S H A R Q M A S H ’ A L I
17
ФАХРУДДИН
АР
-
РОЗИЙНИНГ
БАЛОҒАТ
ИЛМИГА
ОИД
БАЪЗИ
ҚАРАШЛАРИ
ШАКИРОВА
ЗУЛФИЯ
Ўқитувчи
,
Ўзбекистон
халқаро
Ислом
академияси
Аннотация
.
Ушбу
мақолада
энциклопедик
олим
Фахруддин
ар
-
Розийнинг
ҳаёти
ва
ижоди
,
унинг
шогирдлари
ҳақида
маълумот
берилган
.
Шунингдек
,
унинг
“
Балоғат
илми
”
га
оид
ёзган
асаридаги
айрим
масалалар
юзасидан
қарашлари
таҳлил
қилинган
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
Фахруддин
ар
-
Розий
,
ал
-
Журжоний
,
балоғат
илми
,
наҳв
,
мубтадо
,
хабар
,
мажоз
,
фоъил
.
Аннотация
.
В
статье
приводятся
сведения
о
жизни
и
деятельности
учёного
-
энциклопедиста
Фахр
ад
-
дина
ар
-
Рази
,
а
также
его
учениках
.
На
основе
его
произведения
рассматриваются
неко
-
торые
взгляды
учёного
по
стилистике
.
Опорные
слова
и
выражения
:
Фахруддин
ар
-
Рози
,
ал
-
Журжани
,
риторика
,
стилистика
,
синтаксис
,
сказуемое
,
подлежащее
,
причастие
действительного
залога
.
Abstract.
In this article given information about encyclopedic scholar Fakhruddin Ar-Razi's life and
works and his disciples. In addition, Ar-Razi's views about some issues which were mentioned in his book
about "The knowledge of adolescence" were analysed.
Keywords and expressions:
Fakhriddin ar-R
а
zi, al Jurjani, rhetoric, stylistics, syntax, predicate,
subject, participle of the actual pledge.
Араб
тили
ва
адабиётига
оид
бўлган
илм
-
лар
ичида
“
Балоғат
илми
”
алоҳида
ўринга
эга
.
У
“
Қ
уръон
тилининг
жозибалилиги
”
га
бағишланган
китоблар
асосида
вужудга
кел
-
ган
.
Бу
илм
ўзининг
моҳияти
жиҳатидан
риторика
-
красноречие
,
сўзамоллик
,
ўринли
ва
чиройли
гапириш
илмига
яқин
бўлиб
,
риторикадан
кўра
кўпроқ
соҳани
,
хусусан
,
стилистикани
ҳам
ўз
ичига
олади
.
“
Балоғат
илми
”
га
бағишланган
биринчи
китоб
“
ﻊﯾﺪﺒﻟا
بﺎﺘﻛ
”
ни
Абдуллоҳ
ибн
ал
-
Муътаз
ёзган
.
Ундан
кейин
эса
қатор
олимлар
бу
илм
-
ни
кенгайтириб
ва
чуқурлаштириб
бордилар
.
Бу
олимлардан
энг
машҳурлари
:
Қ
удама
бин
Жаъфар
,
Абдул
Қ
оҳир
ал
-
Журжоний
,
аз
-
За
-
махшарий
,
Абу
Яъқуб
Юсуф
ас
-
Саккокий
,
Абул
Ҳилол
ал
-
Аскарий
,
Рашидуддин
ал
-
Қ
ий
-
раваний
ва
бошқалардир
1
.
Ана
шундай
“
Бало
-
ғат
илми
”
нинг
ривожига
улкан
ҳисса
қўшган
олимлардан
бири
Муҳаммад
бин
Умар
ибнал
Ҳусайн
бин
Али
Фахруддин
ар
-
Розийдир
.
1
Крачковский
И
.
Ю
.
Избранные
сочинения
. VI
том
. –
М
.-
Л
., 1956. –
С
. 12.
Ислом
маданияти
тарихига
оид
манбалар
-
да
келтирилишича
,
Фахруддин
ар
-
Розий
“
Ҳужжат
-
ул
-
ислом
”
мартабасига
етган
имом
ал
-
Ғ
аззолийдан
сўнг
дунёга
келган
энг
йирик
ислом
мутафаккири
бўлган
.
