S H A R Q M A S H ’ A L I
12
эди
.
Гарчи
суғдийлар
Еттисувда
туркийларга
кучли
маданий
таъсир
ўтказган
бўлса
-
да
,
бироқ
катта
салмоққа
эга
бўлган
туркийлар
кейинчалик
суғдийларнинг
туркийлашувига
сабаб
бўлдилар
.
Маҳмуд
Кошғарий
: “
Баласа
-
ғундаги
суғдақлар
Бухоро
ва
Самарқанд
ора
-
сидаги
Суғддан
бўлиб
,
улар
туркларнинг
ки
-
йим
ва
одатларини
қабул
қилганлиги
”
ҳақида
ёзганлиги
бунга
ёрқин
далил
бўла
олади
.
Бу
маълумот
IX–X
асрга
келиб
,
туркий
-
лар
орасидаги
суғдийларнинг
ассимилияция
-
га
учрай
бошлаганини
кўрсатади
.
Юқорида
келтириб
ўтилганидек
,
Еттисувда
кечган
этносимбиозни
Муғ
архивининг
Nov. 3
ва
Nov. 4
рақамли
– “
никоҳ
битими
ва
мажбу
-
риятлари
”
тўғрисидаги
ҳужжатлари
орқали
ҳам
кузатиш
мумкин
.
Шундай
қилиб
,
илк
ўрта
асрларда
Етти
-
сувдаги
жараёнлар
ўтроқ
,
ярим
ўтроқ
ва
кўчманчи
маданиятлар
синтезига
олиб
кел
-
ди
.
Суғдийларнинг
деҳқончилик
,
ҳунарман
-
чилик
ва
савдодаги
маҳорати
,
шаҳарсозлик
маданияти
,
кўчманчи
ва
ярим
кўчманчилар
-
нинг
ўтроқлашувига
ижобий
таъсир
этди
.
Қ
олаверса
,
Еттисувда
турк
-
суғд
симбиози
шакллана
ва
ривожлана
бориб
,
суғдий
-
ларнинг
туркийлашувига
олиб
келди
.
АБУ
РАЙҲОН
БЕРУНИЙ
НОМИДАГИ
ШАРҚШУНОСЛИК
ИНСТИТУТИ
ФОНДИДАГИ
ҲАДИС
ВА
УНГА
ОИД
МАНБАЛАР
АМИНОВ
ҲАМИДУЛЛОҲ
Тарих
фанлари
номзоди
,
ЎзР
ФА
Шарқшунослик
институти
Аннотация
.
Мазкур
мақола
Ўзбекистон
Республикаси
Фанлар
Академияси
Абу
Райҳон
Беруний
номидаги
Шарқшунослик
институтининг
қўлёзмалар
фондида
сақланаётган
ҳадис
илмига
оид
ман
-
балар
ҳақида
маълумот
беради
.
Унда
ноёб
қўлёзмалар
,
ҳозиргача
нашр
қилинмаган
ёзма
манбалар
,
илмий
муомалага
киритилмаган
асарлар
тўғрисида
маълумотлар
келтирилган
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
шарқшунослик
,
қўлёзма
,
ҳадис
,
усул
ал
-
ҳадис
,
шарҳ
,
ҳошия
,
фиқҳ
,
манба
.
Аннотация
.
В
данной
статье
приведены
сведения
об
источниках
хадисов
,
хранящихся
в
руко
-
писном
фонде
Института
востоковедения
им
.
Абу
Рейхана
Беруни
Академии
наук
Республики
Уз
-
бекистан
,
а
также
приведены
данные
об
уникальных
рукописях
,
неопубликованных
источниках
и
не
включенных
в
науку
трактатах
.
Опорные
слова
и
выражения
:
востоковедение
,
рукопись
,
хадис
,
усул
ал
-
хадис
,
комментарий
,
супракомментарий
,
фикх
,
источник
.
Abstract.
This paper gives information about sources on the science of hadith that kept in the fund of
manuscripts of Institute of Oriental Studies named after Abu Reyhan Beruni under the Academy of Sciences
of the Republic of Uzbekistan. There is huge information in it about rare manuscripts, sources that have not
been published yet, and works that have not been involved into the scientific use.
