1

Бобохўжаев

М

.

Ўзбекистон

ва

Афғонистон

. –

Т

.:

Фан

, 1970. –

Б

. 19–20.

2

Бобохўжаев

Н

.,

Юсупов

Ш

.

Ғ

улжа

устида

нур

//

Ўзбекистон

Маданияти

. 1968

йил

31

август

. –

Б

. 3.

3

Ленин

ғояларидан

нур

олган

дўстлик

.

ЎзТАГ

репортажи

//

Совет

Ўзбекистони

. 1969

йил

июнь

.

рининг

ижро

услублари

биргаликда

ўрганил

-

ган

.

Мафкуравий

ҳукмронликнинг

таъсир

даражасига

қарамасдан

ўша

йиллардаги

истеъдодлар

алмашинуви

жаҳон

театр

санъа

-

тига

чиқиш

имкониятини

яратишда

муҳим

амалий

аҳамият

касб

этган

.

Мўғулистони

пойтахтининг

театрлари

ва

концерт

залларида

ўзбек

қўшиқлари

ва

мақомлари

янграган

.

Ўзбекистон

ССР

кунлари

қатнашчилари

Ўзбекистон

санъат

усталарининг

концертлари

бу

ерда

зўр

муваффақият

билан

ўтган

.

Ҳатто

ўзбекистонлик

меҳмонлар

ўзларининг

ҳам

-

касблари

Д

.

Нацагдорж

номли

Улан

-

Батор

драма

театри

артистлари

Ҳамзанинг

Бой

ила

хизматчи

пьесасини

қўйиб

берган

4

. 1969

йил

Улан

-

Баторда

ўтказилган

Ўзбекистон

мада

-

нияти

ўн

кунлиги

да

театр

санъати

устала

-

ридан

Ҳамза

Умаров

,

Тўғон

Режаметов

каби

саҳна

усталари

иштирок

этдилар

5

.

Мазкур

алоқаларда

нафақат

совет

мада

-

ниятининг

тарғиботи

,

балки

бошқа

халқлар

маданияти

намуналари

ҳам

совет

давлатида

намойиш

этилди

.

Жумладан

,

бундай

ҳамкор

-

ликда

Ҳиндистон

давлати

алоҳида

салмоқли

ўринни

эгаллаб

келган

.

Умуман

,

Ўзбекистон

театр

санъати

Осиёда

мамлакатларнинг

сан

-

ъати

ва

адабиёти

билан

чуқур

боғлиқ

ҳолда

Ҳиндистон

мавзуси

кенг

кўламда

амалга

оширилди

.

Театр

соҳасида

ҳинд

мавзусига

қўл

уруш

фақат

ҳинд

драматургиясининг

специфик

хусусиятларини

очиб

берибгина

қолмай

,

балки

Ҳиндистон

ва

Ўзбекистон

маданияти

анъаналари

,

бадиий

мушоҳада

шакллари

,

бадиий

дунёқараш

асосларининг

ўзагида

муштараклик

мавжудлигини

исбот

-

лайди

.

Ҳинд

адабиёти

ёдгорликлари

юксак

умуминсоний

ғояларни

ўзида

мужассамлаш

-

тирган

.

Шунинг

учун

ҳам

ўзбек

саҳна

уста

-

ларини

ҳинд

драматургияси

ўзига

жалб

қил

-

ди

. 1960–1980

йиллар

ичида

Ҳамза

номидаги

ўзбек

Давлат

академик

драма

театрида

4

Бой

ила

хизматчи

монгол

саҳнасида

//

Совет

Ўзбекистони

. 1969

йил

10

ноябрь

.

5

Туроб

Тўла

.

Қардошлар

даврасида

//

Тошкент

ҳақиқати

. 1969

йил

24

декабрь

.


background image

S H A R Q M A S H ’ A L I

45

Почта

” (

Р

.

Тагор

, 1961), “

Шакунтала

” (

Ка

-

лидаса

, 1973)

каби

асарлар

саҳнага

қўйилди

.