Унинг
тўлиқ
номи
Муҳаммад
бин
Умар
ибнал
Ҳусайн
бин
Али
Абу
Абдуллоҳ
Фахруддин
ар
-
Розий
бў
-
либ
,
ҳижрий
544
йилда
ҳозирги
Эрон
ҳуду
-
дидаги
Рай
шаҳрида
таваллуд
топган
бўлиб
,
айрим
манбаларда
унинг
таваллуд
йили
543
йил
деб
ҳам
кўрсатилган
2
.
Фахруддинга
дастлабки
тарбияни
отаси
беради
.
Отасининг
вафотидан
сўнг
у
ал
-
Ка
-
мол
ас
-
Сумноний
,
ал
-
Маждул
Жийлий
каби
ўз
замонасининг
машҳур
олимларидан
дарс
олади
.
Кейинчалик
илмини
чуқурлаштириш
мақсадида
Хоразмга
сафар
қилди
ва
бу
ерда
кўплаб
олимлардан
таълим
олиб
,
ўзи
ҳам
йирик
олим
сифатида
танила
бошлайди
.
Ар
-
Розий
580
ҳижрий
йилнинг
охирларида
Бу
-
хорога
йўл
олади
.
Бухорода
бир
муддат
яша
-
2
Таҳа
Жабир
ал
-
Алвани
.
Ал
-
имам
ар
-
Разий
ва
мусан
-
нафатуҳу
.
Дар
ас
-
салам
, 2010. –
Б
. 32.
S H A R Q M A S H ’ A L I
18
гач
,
у
Самарқанд
,
Хўжанд
,
Банокат
,
Марв
,
Ғ
азна
шаҳарлари
ва
Ҳиндистонга
сафар
қил
-
ди
.
Сўнгра
яна
Бухорога
қайтиб
келди
.
У
қаерда
бўлмасин
,
ҳар
хил
мазҳабдаги
уламо
-
лар
,
дин
пешволари
билан
учрашиб
,
улар
билан
қизғин
мунозаралар
қилар
эди
.
Ўтка
-
зилган
баҳсларда
у
деярли
ҳар
доим
ғолиб
чиқар
ва
шу
сабабли
бир
тарафдан
обрўси
ортиб
борса
,
иккинчи
тарафдан
рақиблари
кўпайиб
борарди
.
Баъзан
илмий
мунозарада
енгилган
рақиблар
у
билан
ошкора
ёвлашиб
ҳам
қолар
эдилар
.
Шундай
ҳодисалар
кўпай
-
гани
туфайли
у
Бухорони
тарк
этиб
,
киндик
қони
тўкилган
Рай
шаҳрига
қайтади
.
Бомиён
амири
Султон
Баҳоуддин
билан
учрашади
.
Унга
иззат
икром
кўрсатилиб
,
Ҳирот
масжи
-
ди
яқинида
бир
мактаб
қуриб
берилади
.
Бу
мактабда
у
шогирдларига
дарс
бериш
билан
бир
қаторда
ўша
замоннинг
кўплаб
етук
олимлари
билан
учрашиб
,
илмий
мунозара
-
лар
олиб
боради
.
Аллома
умрининг
сўнгги
йилларида
Ҳиротда
яшаб
, “
Шайх
-
ул
-
ислом
”
унвонини
олишга
муяссар
бўлди
.
Ривоятлар
-
га
қараганда
,
ар
-
Розий
душманлари
томони
-
дан
ҳижрий
606
йилда
заҳарлаб
ўлдирилган
1
.
Тарихчилар
Фахруддин
ар
-
Розийни
“
Бар
-
ча
илм
-
фанларнинг
билимдони
”
деб
таъриф
-
лашган
.
У
физика
,
математика
,
тиббиёт
,
астрономия
,
фалсафа
,
балоғат
ва
бошқа
илм
-
ларга
оид
кўплаб
асарлар
яратган
қомусий
олимлардан
биридир
.
Унинг
асарларининг
сони
манбаларда
турлича
кўрсатилган
.