Keywords and expressions:
Oriental studies, manuscript, hadith, Usul al-hadith, interpretation
(commentary), margin note, Fiqh, source.
Марказий
Осиёда
ёзилган
ҳадисга
оид
янги
,
фанга
номаълум
асарларни
аниқлаш
ва
ҳалигача
дунёда
чоп
этилмаган
асарларни
нашрга
тайёрлаш
муҳим
аҳамият
касб
этади
.
Бу
иш
учун
,
энг
аввало
,
Ўзбекистон
Респуб
-
ликаси
Фанлар
Академияси
Абу
Райҳон
Бе
-
руний
номидаги
Шарқшунослик
институти
қўлёзмалар
фондини
махсус
ўрганишни
та
-
S H A R Q M A S H ’ A L I
13
лаб
қилади
.
Ҳолбуки
,
ҳозиргача
институт
фондидаги
қўлёзмаларнинг
тарих
,
табобат
,
аниқ
фанлар
,
тасаввуф
,
фалсафа
ва
филоло
-
гия
йўналишида
фанлар
бўйича
алоҳида
ка
-
талоглари
нашр
қилинган
.
Бироқ
,
Қ
уръон
ва
тафсир
,
ҳадис
ва
фиқҳ
ҳамда
калом
илмига
оид
қўлёзмаларнинг
алоҳида
каталоглари
тайёрланмаган
.
Ўзбекистон
Республикаси
Президенти
Ш
.
Мирзиёевнинг
қадимий
ёзма
манбаларни
сақлаш
,
тадқиқ
ва
тарғиб
қилиш
тизимини
янада
такомиллаштириш
1
тўғриси
-
даги
қарори
ҳам
бугунги
кунда
исломий
манбаларни
аниқлаш
,
уларни
кодикологик
жиҳатдан
тадқиқ
этиш
ҳамда
таркибий
тузи
-
лиши
ва
турларини
аниқлаштириб
,
илмий
истеъмолга
кенг
жалб
қилиш
ва
илмий
аҳа
-
миятини
кўрсатиб
беришнинг
тарих
,
ислом
-
шунослик
ва
шарқшунослик
фанларида
дол
-
зарб
эканини
кўрсатади
.
Бирламчи
ўрганишимиз
натижасида
маъ
-
лум
бўлишича
,
ушбу
институтнинг
асосий
қўлёзмалар
фондида
ҳадис
фанига
оид
араб
тилидаги
100
дан
зиёд
номдаги
241
нусха
-
даги
қўлёзмалар
мавжуд
,
форс
тилида
эса
30
номдан
ортиқ
110
нусхада
қўлёзмалар
,
шу
-
нингдек
,
туркий
тиллардаги
35
та
нусха
қўлёзмаси
,
шунингдек
,
арбаин
ҳадис
тўплам
-
ларидан
11
номдаги
58
нусха
ҳамда
ҳадис
усули
илмига
оид
19
номдаги
27
нусха
мавжуд
.
Солиштириш
учун
айтадиган
бўл
-
сак
,
ақоидга
оид
1235
та
,
фиқҳ
бўйича
эса
1266
та
қўлёзма
нусхалари
мавжуд
.
Маълумки
,
ҳадис
фанида
“
Сиҳоҳи
ситта
”
– “
Олтита
саҳиҳ
ҳадислар
тўплами
”
деб
аталадиган
шоҳ
асарлар
Марказий
Осиёда
ҳам
кўплаб
кўчирилган
.
Бироқ
,
охирги
тўрт
юз
йиллик
тарихда
мазкур
асарларни
мин
-
тақа
мадрасаларида
ўқиб
-
ўрганиш
мукаммал
тарзда
амалга
оширилмай
келди
.
Шунинг
учун
,
ҳозирда
ушбу
саҳиҳ
тўпламга
киритил
-
1
Ўзбекистон
Республикаси
Президентининг
“
Қ
ади
-
мий
ёзма
манбаларни
сақлаш
,
тадқиқ
ва
тарғиб
қилиш
тизимини
янада
такомиллаштириш
чора
-
тадбирлари
тўғрисида
”
ги
қарори
// “
Халқ
сўзи
”
газетаси
, 2017
йил
, 25
май
№
103 (6797). –
Б
. 1.