Ушбу

асарлар

ўзбек

томошабинларини

ҳинд

санъати

билан

яқинлаштиришнинг

энг

қулай

усулларидан

бирига

айланди

1

.

XX

асрнинг

70

йилларда

совет

театрида

маданий

инқилоб

даври

ўсиш

йиллари

бўлиб

,

капитализмдан

социализмга

ўтиш

босқичи

,

жамият

олдида

катта

ва

ўсиб

келаётган

ёшларни

қайта

тарбиялаш

вазифаси

турар

эди

.

У

коммунистик

ғоя

ва

аҳлоқ

қоидалари

,

жамоавий

психология

,

интернационализм

,

ва

-

танпарвалик

билан

қуроллантириш

керак

эди

.

У

маданиятнинг

таркибий

тузилиши

бўйича

социалистик

,

табиати

бўйича

миллий

форма

-

даги

ва

интернационалистик

типда

бўлиши

керак

эди

2

.

Айнан

шу

даврда

“27

март

халқаро

театр

куни

сифатида

нишонланиб

,

театр

халқлар

ўртасидаги

тинчликни

мустаҳ

-

камлаш

ва

ўзаро

ҳамдўстлик

воситаси

сифа

-

тида

Осиёдаги

кўплаб

мамлакатлар

билан

маданий

алмашинувлар

воситаси

бўлган

3

.

1973

йилнинг

5–15

март

кунлари

Ҳин

-

дистоннинг

Панжоб

шаҳрида

ўзбек

-

ҳинд

дўстлиги

ўн

кунлиги

ташкил

этилган

.

Ўзбек

театрининг

таниқли

артисти

И

.

Болтаева

са

-

фар

таассуротлари

ҳақида

шундай

деган

:

Биз

ҳинд

халқининг

совет

маданиятидан

,

адабиётидан

хабардор

эканликларини

,

та

-

ниқли

адиблар

ва

жамоат

арбобларининг

ҳаёти

ва

ижоди

билан

қизиқишларини

,

айниқса

,

ўзбек

маданиятининг

равнақини

кузатиб

боришларини

кўрдик

.

Жаландар

коллеж

талабалари

ўзбек

театри

томонидан

намойиш

этилган

Й

ўқолган

узук

ёки

Ша

-

1

Мирҳайдарова

З

.

Ўзбек

саҳнасида

ҳинд

драматургияси

//

Совет

Ўзбекистони

санъати

. 1981, 9-

сон

. –

Б

. 20.

2

Прохорова

Т

.

Г

.,

Шамина

В

.

Б

.

Театр

и

политика

в

советской

и

постсоветской

России

:

формы

интерак

-

тивного

диалога

//

Ученые

записки

Казанского

уни

-

верситета

.

Том

156,

кн

. 5,

Гуманитарные

науки

2014. –

С

. 299–312;

Абдурахимов

Б

.

Художественная

культура

Узбекистана

:

ХХ

век

(

социо

-

динамические

аспекты

исследования

). –

Т

.:

Узбекистан

, 2000. –

С

. 100–102.

3

Насриддинов

Б

.

Халқаро

театр

куни

//

Тошкент

оқшоми

. 1969

йил

27

март

. –

Б

. 3.

кунтала

комедияси

ҳамда

С

.

Аҳмаднинг

Келинлар

қўзғолони

спектакллари

ҳақида

жўшиб

гапирдилар

.

Мен

уларга

Р

.

Тагорнинг

Ганг

дарёсининг

қизи

”, “

Почта

каби

саҳна

асарлари

ўзбек

театрларидаги

намойиши

ҳақида

сўзладим

4

.

Гарчи

сиёсатда

театр

санъати

умумсовет

маданияти

тарғиботининг

қуроли

саналса

-

да

,

маълум

маънода

ўзбек

халқининг

ижтимоий

ҳаёти

ва

миллий

санъатининг

ютуқлари

бутун

дунёга

намойиш

этилди

.