Маса
-
лан
:
ал
-
Имод
ал
Исфахонийда
11
та
,
Ас
-
Субкийда
23
та
,
ал
-
Кифтийнинг
“
رﺎﺒﺧأ
ءﺎﻤﻠﻌﻟا
”
китобида
60
та
,
Ибн
Абу
Усайбанинг
“
نﻮﯿﻋ
ءﺎﯿﺒﻧﻷا
”
китобида
68
та
,
Ибн
Касирнинг
“
ﺮﺼﺘﺨﻤﻟا
ﻊﻣﺎﺠﻟا
”
китобида
тақрибан
200
та
дейилган
.
Бизнинг
олимлар
томонидан
чиқа
-
рилган
манбаларнинг
бирида
унинг
китоб
-
лари
160
та
дейилган
2
.
Олимнинг
Ўз
ФА
1
Таҳа
Жабир
ал
-
Алвани
.
Ал
-
имам
ар
-
Разий
ва
мусан
-
нафатуҳу
.
Дар
ас
-
салам
, 2010. –
Б
. 66.
2
Из
философского
наследия
народов
Ближнего
и
Среднего
Востока
. –
Т
., 1972. –
Б
. 200.
Беруний
номли
Шарқшунослик
институтида
қуйидаги
асарлари
сақланаяпти
:
1
.
راﺮﺳﻷا
ﻖﺋﺎﻘﺣ
ﻲﻓ
راﻮﻧﻷا
ﻖﺋاﺪﺣ
.
2
.
لﻮﻘﻌﻟا
ﺔﯾﺎﮭﻧ
.
3
.
يزار
ﺊﻣﺎﻧ
ﺖﯿﺻو
.
4
.
ﺔﯿﺛﺎﯿﻐﻟا
ﻒﯾﺎﻄﻟ
.
5
.
ﺐﯿﻐﻟا
ﺢﯿﺗﺎﻔﻣ
-
ﺮﯿﺒﻜﻟا
ﺮﯿﺴﻔﺘﻟا
.
6
.
ﺐﻄﻟا
ﻲﻓ
ﻞﺋﺎﺴﻣ
.
7
.
ﺎﺒﻤﻟا
ﺔﯿﻗﺮﺸﻤﻟا
ﺚﺣ
.
8
.
تارﺎﺷﻹا
حﺮﺷ
.
9
.
تﺎﮭﯿﺒﻨﺘﻟاو
تارﺎﺷﻹا
حﺮﺷ
.
10
.
مﻮﺘﻜﻤﻟا
ﺮﺳ
.
11
.
ﺔﯿﮭﻟﻻا
ﻖﺋﺎﻘﺣ
ﻲﻓ
ﺔﯿﻟﺎﻤﻜﻟا
ﺔﻟﺎﺳر
.
12
.
ﺪﯿﺣﻮﺘﻟا
ﻲﻓ
ﺔﻟﺎﺳر
.
13
.
ﺔﻋدﻮﻤﻟا
راﺮﺳﻷا
ﺾ
ﻌﺑ
ﻰ
ﻠﻋ
ﮫ
ﯿﺒﻨﺘﻟا
ﻲﻓ
ﺔﻟﺎﺳر
رﻮﺴﻟا
ﺾ
ﻌﺑ
ﻲﻓ
.
14
.
ﷲ
ا
ﻻا
ﮫ
ﻟا
ﻻ
ﺔﻤﻠﻛ
ﻖﯿﻘ
ﺤ
ﺗ
ﻲﻓ
ﺔﻟﺎﺳر
.
15
.
مﻮﻠﻌﻟا
ﻊﻣﺎﺟ
.
16
.
ﻞﯾ
ﺰ
ﻨﺘﻟا
راﺮﺳأ
.
Ар
-
Розий
ўзи
бўлган
барча
юртларда
кўп
-
лаб
шогирдлар
орттирган
.
Унинг
сабоқлари
кўплаб
олимларни
жалб
қилар
эди
.
Манба
-
ларда
кўрсатилишича
,
унинг
дарсларига
баъ
-
зан
800
та
ва
ундан
ортиқ
одам
йиғилар
эди
.