ган
асарларнинг
барчасининг
ҳам
Марказий
Осиё
хаттотлари
томонидан
кўчирилган
қўлёзмаларини
топиш
амримаҳол
.
Институт
фондида
“
Сиҳоҳи
ситта
”
таркибига
кирган
“
Саҳиҳи
Бухорий
”
нинг
бор
йўғи
19
та
қўл
-
ёзмаси
сақланган
ҳолда
, “
Саҳиҳи
Муслим
”-
нинг
5
та
қўлёзмаси
2
, “
Сунани
Термизий
”
ва
“
Сунани
Абу
Довуд
”
нинг
биттадан
қўлёз
-
маси
сақланади
3
.
Имом
Насоий
ва
Ибн
Можа
томонидан
битилган
ҳадис
тўпламларининг
эса
бирорта
қўлёзмаси
топилмайди
.
“
Саҳиҳи
Бухорий
”
нинг
қадимги
шарҳла
-
ридан
бири
“
Мақосид
ат
-
танқеҳ
”
деб
аталган
бўлиб
,
у
766
ҳижрий
(1365
мелодий
)
йилда
Афифуддин
Саъид
ибн
Муҳаммад
ибн
Масъуд
ал
-
Козруний
(1327–1383)
томонидан
ёзилган
.
Мазкур
асарнинг
781/1379
йилда
ҳали
шориҳ
тириклик
пайтида
Муҳаммад
ибн
Муҳаммад
деган
хаттот
томонидан
кўчирилган
нусхаси
сақланади
4
.
Бундан
ташқари
, “
Саҳиҳи
Бухо
-
рий
”
нинг
машҳур
шарҳлари
ҳисобланадиган
“
Фатҳ
ал
-
Борий
”
ва
“
Иршод
ас
-
сорий
”
нинг
айрим
жилдларининг
қўлёзма
нусхалари
ҳам
сақланиб
қолган
,
лекин
улар
тўлиқ
эмас
.
“
Сунани
Насоий
”
га
Абулҳасан
ас
-
Синдий
томонидан
битилган
таълиқа
–
ҳошиясининг
290
варақ
қилиб
насх
хатида
кўчирилган
бир
нусхаси
сақланади
5
.
Абулҳасан
ас
-
Синдий
-
нинг
тўлиқ
номи
Нуриддин
Муҳаммад
ибн
Абдулҳодий
ат
-
Татавий
(
ваф
. 1726)
бўлиб
,
Синд
диёридан
бориб
Мадинада
яшаб
қолган
муҳаддислардан
ҳисобланади
6
.
Унинг
мазкур
асари
Ҳалабда
1986
йилда
8
жилд
қилиниб
нашр
қилинган
.
2
Қ
аранг
:
Имом
Муслим
.
Ал
-
Жомеъ
ас
-
саҳиҳ
.
ЎзР
ФА
ШИ
қўлёзмаси
,
№№
5267; 3242; 3179; 5147; 7820.
3
Қ
аранг
:
Имом
Термизий
.
Жомеъ
ас
-
сунан
.
ЎзР
ФА
ШИ
қўлёзмаси
,
№
10167;
Абу
Довуд
.
Ас
-
Сунан
.
ЎзР
ФА
ШИ
қўлёзмаси
,
№
2975.
4
Аффуддин
ал
-
Козруний
.
Мақосид
ат
-
танқеҳ
. 2-
жилд
.
ЎзР
ФА
ШИ
қўлёзмаси
,
№
5161.
5
Абулҳасан
ас
-
Синдий
.
Таълиқа
ъала
“
Сунан
ан
-
Насоий
”.
ЎзР
ФА
ШИ
қўлёзмаси
,
№
8386.
6
Хайриддин
аз
-
Зириклий
.
Ал
-
Аълом
. 6-
жилд
. –
Байрут
:
Дор
ал
-
илм
, 2002. –
Б
. 253.
S H A R Q M A S H ’ A L I
14
“
Сиҳоҳи
ситта
”
га
қўшимча
тарзда
“
Сиҳо
-
ҳи
тисъа
” – “
тўққизта
саҳиҳ
ҳадислар
тўпла
-
ми
”
атамаси
ҳам
мавжуд
бўлиб
,
унга
олтита
саҳиҳ
ҳадислар
қаторига
“
Сунани
Доримий
”,
“
Саҳиҳи
Ибн
Ҳиббон
”
ва
“
Муваттои
Молик
”
асарлари
киритилади
.
