S H A R Q M A S H ’ A L I
77
ÕOÐÈÆÈÉ ÒÈËËÀÐÍÈ ¤£ÈÒÈØ
“
БИР
МИНТАҚА
–
БИР
ЙЎЛ
”
ДАСТУРИ
ДОИРАСИДА
ЎЗБЕК
ТИЛИ
ТАДҚИҚИ
АБЛАЖОН
АДОЛАТ
Филология
фанлари
доктори
,
Ланжоу
Шимоли
-
Ғарбий
Миллий
университет
ҲАСАНОВА
ФЕРУЗА
Ўқитувчи
,
ТошДШИ
Аннотация
.
“
Бир
минтақа
–
бир
йўл
”
стратегик
дастурининг
ҳаётга
тадбиқ
этилиши
билан
бирга
,
Марказий
Осиё
давлатлари
тили
тадқиқи
нафақат
чет
эл
илм
аҳлининг
,
балки
Хитой
олимларининг
ҳам
диққатини
жалб
этмоқда
.
Мазкур
мақола
орқали
Хитой
Халқ
Республикасида
ушбу
йўналишдаги
тадқиқотлар
,
ўзбек
тили
бўйича
ҳориждаги
илмий
тадқиқотларнинг
олиб
борилиш
жараёни
ва
тадқиқот
натижалари
,
Ўзбекистон
ва
ХХРдаги
тадқиқотларнинг
илмий
моҳияти
,
ХХРда
олиб
борилаётган
тадқиқотларнинг
йўналиши
ва
ҳар
икки
давлат
олимларининг
илмий
ҳамкорлиги
имкониятлари
ҳақида
фикр
билдирилган
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
бир
минтақа
–
бир
йўл
,
ўзбек
тили
,
тадқиқот
,
стратегик
дастур
,
ҳамкорлик
,
тилшунослар
,
изоҳли
луғат
,
манбалар
,
лаҳжалар
.
Аннотация
.
В
статье
выражается
мнение
о
процессах
и
результатах
научный
исследований
узбекского
языка
зарубежом
,
и
в
Китае
в
частности
,
научной
ценности
исследований
в
Узбекситане
и
Китае
,
направлениях
исследований
в
КНР
и
возможностях
научного
сотрудничества
учёных
двух
стран
.
Опорные
слова
и
выражения
:
один
пояс
–
один
путь
,
узбекский
язык
,
исследование
,
стратегическая
программа
,
сотрудничество
,
языковеды
,
толковый
словарь
,
источники
,
диалекты
.
Abstract.
Along with the implementation of ‘The Belt and Road Initiative’, Central Asian studies have
drawn attention of Chinese scholars again. This paper discusses a brief research history of Uzbek language
studies abroad, and with more emphasis on China studies. Based on the academic value of Uzbek language
studies in China and Uzbekistan, the paper also explores the research trends and the cooperative
opportunities between scholars from these two countries.
Keywords and expressions:
the Belt and Road Initiative; Uzbek language, research, strategic program,
cooperation, linguistists, explanatory dictionary, sources, dialects.
Хитой
Халқ
Республикасининг
Раиси
Си
Дзинпин
2016
йил
22
июлда
Ўзбекистонга
ташрифи
чоғида
“
Қўлни
қўлга
бериб
ҳамкор
-
ликда
Буюк
Ипак
йўлининг
янги
қирраларини
кашф
этамиз
”
номли
нутқида
таъкидлаганидек
,
Ўзбекистон
ва
Хитой
буюк
давлатлардир
,
ўзбек
-
хитой
халқлари
дўстона
муносабатлари
қадим
-
қадимдан
буён
давом
этиб
келмоқда
.
Муносабатларимиз
тарихи
,
қадимдан
сақла
-
ниб
келаётган
мустаҳкам
алоқаларимиз
,
уми
-
мий
мақсадларимиз
бу
давлатларимиз
ва
халқларимиз
муносабатлари
,
ўзаро
ҳамкорли
-
гимизнинг
янада
мустаҳкам
ривожининг
бит
-
мас
манбаидир
.