У
фалсафа
,
илоҳиёт
,
фиқҳ
,
табобат
,
кимё
,
наҳв
,
адабиёт
,
тафсир
,
тарих
илмларидан
сабоқ
берарди
.
Унинг
шогирдлари
орасида
Афдалуд
-
дин
ал
-
Хунажий
,
Шамсуддин
ал
-
Хуий
,
Асий
-
руддин
ал
-
Абхарий
,
Нажмиддин
Кубро
,
То
-
жуддин
ал
-
Армавий
,
Шамсуддин
ал
-
Хусрав
-
шохий
,
Султон
Шаҳобуддин
(
Ғ
азна
ҳукмдори
)
бўлган
.
Буларнинг
барчаси
ўз
замонасида
етук
олим
сифатида
танилганлар
3
.
Бизнинг
юртимизда
Фахруддин
ар
-
Розий
-
нинг
асарлари
ҳали
тўла
ўрганиб
чиқил
-
маган
.
Асосан
,
унинг
фалсафий
ва
мантиқий
қарашлари
ўрганилган
.
Жумладан
,
Наимов
Н
. 1970
йилда
Самарқандда
“
Фахруддин
ар
-
Розийнинг
фалсафий
ва
мантиқий
дунёқара
-
ши
”
мавзуида
номзодлик
ишини
ёқлаган
.
3
Таҳа
Жабир
ал
-
Алвани
.
Ал
-
имам
ар
-
Разий
ва
мусан
-
нафатуҳу
. –
Б
. 34.
S H A R Q M A S H ’ A L I
19
Ар
-
Розийнинг
балоғат
илмига
оид
ёзган
машҳур
асарининг
номи
“
ِ
ﺔ
َ
ﯾا
َ
ر
ِ
د
ﻲ
ِ
ﻓ
زﺎ
َ
ﺠﯾ
ﺈْ
ﻟا
ُ
ﺔ
َ
ﯾﺎ
َ
ﮭ
ِ
ﻧ
زﺎ
َ
ﺠ
ْ
ﻋ
ﺈْ
ﻟا
”
деб
номланган
.
Ушбу
китобнинг
ёзи
-
лишига
Абдул
Қ
оҳир
Ал
-
Журжонийнинг
“
ُ
را
َ
ﺮ
ْ
ﺳ
َ
أ
ﺔ
َﻏَﻼَ
ﺒ
ْ
ﻟا
”
ва
“
زﺎ
َ
ﺠ
ْ
ﻋ
ﺈِ
ﻟا
ُ
ﻞ
ِ
ﺋﺎ
َ
ﻟ
َ
د
”
асарлари
туртки
бўлган
.
Ар
-
Розийнинг
ушбу
асари
-
нинг
бир
нечта
қўлёзма
нусхалари
мавжуд
бўлиб
,
улар
жаҳоннинг
турли
кутубхона
-
ларида
:
Искандарияда
,
Қ
оҳирада
,
Британия
музейида
,
Кембрижда
,
Дублинда
ва
Истамбулда
сақланади
.
Бу
асарда
3
та
муқаддима
бир
неча
боб
,
мавжуд
бўлиб
,
боблар
қисмларга
,
қисмлар
эса
яна
майда
фаслларга
бўлинган
.
Унда
ба
-
диий
тасвир
воситаларига
оид
мавзуларни
тавсиф
қилишда
Қ
уръони
карим
,
ҳадис
ва
жоҳилият
даври
шеърияти
ва
ўша
даврда
мавжуд
бўлган
алломаларнинг
асарларидан
намуналар
келтирилган
1
.
Асарнинг
муқадди
-
масида
“
Балоғат
илми
”
нинг
бошқа
илмлар
-
дан
ажралиб
турувчи
фазилатлари
,
унинг
шарафли
илм
эканлиги
ҳақида
гапириб
ўтил
-
ган
.
Қ
уйида
ушбу
асарда
ёритилган
айрим
масалалар
юзасидан
Абдул
Қ
оҳир
Ал
-
Жур
-
жоний
ва
Ар
Розийнинг
қарашларига
тўхта
-
либ
ўтмоқчимиз
.