ЎзР
ФА
Шарқшунос
-
лик
институтида
улардан
фақат
охиргиси
-
нинг
5
та
нусхаси
сақланади
. “
Ал
-
Муватто
”-
га
битилган
иккита
шарҳ
мавжуд
.
Улар
та
-
ниқли
ҳанафий
олими
Мавлоно
Али
ал
-
қори
(
ваф
. 1606)
ҳамда
моликий
мазҳаби
олими
Муҳаммад
ибн
Абдулбоқий
аз
-
Зарқоний
(1645–1710)
томонларидан
битилган
“
Шарҳ
ал
-
Муватто
”
асарлари
бўлиб
,
уларнинг
битта
-
дан
қўлёзмаси
мавжуд
1
.
Бу
икки
шарҳдан
кейингиси
4
жилд
қилиб
Мисрда
нашр
қилинган
,
холос
.
ЎзР
ФА
Шарқшунослик
институтида
сақ
-
ланаётган
ҳадисга
оид
энг
қадимги
манба
Абу
Убайд
Қ
осим
ибн
Саллом
қаламига
мансуб
“
Ғ
ариб
ал
-
ҳадис
”
асари
ҳисобланади
.
Уни
Али
ибн
Муҳаммад
деган
хаттот
томонида
344
ҳижрий
(955
мелодий
)
йили
кўфийнинг
сулс
хати
аралаш
қилиб
китобат
қилинган
2
.
Қ
ўл
-
ёзма
132
варақдан
иборат
,
ҳар
саҳифада
25
сатрдан
жойлаштирилган
,
ўлчами
19
х
32,5
см
.
Абу
Убайд
ал
-
Қ
осим
ибн
Саллом
ал
-
Ҳаравий
(774–838)
ҳадис
ва
фиқҳнинг
таниқ
-
ли
уламоларидан
бири
бўлиб
,
Ҳиротда
туғи
-
либ
-
ўсган
,
қарийб
18
йил
Тарсусда
қози
бўлган
олим
ҳисобланади
3
.
Унинг
аслида
“
Ал
-
ғариб
ал
-
мусаннаф
”
номли
асари
ҳадис
-
шуносликнинг
“
Ғ
ариб
ал
-
ҳадис
”
йўналишига
оид
илк
манбадир
.
Мазкур
йўналишда
ҳадис
матнлари
,
улардаги
қадимий
ва
архаик
сўз
-
ларнинг
маънолари
тадқиқ
этилади
.
Адиб
мазкур
асарини
қирқ
йиллик
илмий
изла
-
нишлари
натижасида
ёзган
экан
.
1
Қ
аранг
:
ЎзР
ФА
ШИ
қўлёзмаси
,
№№
2904; 9334.
2
Абу
Убайд
ал
-
Қ
осим
ибн
Салом
.
Ғ
ариб
ал
-
ҳадис
.
ЎзР
ФА
ШИ
қўлёзмаси
,
№
3101.
Асарнинг
764
ҳ
.
кўчирилган
яна
бир
нусхасига
қаранг
:
ЎзР
ФА
ШИ
қўлёзмаси
,
№
9759.
3
Хайриддин
аз
-
Зириклий
.
Ал
-
Аълом
. 5-
жилд
. –
Байрут
:
Дор
ал
-
илм
, 2002. –
Б
. 176.
Марказий
Осиё
мадрасаларида
ҳадис
фа
-
нидан
Валийуддин
ат
-
Табризий
(
ваф
. 1340)
қаламига
мансуб
“
Мишкот
ал
-
масобеҳ
”
ном
-
ли
асари
ўқитилган
.
Шунинг
учун
ЎзР
ФА
Шарқшунослик
институти
фондида
мазкур
асарнинг
40
дан
ортиқ
нусхалари
мавжуд
.
Ушбу
асарга
битилган
“
Мирқот
ал
-
мафотеҳ
”,
“
Минҳож
ал
-
Мишкот
”, “
Нур
ал
-
Мишкот
”,
“
Анвор
ал
-
Мишкот
”
ва
“
Тийбий
шарҳ
ал
-
Мишкот
”
сингари
шарҳларнинг
қўлёзма
-
ларини
учратиш
мумкин
.