Унинг
таъкидлашича
, “
Бир
минтақа
–
бир
йўл
”
дастурининг
асосий
ва
устувор
мақсади
инсоний
қадриятлар
,
илмий
-
техника
,
маданият
,
спорт
,
туризм
,
соғлиқни
сақлаш
,
археология
каби
соҳа
имконият
-
ларини
янада
кенроқ
очиш
ва
ҳамкорликни
янада
кучайтиришдан
иборатдир
.
Бу
ҳар
икки
давлат
ўртасидаги
дўстона
муносабатларнинг
янада
мустаҳкамланиши
,
икки
давлат
илмий
ҳамкорлигини
янада
кучайтиришда
муҳим
омилдир
.
Бундан
ташқари
, “
Бир
минтақа
–
бир
йўл
”
стратегик
дастури
жараёнида
икки
давлат
тили
ўзаро
муомалада
бўлиб
ҳамкорликнинг
муқаррар
шарти
ва
боғловчи
кўпригидир
.
Бу
омил
ўзбек
тили
йўналишидаги
тадқиқотчи
S H A R Q M A S H ’ A L I
78
олимларининг
тадқиқот
майдони
вазифасини
ўтайди
.
Ҳорижда
ўзбек
тили
бўйича
олиб
бо
-
рилган
тадқиқот
натижаларига
назар
солади
-
ган
бўлсак
,
Европа
ва
Америкадаги
тадқиқот
натижаларининг
аксарият
қисми
ўзбек
тилини
тасвирлашга
бағишланган
тадқиқотларни
таш
-
кил
этади
,
бироқ
Хитойда
ушбу
йўналиш
бў
-
йича
илмий
изланишлар
бироз
кечроқ
бошлан
-
ган
.
Шунга
қарамай
,
ўзбек
тилшунослигини
тарғиб
қилиш
,
ўзбек
тилининг
қўлланилиш
кўлами
,
ёзувини
ўрганишдан
ташқари
,
Хитой
ҳудудида
истиқомат
қилувчи
ўзбекларнинг
она
тилиси
бўйича
ҳам
илмий
тадқиқот
ишлари
олиб
борилган
.
Ўзбек
тили
чет
тили
ёки
Хитойдаги
камсонли
миллатлар
сонига
кирувчи
ўзбекларнинг
она
тилиси
мақомида
бўлишидан
қатъи
назар
, “
Бир
минтақа
–
бир
йўл
”
дастури
давлатларининг
ҳамкорлиги
негизида
ҳар
икки
тилда
мулоқот
қила
ола
-
диган
,
икки
давлатнинг
турли
соҳаларига
хиз
-
мат
қила
оладиган
юқори
малакали
мутахас
-
сислар
етиштириш
,
давлатлараро
иқтисодий
ривожланишнинг
муҳим
йўналишлардан
би
-
ридир
.
Мазкур
мақоламизда
ХХРда
ўзбек
тили
бўйича
олиб
борилган
тадқиқотлар
тарихи
,
ривожи
ва
тадқиқотлар
натижаси
,
тадқиқот
-
ларнинг
истиқболи
ва
йўналишлари
ҳақида
фикр
юритилади
.
Хитойда
ўзбеклар
ва
ўзбек
тили
Хитойда
“
乌 兹 别 克
−
w
ū
z
ī
bi
é
k
è
”
атамаси
“
Ўзбек
миллати
”
ва
“
ўзбек
тили
”
ни
назарда
тутади
.
Ўзбек
миллати
Марказий
Осиё
минта
-
қасидаги
биринчи
кўпсонли
миллат
. 2013
йил
статистикаси
натижаларига
кўра
,
бутун
жа
-
ҳонда
30
миллион
киши
ўзбек
милатига
мансуб
бўлиб
,
шундан
23
миллион
929
минг
309
киши
Ўзбекистонда
,
қолган
қисми
Афғонистон
,
То
-
жикистон
,
Қозоғистон
,
Қирғизистон
,
Россия
,
камроқ
сони
Туркманистон
,
Саудия
Арабисто
-
ни
,
Украина
,
Хитой
каби
давлатларда
истиқо
-
мат
қилишади
.