Сиёсий

мафкура

талабларига

бўйсундирилган

санъат

асарлари

вақт

ўтиши

билан

ўзидаги

миллий

хусусият

ва

маҳорат

мактаби

каби

жиҳатларини

сақлаб

қола

олади

.

Шу

жиҳатдан

,

айтиш

мумкинки

,

совет

мафкураси

ўзбек

санъатининг

барча

жабҳасини

қамраб

олса

-

да

,

зиддият

ва

мурак

-

кабликларга

қарамасдан

санъатимиз

дарғала

-

ри

мана

шу

даврдаги

ижодий

фаолиятлари

давомида

миллий

санъатимиз

қирраларини

намойиш

эта

олдилар

.

1980-

йилларда

Ҳамза

номидаги

Ўзбек

Давлат

академик

драма

театрининг

Қиёмат

қарз

спектакли

нафақат

Осиё

минтақасида

,

балки

дунёнинг

бошқа

мамлакатларида

ҳам

шуҳрат

қозонди

5

. 1984

йилда

Синьцзян

халқ

театрида

ўзбек

ёзувчиси

Саид

Аҳмаднинг

Ке

-

линлар

қўзғолони

комедияси

80

марта

намо

-

йиш

этилди

.

Урумчи

,

Ғ

улжа

шаҳридаги

маз

-

кур

халқ

театри

актёрлари

асарнинг

миллий

-

лигини

,

комедиядаги

ўзига

хос

руҳ

ва

енгил

юморни

тўлиқ

сақлаган

ҳолда

талқин

этишди

6

.

1984

йил

сентябрда

Ҳамза

номидаги

Ўзбек

давлат

академик

драма

театри

биносида

Қо

-

булдаги

афғон

драма

театрининг

гастроллари

4

Болтаева

И

.

Ҳинд

диёрида

ўн

кун

//

Ўзбекистон

маданияти

. 1973

йил

6

март

. –

Б

. 4;

Абдурахимов

Б

.

Художественная

культура

Узбекистана

:

ХХ

век

(

социо

-

динамические

аспекты

исследования

). –

Т

.:

Узбекистан

, 2000. –

С

. 61–62.

5

Маматхонов

Н

.

СССРнинг

хорижий

мамлакатлар

билан

маданий

алоқаларида

Ўзбекистоннинг

ҳиссаси

.

Т

.:

Ўзбекистон

, 1982. –

Б

. 30.

6

Боқиев

О

. “

Келинлар

қўзғолони

” –

Синьцзянда

//

ЎзАС

. 1984

йил

12

июль

. –

Б

. 2.


background image

S H A R Q M A S H ’ A L I

46

уюштирилди

1

.

Гастролга

театрнинг

учта

саҳна

асари

Асадулла

Ҳабиб

– “

Тун

ва

қамчин

”,

М

.

Горький

– “

Она

ҳақида

афсона

”,

Бертольд

Брехт

– “

Қоида

ва

истиснолар

асарлари

зўр

муваффақият

билан

намойиш

қилинди

.

ХХ

асрнинг

90-

йилларида

пост

модерн

жараёнлари

саҳна

ҳаётида

янги

қадриятлар

тизимини

вужудга

келтирди

2

.

Театр

санъати

соҳасидаги

маданий

алоқалар

тизимида

опера

ва

балет

театрлари

совет

санъати

шакли

сифатида

жаҳон

мамлакатларига

чиқа

олганлиги

билан

алоҳида

характерланади

.

Осиё

мамлакатлари

билан

ўрнатилган

мада

-

ний

алоқалар

тизимида

А

.

Навоий

номидаги

опера

ва

балет

театрининг

балет

труппаси

-

нинг

бир

қатор

гастроллари

ўзбек

санъати

ютуқларининг

чет

элларда

намойиш

этили

-

шида

ижобий

қадам

ҳисобланади

. 1991

йил

7

июндан

театр

труппасининг

Таиланд

ва

Гонконгга

бўлган

гастроллари

Осиё

минта

-

қасида

Ўзбекистон

ўзига

хос

санъат

маҳора

-

тига

эга

эканини

яна

бир

бор

намоён

этди

.