Таниқли
ҳанафий
олими
,
асли
бухоролик
,
лекин
Ҳиндистонда
туғилиб
-
ўсган
муҳаддис
Абдулҳақ
ад
-
Деҳлавий
(1551–1642)
томони
-
дан
“
Мишкот
ал
-
масобеҳ
”
га
форс
тилида
“
Ашъат
ал
-
ламаот
”
номли
шарҳ
ёзилган
.
У
ислом
оламининг
баракали
ижодкорларидан
бири
бўлиб
,
юздан
ортиқ
асарлар
муаллифи
ҳисобланади
.
Устозлар
“
Мишкот
ал
-
масо
-
беҳ
”
ни
мазкур
шарҳ
орқали
ўқитишган
.
Бу
анъана
ҳозиргача
юртимизда
сақланиб
қол
-
ган
,
дейишимиз
мумкин
.
Институт
фондида
унинг
ўнлаб
қўлёзмалари
сақланиб
келади
.
Шориҳ
ушбу
асарини
араб
тилида
ҳам
ёзган
бўлиб
,
унинг
учта
нусхаси
мавжуд
4
. XIX
асрга
келиб
,
Хива
хони
Муҳаммад
Раҳимхон
Феруз
(1845–1910)
ташаббуси
билан
“
Ашъат
ал
-
ламаот
”
тўла
равишда
ўзбек
тилига
тар
-
жима
қилинган
.
Ушбу
муборак
тадбир
Хива
-
лик
олимлар
Домла
Отажон
Хивақий
ва
Мулла
Худойберган
охунд
Хивақий
томон
-
ларидан
амалга
оширилган
5
.
Юзга
яқин
асар
ёзган
яна
бир
ҳиндистон
-
лик
олим
Али
ал
-
Муттақий
ал
-
Ҳиндий
(1483–
1567)
ўзининг
“
Канз
ал
-
уммол
”
асари
билан
танилган
.
Ушбу
асарда
барча
ҳадисларни
қам
-
раб
олишга
ҳаракат
қилинган
.
Муаллифнинг
яна
бир
ҳалигача
нашр
қилинмаган
“
Манҳаж
ал
-
уммол
”
номли
асари
бор
бўлиб
,
ЎзР
ФА
Шарқшунослик
институтида
сақланади
6
.
4
Абдулҳақ
ад
-
Деҳлавий
.
Ламаот
ат
-
танқеҳ
.
ЎзР
ФА
ШИ
қўлёзмаси
,
№№
8337; 8440; 10044.
5
Қ
аранг
: “
Мишкот
ал
-
масобеҳ
”
таржимаси
.
ЎзР
ФА
ШИ
қўлёзмаси
,
№№
6689; 6784; 6786; 6790; 7300; 7301.
6
Али
ал
-
муттақий
.
Манҳаж
ал
-
уммол
.
ЎзР
ФА
ШИ
қўлёзмаси
,
№№
2987; 3184.
S H A R Q M A S H ’ A L I
15
Шунингдек
,
ҳалигача
нашр
қилинмай
,
қўлёзма
ҳолича
сақланиб
қолаётган
асарлар
-
дан
бухоролик
ҳанафийларнинг
устози
ҳи
-
собланган
Абу
Муҳаммад
Абдуллоҳ
ибн
Муҳаммад
ибн
Яъқуб
ас
-
Субазмуний
(
ваф
.
951)
қаламига
мансуб
649
ҳижрий
(1251
ме
-
лодий
)
йилда
кўчирилган
“
Кашф
ал
-
асрор
”,
бухоролик
яна
бир
таниқли
олим
Абу
Бакр
Муҳаммад
ибн
Иброҳим
ал
-
Калободий
(
ваф
.
990)
томонидан
ёзилган
“
Баҳр
ал
-
фавоид
”,
мотуридийлик
таълимотининг
таниқли
ваки
-
ли
Нажмиддин
Абу
Ҳафс
Умар
ан
-
Насафий
(1068–1142)
томонидан
ёзилган
иккита
: “
ал
-
Явоқит
фил
-
мавоқит
”
ва
“
ас
-
Самъийёт
ва
ас
-
Сабъийёт
”,
Сирожиддин
Али
ибн
Усмон
ал
-
Ўший
ал
-
Фарғоний
(
ваф
. 1174)
битган
“
Нисоб
ал
-
ахбор
”
каби
асарларнинг
ноёб
нусхалари
ЎзР
ФА
Шарқшунослик
институ
-
ти
фондида
сақланади
.