Ушбу
аҳолидан
26
миллион
нафари
ўзбек
тилида
сўзлашади
1
.
ХХРда
ўзбек
миллати
трансчегарадош
,
яъни
кам
сонли
1
https://en.wikipediya.org/wiki/Uzbek language, 2016.
миллатлар
қаторига
киради
. 2010
йилда
ўтка
-
зилган
аҳолини
рўйхатга
олиш
натижаларига
кўра
,
жами
10569
киши
ўзбек
миллатига
ман
-
суб
бўлиб
,
шулардан
90%
ортиқроғи
шаҳар
-
ларда
,
қолган
қисми
қишлоқларда
истиқомат
қилишади
.
Хитойдан
ташқарида
ўзбек
тилида
сўзлашувчилар
сони
кўп
,
шунга
кўра
тилнинг
ҳаётийлиги
кучли
,
бироқ
Хитойда
ушбу
тилда
сўзлашувчилар
сони
камлиги
боис
,
хитойдаги
ўзбек
тили
муомаладан
қолиш
арафасида
.
Энг
сўнгги
лингвистик
таснифга
кўра
(Jo-
hanson, 2006)
ўзбек
тили
Олтой
тиллари
оиласи
,
туркий
тил
гуруҳининг
жануби
-
шарқий
бўғи
-
нига
,
шаклан
агглютинатив
тилларга
мансуб
бўлиб
,
Хитойдаги
уйғур
тили
билан
лексик
,
фонетик
,
грамматик
жиҳатдан
жуда
яқиндир
.
Бироқ
Хитойдаги
ўзбек
тили
уйғур
тилининг
таъсири
остида
тил
хусусиятлари
уйғур
тили
хусусиятларига
мослашиб
кетган
.
Ёзуви
жиҳа
-
тидан
эса
чет
элдаги
ўзбеклар
лотин
ва
кирилл
ёзувидан
фойдаланишади
,
Хитойдаги
ўзбеклар
араб
алифбоси
асосидаги
уйғур
ёзуви
ёки
қозоқ
ёзувида
фойдаланишади
,
Хитойдаги
ўзбек
зиё
-
лилари
бир
вақтда
ҳам
уйғур
ёзуви
,
ҳам
лотин
ёзуви
,
ҳам
хитой
ёзувидан
фойдаланишади
.
Хитойда
ўзбек
тили
бўйича
тад
-
қиқотлар
Хитой
ҳудудидаги
трансчегарадош
ва
кам
сонли
миллатлар
тили
сифатида
,
Хитойда
ўзбек
тили
2
бўйича
олиб
борилган
тадқиқотлар
бироз
камроқ
.
Ўтган
асрнинг
80
−
90-
йилларида
,
бир
қанча
тадқиқотлар
амалга
оширилган
,
хусусан
,
1980
йилда
Хао
Гуанджонг
(
郝关中
)
ва
Джанг
ШиЖонг
(
张世荣
)
лар
томонидан
тузилган
“
Ўз
-
бек
мақоллари
”
тўпламида
593
та
мақол
тўплан
-
ган
ва
таржима
қилинган
3
. 1950
йилда
Хитойда
ўтказилган
тиллар
тафтиши
асосида
阿不都热
合曼
Ченг
Шилянг
(
程适良
)
ва
Абдураҳмон
(
阿
不都热合曼
)
ларнинг
“
Ўзбек
тилининг
қиқача
изоҳи
”
номли
рисоласи
ягона
манба
бўлиб
,
унда
ўзбек
тилининг
фонетикаси
,
лексикаси
,
грамма
-
2
Хитой
ҳудудида
“
ўзбек
тили
”
ёки
“
ўзбек
”
атамаси
“
乌孜别克
”
сўзи
билан
юритилади
.
3
郝关中，张世荣
.
乌孜别克族谚语选
[M].
乌鲁木齐
:
新疆人民出版社
, 1980.