Мазкур

гастролларда

театр

репертуаридаги

П

.

И

.

Чайковскийнинг

Оққуш

кўли

”, “

Уй

-

қудаги

гўзал

”,

Глазуновнинг

Раймонда

”,

А

.

Меликовнинг

Севги

ҳақида

афсона

асарларидан

фрагментлар

ўрин

олган

эди

.

Таиландда

Уйқудаги

гўзал

балети

ўзбек

хореография

санъатининг

энг

юксак

ютуқла

-

рини

эътирофига

сазовор

бўлди

3

.

Хулоса

ўрнида

шуни

таъкидлаш

жоизки

,

Ўзбекистонда

1945–1991

йилларда

амалга

оширилган

театр

соҳасидаги

халқаро

мада

-

ний

алоқалар

жараёнида

Осиёдаги

қатор

мамлакатлари

билан

халқаро

маданий

алма

-

шув

салмоқли

ўринни

эгаллади

.

Театр

сан

-

ъати

орқали

совет

турмуш

тарзи

,

ком

-

1

Афғон

драма

театри

Тошкентда

//

Тошкент

оқшоми

. 1984

йил

20

сентябрь

. –

Б

. 2.

2

Прохорова

Т

.

Г

.,

Шамина

В

.

Б

.

Театр

и

политика

в

советской

и

постсоветской

России

:

формы

интерактивного

диалога

//

Ученые

записки

Казанского

университета

.

Том

.

156,

кн

. 5,

Гуманитарные

науки

, 2014. –

С

. 299–312.

3

Ибрагимов

А

.

Таиланд

и

Гонконг

аплодирует

Узбекис

-

тану

//

Ташкентская

правда

. 1991

г

. 7

июнь

. –

С

. 3.

мунистик

мафкура

ва

ғоялар

тарғиб

этилганига

қармай

,

ўзбек

санъат

усталари

саҳна

маҳоратининг

энг

юксак

намунала

-

рини

хорижий

мамлакатларда

намойиш

эта

билдилар

,

халқлар

ўртасидаги

умуминсоний

ва

миллий

маънавиятнинг

энг

гўзал

жиҳат

-

лари

алмашинувига

муваффақ

бўлдилар

.

Дунё

театр

санъати

тарихида

ўзбек

саҳна

усталарининг

маҳорат

қирралари

,

услубий

жиҳатлари

халқаро

маданий

алоқалар

воси

-

тасида

кашф

қилинди

,

мавжуд

даврда

иттифоқ

таркибида

бўлишига

қарамай

,

маф

-

куравий

қобиқни

ёриб

чиқиб

,

ўзбек

саҳна

санъати

дунёга

намойиш

этилди

.


inLibrary — это научная электронная библиотека inConference - научно-практические конференции inScience - Журнал Общество и инновации UACD - Антикоррупционный дайджест Узбекистана UZDA - Ассоциации стоматологов Узбекистана АСТ - Архитектура, строительство, транспорт Open Journal System - Престиж вашего журнала в международных базах данных inDesigner - Разработка сайта - создание сайтов под ключ в веб студии Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil - ilmiy elektron jurnali yuridik va jismoniy shaxslarning in-Academy - Innovative Academy RSC MENC LEGIS - Адвокатское бюро SPORT-SCIENCE - Актуальные проблемы спортивной науки GLOTEC - Внедрение цифровых технологий в организации MuviPoisk - Смотрите фильмы онлайн, большая коллекция, новинки кинопроката Megatorg - Доска объявлений Megatorg.net: сайт бесплатных частных объявлений Skinormil - Космецевтика активного действия Pils - Мультибрендовый онлайн шоп METAMED - Фармацевтическая компания с полным спектром услуг Dexaflu - от симптомов гриппа и простуды SMARTY - Увеличение продаж вашей компании ELECARS - Электромобили в Ташкенте, Узбекистане CHINA MOTORS - Купи автомобиль своей мечты! PROKAT24 - Прокат и аренда строительных инструментов