Буюк
муҳаддислардан
Имом
ат
-
Термизий
қаламига
мансуб
“
аш
-
Шамоил
ан
-
набавия
”
асарининг
энг
ноёб
дурдона
қўлёзмалари
ҳам
фонддан
жой
олган
.
Жумладан
,
ўзининг
гў
-
заллиги
,
ҳуснихати
,
китобат
услубининг
бе
-
такрорлиги
билан
ажралиб
турадиган
нусха
-
лардан
бирини
мисол
қилишимиз
мумкин
1
.
Шундай
қўлёзмалардан
яна
бирини
усмоний
-
лар
ҳукмдори
Маҳмуд
II (1785–1839)
Қ
ўқон
хони
Амир
Умархон
(1787–1822)
га
совға
қилиб
юборган
2
.
Қ
ўлёзманинг
олд
варақла
-
рида
Фарғона
водийсида
ушбу
китобнинг
бошқа
қўлёзмалари
топилмагани
сабабли
ушбу
нусха
Истанбул
султони
томонидан
махсус
ҳадия
тариқасида
юборилгани
алоҳи
-
да
қайд
қилинган
.
Бу
бизнинг
мақола
аввали
-
да
Марказий
Осиё
мадрасаларида
ҳадис
илмини
ўқиб
-
ўрганиш
мукаммал
тарзда
амалга
оширилмай
келганига
ишора
қилга
-
нимизнинг
тўғрилигини
яна
бир
бора
тасдиқ
-
лайди
.
Бироқ
,
худди
фиқҳ
сингари
ҳадис
1
Имом
ат
-
Термизий
.
аш
-
Шамоил
ан
-
набавия
.
ЎзР
ФА
ШИ
қўлёзмаси
,
№
5787.
2
Имом
ат
-
Термизий
.
аш
-
Шамоил
ан
-
набавия
.
ЎзР
ФА
ШИ
қўлёзмаси
,
№
7562.
илмига
эътибор
XVI
асрда
шайбонийлар
даврида
кучайганлигини
кўриш
мумкин
.
Шамсиддин
Муҳаммад
Қ
ўҳистоний
(
ваф
.
1555)
каби
бир
қанча
олимлар
бу
даврда
ҳа
-
дисга
оид
асарларга
шарҳлар
битганлар
.
Жум
-
ладан
,
унинг
“
Шарҳ
аш
-
Шамоил
”
номли
асари
қўлёзмасининг
ягона
нусхаси
мавжуд
.
Шам
-
сиддин
Қ
ўҳистоний
бутун
Мовароуннаҳрга
бош
муфтий
ва
садр
бўлиб
фаолият
юритган
,
XVI
асрнинг
энг
таниқли
фақиҳ
олимларидан
бири
ҳисобланади
.
У
ўзининг
фиқҳга
доир
“
Жомеъ
ар
-
румуз
”
асари
билан
шуҳрат
қозон
-
ган
бўлса
ҳам
,
лекин
ҳадис
илмига
оид
“
Шарҳ
ас
-
Сулосийёт
”, “
Шарҳ
аш
-
Шамоил
”
ва
“
Шарҳ
ал
-
Арбаъин
”
номли
асарлар
битган
.
Лекин
,
ушбу
асарлар
ҳозиргача
нашр
қилиниб
,
илмий
муомалага
киритилган
эмас
.
Ҳадис
фанида
“
арбаъин
” (“
қирқ
ҳадис
”)
жанри
алоҳида
аҳамият
касб
этади
.
Ҳар
хил
мавзуларга
оид
қирқ
ҳадис
тўплаш
ва
уларни
ёд
олиш
асрлар
давомида
юксак
қадрият
сифатида
эътироф
қилиб
келинган
.