S H A R Q M A S H ’ A L I
79
тикаси
,
синтаксиси
ҳақида
маълумотлар
берил
-
ган
ва
бу
ўзбек
тили
тадқиқотларида
аосисга
қўйилган
муҳим
қадам
бўлди
1
. 1987
йилда
Аб
-
дуғани
Ҳасан
ва
Ли
Тайхе
(
阿不都艾尼
•
海山
李泰和
)
ҳам
ўзбек
тили
ва
ўзбек
ёзуви
,
ўзбек
шевалари
ва
уларнинг
турлари
ҳақида
қичқача
таништирув
мақоласи
чоп
этилган
2
.
Шундан
сўнг
, 1995
йилда
,
Ченг
Шилянг
(
程适良
)
Хитой
-
даги
ўзбек
ва
қозок
тиллари
фонетикасининг
қиёсий
таҳлилини
амалга
оширган
.
Энг
ачинар
-
лиси
,
Хитойда
юқоридаги
тадқиқотлардан
ке
-
йин
ушбу
йўналишда
илмий
изланишлар
олиб
борилмаган
.
Сўнгги
бир
неча
йилда
Хитойда
ўзбек
тилига
бўлган
эътибор
янада
кучайди
,
илмий
йўналишда
янги
тадқиқот
натижалари
пайдо
бўла
бошлади
.
Хусусан
, 2012
йилда
Адолат
Абложоннинг
“
Хитойдаги
ўзбекларнинг
ама
-
лиётдаги
тил
вазияти
тадқиқи
”
3
номли
доктор
-
лик
диссертацияси
социолингвистика
йўнали
-
шида
Хитойнинг
турли
ҳудудларида
истиқо
-
мат
қилувчи
ўзбек
миллатига
мансуб
аҳоли
-
нинг
амалиётдаги
тили
тадқиқот
объекти
си
-
фатида
ўрганилган
.
Мазкур
тадқиқотда
ўзбек
-
ларнинг
тили
қўлланилиши
,
тилининг
ўзгари
-
ши
ва
чатишиб
кетиши
аҳволи
тадқиқ
этилган
.
2013
йилда
“
Ўзбек
тилининг
кўрсатгич
(evidentiality)
грамматик
маркерлари
ва
функ
-
циялари
бўйича
дастабки
тадқиқот
”, “
Ўзбек
тили
модал
системаси
тадқиқи
тил
материал
-
лари
”
каби
илмий
ишлари
ўзбек
тили
тадқи
-
қоти
йўналишида
яна
бир
янги
қадам
бўлди
.
Адолат
Абложоннинг
2014
йилда
нашр
этил
-
ган
“
Ўзбек
тилидаги
мулоқотдан
366
та
на
-
муна
”
4
номли
сўзлашгичда
15
мавзуда
кунда
-
лик
мулоқотда
мунтазам
фойдаланиладиган
366
та
лексик
бирликнинг
ўзбек
-
хитой
-
инглиз
-
япон
ва
рус
тилларидаги
таржималари
жам
-
1
程适良
,
阿不都热合曼
.
乌兹别克语简志
[M].
北京
:
民族出版社
, 1987.
2
阿不都艾尼
•
海山
,
李泰和
.
乌孜别克语言文字简述
[J].
语言与翻译
, 1987(01): 41–45.
3
阿达来提
.
中国乌孜别克族语言使用现状
[D].
中央
民族大学
, 2012.
4
阿达来提
.
乌孜别克语
366
句会话句
[M].
科学文献
出版社，
2014.
ланган
. 2015
йилда
“
Хитой
ўзбекларининг
тил
маданияти
тадқиқи
”
номли
монографияда
лингвистик
тавсиф
ва
этнография
нуқтаи
наза
-
ридан
тизимли
равишда
хитойлик
ўзбеклар
-
нинг
тили
ва
маданияти
таҳлилга
тортилган
5
.
Хитой
Халқ
Республикаси
Олий
Таълим
Вазир
-
лигининг
“
Тиллар
заҳирасини
муҳафаза
қи
-
лиш
”
дастури
доирасида
,
ҳозирги
кунда
муо
-
маладан
чиқиш
арафасида
турган
тиллар
сифа
-
тида
ўзбек
тили
тафтишдан
ўтказилди
.