ЎзР
ФА
Шарқшунослик
институти
фондида
ҳам
маз
-
кур
соҳага
оид
ўнлаб
асарлар
мавжудки
,
улар
-
нинг
аксарияти
маҳаллий
уламо
ва
адиблар
томонидан
битилгани
билан
аҳамиятлидир
.
Қ
ирқ
ҳадис
жамланган
асарлар
орасида
Имом
ан
-
Нававий
(1233–1277)
томонидан
би
-
тилган
“
ал
-
Арбаъийн
”
жуда
машҳур
ҳисобла
-
нади
.
Унинг
ушбу
асаридан
12
та
нусха
сақла
-
нади
.
Мазкур
асарга
Шамсиддин
Муҳаммад
Қ
ўҳистоний
томонидан
битилган
шарҳ
мав
-
жуд
3
.
Ҳеч
қаерда
нашр
қилинмаган
мазкур
шарҳнинг
бир
нусхаси
бухоролик
таниқли
хат
-
тот
Мавлавий
Соқий
томонидан
1093
ҳижрий
(1682
мелодий
)
йили
китобат
қилинган
.
Машҳур
адиблар
Абдураҳмон
Жомий
(1414–1492)
ва
Алишер
Навоий
(1441–1501)
томонидан
битилган
“
Чиҳил
ҳадис
”
асари
-
нинг
кўплаб
нусхалари
бор
.
Шунингдек
,
ўз
-
бек
адабиёти
вакилларидан
Абдуллатиф
Ғ
ур
-
батий
(
ваф
. 1406),
Фазлий
Намангоний
(XIX
3
Шамсиддин
Қ
ўҳистоний
.
Шарҳ
ал
-
Арбаъийн
.
ЎзР
ФА
ШИ
қўлёзмаси
,
№
2439/VIII.
S H A R Q M A S H ’ A L I
16
аср
боши
),
Муҳаййир
(1842–1918),
Васлий
Самарқандий
(1870–1925)
кабиларнинг
ҳам
қирқ
ҳадис
тўпламлари
мавжуд
.
Уларнинг
бу
хилдаги
асарларида
ҳадислар
назмий
баён
этилгани
билан
характерлидир
.
Алишер
Навоийнинг
ёшликдаги
устози
Фасиҳиддин
ан
-
Низомий
ал
-
Ҳаравий
(
ваф
.
1513)
томонидан
битилган
“
Мажмаъ
ал
-
айнайн
”
асарининг
қўлёзмаси
ҳам
сақланади
.
У
ҳам
“
арбаъийн
”
жанридаги
асарлар
сира
-
сига
киради
1
.
Фасиҳиддин
ал
-
Ҳаравий
ўндан
ортиқ
асарлар
муаллифи
бўлиб
,
унинг
асар
-
лари
ҳақида
Н
.
Насруллаев
ўз
диссертация
-
сида
атрофлича
тўхталиб
ўтган
2
.
Алишер
Навоийнинг
яна
бир
замондоши
ўз
даврида
Жамолиддин
Муҳаддис
номи
билан
шуҳрат
қозонган
Атоуллоҳ
ибн
Фазлуллоҳ
ал
-
Ҳара
-
вий
(
ваф
. 1511)
бўлиб
,
унинг
ҳозиргача
қўл
-
ёзма
ҳолида
сақланиб
келаётган
“
Мисбоҳ
ал
-
мишкот
ва
мифтоҳ
ал
-
футуҳ
ва
-
л
-
баракот
”
асарининг
қўлёзма
нусхаси
сақланади
3
.
Жамолиддин
Муҳаддис
номини
Алишер
Навоий
ўзининг
“
Бадойеъ
ул
-
васат
”
девони
-
да
: “
Дарси
ишқингни
,
Навоий
,
ўйла
дер
уш
-
шоқ
аро
,
Ким
,
дегай
илм
аҳлиға
Сайид
Жа
-
молиддин
ҳадис
”,
шаклида
тилга
олган
эди
4
.
Ҳадис
фанининг
асосий
йўналишларидан
бири
“
мусталаҳ
ал
-
ҳадис
” (“
ҳадис
истилоҳ
-
ларини
ўрганувчи
фан
”)
ёки
“
усул
ал
-
ҳадис
”
(“
ҳадис
асослари
”)
соҳаси
ҳисобланади
.