Бундан
ташқари
,
Хитойда
ўзбек
тили
хо
-
рижий
тил
сифатида
тадқиқ
этилиб
ўрганил
-
моқда
.
Хусусан
,
Гулбону
Купайтул
ва
Гулба
-
хор
Искандароваларнинг
“
Ўзбек
тили
дарсли
-
ги
” (2016
йил
),
Конг
Дзиенинг
“
Хитой
ва
ўзбек
тилларида
кўп
қўлланиладиган
боғловчилар
-
нинг
чоғиштирма
таҳлили
”
каби
ишлар
Хитой
-
да
ҳорижий
тил
сифатида
ўзбек
тили
бўйича
тадқиқотларнинг
янги
саҳифаларини
очиб
берди
.
Шуни
алоҳида
таъкидлаб
ўтиш
жоизки
,
ҳозирги
кунда
хитойлик
ёш
тилшунослар
ҳам
бир
анча
илмий
ишларни
амалга
оширмоқ
-
далар
,
масалан
Фотмагул
Аҳмад
(
帕提古丽
·
艾合买提
2016)
ва
Хошим
Тўхта
(
阿西穆
·
托
合 提
2017)
лар
замонавий
илмий
-
технологик
воситалар
ёрдамида
фонетик
тажрибалар
,
линг
-
вистик
корпус
яратиш
бўйича
янги
натижа
-
ларга
эришдилар
.
Янада
муҳими
,
Хитой
Халқ
Республикаси
Олий
таълим
муассасалари
дара
-
жасида
Марказий
Миллатлар
университетида
,
Шанхай
чет
тиллар
университетида
,
Сиан
чет
тиллар
каби
университетларда
ўзбек
тили
мута
-
хассисликлари
очилиб
,
дарслар
олиб
борил
-
моқда
,
бу
ўз
навбатида
,
ўзбек
тилини
ўрганув
-
чи
ва
тадқиқот
олиб
борувчилар
учун
янада
катта
имкониятларни
очиб
беради
.
Юқорида
айтиб
ўтилган
ишлар
мазкур
йў
-
налишда
олиб
борилган
тадқиқотларнинг
нати
-
жасидир
.
Бундан
ташқари
,
Ўзбекистонда
хитой
тили
ва
умуман
хитойшуносликни
ўрганилиши
борасида
бир
қатор
салоҳиятли
ишлар
амалга
оширилганлиги
хитойлик
олимларга
маълум
.
5
阿达来提
.
中国乌孜别克族语言文化研究
[D].
中央
民族大学
, 2015.
S H A R Q M A S H ’ A L I
80
Ўзбек
тили
тадқиқотларининг
ҳар
ик
-
ки
давлат
учун
аҳамияти
ХХР
да
ўзбек
тили
тадқиқотларининг
энг
аҳамиятли
жиҳати
,
аввало
“
Бир
минтақа
–
бир
йўл
”
дастури
доирасида
Марказий
Осиёдаги
қадимий
ва
кўҳна
Ўзбекистон
билан
,
шунинг
-
дек
,
қўшни
давлатларда
ўзбек
тилида
сўзла
-
шувчи
халқ
орасида
дўстона
муносабатлар
ва
иқтисодий
ҳамкорлиқ
алоқалари
ҳамда
ўзаро
мулоқот
қилишда
муҳим
омилдир
.
Хитойлик
тадқиқотчилар
билан
биргаликда
ўзбек
ва
хи
-
той
тиллари
бўйича
илмий
-
тадқиқот
тадбирла
-
рининг
ҳамкорликда
олиб
борилиши
,
ўзбек
тилининг
Хитойда
оммалашуви
,
ҳар
икки
дав
-
лат
излашувчиларининг
илмий
ҳамкорлик
алмашинуви
негизида
икки
халқнинг
дўстона
муносабати
янада
юқори
поғонага
кўтарилади
1
.