ЎзР
ФА
Шарқшунослик
институтида
мазкур
со
-
ҳага
оид
асарларнинг
ноёб
қўлёзмалари
ҳам
сақланади
.
Жумладан
,
ҳадисшунослик
наза
-
риясига
бағишланган
“
Хулосат
ат
-
Тийбий
”
деб
аталган
асар
бўлиб
,
унинг
маҳаллий
ула
-
1
Фасиҳиддин
ал
-
Ҳаравий
.
Мажмаъ
ал
-
айнайн
.
ЎзР
ФА
ШИ
қўлёзмаси
,
№№
4790; 11643.
2
Насруллаев
Неъматулло
Ҳикматуллаевич
.
Лутфул
-
лоҳ
ан
-
Насафийнинг
“
Фиқҳи
Кайдоний
”
асари
ва
унга
ёзилган
шарҳ
,
ҳошиялар
таҳлили
.
Тарих
фанлари
илмий
даражасини
олиш
учун
ёзилган
диссертация
. –
Т
., 2011. –
Б
. 175.
3
Жамолиддин
ал
-
Муҳаддис
.
Мисбоҳ
ал
-
мишкот
.
ЎзР
ФА
ШИ
қўлёзмаси
,
№
540.
4
Алишер
Навоий
.
Мукаммал
асарлар
тўплами
.
Бешинчи
том
. –
Т
.:
Фан
, 1990. –
Б
. 71.
молар
томонидан
935
ҳижрий
(1529
мило
-
дий
)
йили
ёзилган
иккита
шарҳи
–
Саййид
Жалолиддин
Гурланий
(
ваф
. 1367)
ҳамда
Муҳаммад
Ҳанафий
ал
-
Бухорий
(XVI
аср
боши
)
асарларини
зикр
қилиш
мумкин
5
.
Ке
-
йинги
давр
олимларидан
эса
Мавлавий
Шариф
ал
-
Алавий
ал
-
Бухорий
(1617–1697)
томонидан
битилган
“
Рисолаи
мусталаҳот
ал
-
ҳадис
”
асарини
киритиш
мумкин
6
.
“
Усул
ал
-
ҳадис
”
га
оид
асарлар
қаторида
машҳур
нақшбандия
тариқати
вакили
,
Хожа
Муҳаммад
Порсо
(1345–1419)
қаламига
ман
-
суб
“
Фусули
ситта
”
асарини
ҳам
санаш
ўрин
-
лидир
.
Унинг
ноёб
нусхаларидан
бири
инс
-
титут
фондида
сақланади
7
.
Мазкур
асарда
олтита
фаслга
ажратилиб
,
ҳадис
илми
наза
-
рияси
баён
этиб
берилган
.
Хулоса
қилиб
айтадиган
бўлсак
,
ЎзР
ФА
Абу
Райҳон
Беруний
номидаги
Шарқшу
-
нослик
институтининг
қўлёзмалар
фонди
ҳа
-
дисга
оид
манбалар
билан
ҳам
бой
ҳисоб
-
ланади
.
Ушбу
қўлёзмаларнинг
аксарияти
ҳа
-
лигача
нашр
қилинмаган
,
дунё
илмий
жа
-
моатчилигига
унчалик
маълум
бўлмаган
асар
-
ларни
ташкил
қилади
.
Нашр
қилинган
айрим
асарларнинг
эса
ноёб
ва
нодир
қўлёзма
нус
-
халари
мавжуд
.
Мазкур
асарларни
илмий
тад
-
қиқ
этиш
,
мазмунини
таҳлил
қилиш
,
илмий
-
танқидий
матнларини
яратиш
,
уларни
ўзбек
тилига
таржима
этиш
ҳамда
илмий
жамоат
-
чиликка
маълум
қилиш
зарурати
бор
.
5
Қ
аранг
:
ЎзР
ФА
ШИ
қўлёзмаси
,
№
2439/III; 2955/II.
6
Муҳаммад
Шариф
Бухорий
.
Рисолаи
мусталаҳот
ал
-
ҳадис
.
ЎзР
ФА
ШИ
қўлёзмаси
,
№
9060/III.
7
Хожа
Муҳаммад
Порсо
.
Фусули
ситта
.
ЎзР
ФА
ШИ
қўлёзмаси
,
№
3051.