Илмий
тадқиқотлар
нуқтаи
назаридан
қа
-
райдиган
бўлсак
,
ўзбек
тилининг
аҳамияти
ва
қиймати
қуйидагиларда
ўз
аксини
топади
:
1)
ХХРда
ўзбек
тилини
ўрганиш
ва
тадқиқот
ишларини
олиб
бориш
учун
туртки
бўлди
.
Хорижий
тил
сифатида
ўзбек
тилига
бўлган
қизиқиш
кун
сайин
ортиб
бормоқда
.
Бироқ
шунга
қарамай
,
икки
тилини
биладиган
ва
ўқитадиган
,
шунингдек
,
имий
тадқиқот
олиб
борадиганлар
сони
кам
.
Бунинг
учун
икки
давлат
зиёлиларинг
ўзаро
ҳамкорлиги
ўта
зарурдир
. 2)
Ўзбек
-
хитой
,
билингвист
мутахас
-
сисларни
етиштириш
.
Ҳар
икки
давлатда
ўзаро
тил
ўрганиш
зарур
.
ХХР
ва
Ўзбекистон
ва
қатор
давлатлар
ўртасида
илмий
ҳамкорликни
янада
кучайтиришда
ҳар
икки
тилни
биладиган
мутахиссисларни
тарбиялаш
.
Муҳим
аҳамиятга
эга
. 3)
ХХР
билан
трансчегарадош
ҳамда
кам
-
сонли
миллатлар
тили
сифатида
аста
-
секин
му
-
омаладан
чиқиш
арафасида
турган
ўзбек
тили
мероси
ва
муҳофазасини
рағбатлантиришда
муҳим
аҳамият
касб
этади
.
ХХРда
ўзбек
миллатига
мансуб
аҳоли
сони
нисбатан
кам
,
шунга
кўра
ўзбек
тилининг
ижтимоий
салоҳия
-
ти
ҳам
чекланганлиги
,
ўзбек
тилининг
муома
-
ладан
чиқиб
бораётганлигининг
аниқ
кўрсатки
-
чидир
.
Шунга
қарамай
,
ХХРда
тил
ресурс
-
ларини
муҳофаза
қилиш
бўйича
бир
қатор
1
Шазаманов
Ш
.
Хитой
ўзбек
хитойшунослари
тадқиқотларида
/
Шарқшунослик
,
№
4, 2015. –
Б
. 128.
дастурлар
ҳамда
давлатнинг
қўллаб
-
қувватла
-
ши
негизида
муомаладан
чиқиб
бораётган
тиллар
илмий
тадқиқот
дастурлари
орқали
муҳофаза
остига
олинган
.
Икки
давлат
олимла
-
рининг
ҳамкорликдаги
тадқиқот
ишлари
нати
-
жаси
ХХРда
истиқомат
қилувчи
ўзбек
миллати
учун
ўз
она
тили
меросининг
муҳим
манбаи
сифатида
амалий
ёрдам
бўлади
.
Хулоса
сифатида
,
Хитой
атрофидаги
давлат
билан
мулоқот
тили
сифатида
ҳоҳ
Хитойда
ўз
-
бек
тили
тадқиқотларини
ривожлантириш
бўл
-
син
,
ҳоҳ
Ўзбекистонда
хитой
тили
тадқиқотла
-
рини
ривожлантириш
ва
янги
поғонага
олиб
чиқиш
бўлсин
,
ҳар
икки
соҳа
иқтисодий
ҳам
-
корлигида
ва
тарқаақиётида
мазкур
мазкур
илмий
тадқиқотларнинг
алоҳида
аҳамияти
бор
-
дир
.
Икки
давлат
халқлариннг
ўзаро
мулоқоти
,
олимларнинг
ўзаро
илмий
ҳамкорлиги
учун
“
Бир
минтақа
−
бир
йўл
”
стратегик
дастури
ян
-
ги
имкониятларни
очиб
берди
.
Бу
борада
ўзбек
тилини
ўрганиш
ва
тадқиқ
қилиш
олимларнинг
тобора
диққатини
жалб
қилмоқда
.