Абдул
Қ
оҳир
ал
Журжоний
ўзининг
“
ﺔ
ﻏﻼ
ﺒﻟا
راﺮﺳأ
”
ва
“
زﺎﺠﻋﻹا
ﻞﺋﻻد
”
асарларида
:
“
Гапнинг
фасийҳ
ва
балийғ
бўлиши
гапдаги
сўзларнинг
бир
-
бири
билан
мутаносиблиги
,
оҳангдошлиги
ва
бутун
гапнинг
маъносини
очилиши
билан
белгиланади
”, -
дейди
2
.
Бунда
у
ҳар
бир
сўзнинг
ўз
ҳолича
оҳанги
,
маъноси
бўлишига
чиройли
ёки
хунук
бўли
-
шига
деярли
эътибор
бермайди
.
Фахруддин
ар
-
Розий
эса
гапнинг
фасийҳ
ва
балийғ
бўли
-
шида
ҳар
бир
сўзни
алоҳида
ўрганиш
керак
деб
қарайди
.
Унинг
таъкидлашича
,
ҳар
бир
сўзга
талаффуз
ва
маъно
нуқтаи
назаридан
баҳо
бериш
мумкин
.
У
сўзларни
инсоннинг
1
Таҳа
Жабир
ал
-
Алвани
.
Ал
-
имам
ар
-
Разий
ва
мусан
-
нафатуҳу
. –
Б
. 89
.
2
Абдул
Қ
оҳир
ал
-
Журжаний
.
Асрарул
балағати
. –
Байрут
, 1998. -
Б
. 16.
тана
аъзоларига
ўхшатади
.
Масалан
дейди
у
:
“
Кўз
алоҳида
олиб
қаралганда
шаҳло
,
ола
,
қора
,
кўк
,
хумор
,
қувноқ
,
қийиқ
ва
ҳ
.
к
.
бўли
-
ши
мумкин
.
Кўзнинг
қандай
бўлиши
одам
танасининг
умуман
чиройли
ёки
хунук
бўли
-
шида
ҳал
қилувчи
аҳамиятга
эга
эмас
,
яъни
фақат
кўз
туфайлигина
тана
чиройли
ёки
хунук
бўлиб
қолмайди
.
Аммо
кўзнинг
ўзи
алоҳида
олиб
қаралганда
,
чиройли
ёки
хунук
бўлиши
мумкин
.
Шунингдек
,
бино
деворига
қўйилаётган
ҳар
бир
тош
алоҳида
олганда
яхши
ёки
ёмон
бўлиши
мумкин
.
Ҳудди
шунингдек
,
ҳар
бир
сўзга
ва
қолаверса
унинг
таркибидаги
ҳар
бир
ҳарфга
баҳо
бериш
мумкин
.
Албатта
,
фақат
ёмон
ғиштлардан
яхши
бино
қуриб
бўлмаганидек
,
хунук
сўзлардан
ҳам
чиройли
гап
ясаш
мумкин
эмас
”, –
дейди
3
.
Олим
гап
тузишда
сўз
-
ларнинг
бир
-
бири
билан
мутаносиблиги
ва
маъносига
алоҳида
эътибор
қаратиш
лозим
-
лигини
таъкидлайди
.
Шоира
ал
-
Хансанинг
шаҳид
кетган
биро
-
дари
Сахрга
бағишлаб
ёзган
қуйидаги
бай
-
тининг
тафсирида
иккала
олим
икки
хил
фикр
билдирадилар
.
ﻞﯿﺘﻘﻟا
ﻲﻠﻋ
ءﺎﻜﺒﻟا
ﺢﺒ
َ
ﻗ
ا
َذِإ
ﻼ
ﯿﻤﺠﻟا
ﻦ
ﺴ
ﺤ
ﻟا
ك
ءﺎﻜﺑ
ﺖﯾأر
(
Ҳалок
этилган
устида
йиғлаш
гарчи
хунук
бўлса
ҳам
,
Сенинг
йиғингни
чиройли
ва
гўзал
кўрдим
)
Бу
ерда
гап
ﻞﯿﻤﺠﻟا
ﻦ
ﺴ
ﺤ
ﻟا
сўзларидаги
لا
-
ар
-
тикли
хусусида
.
Гапнинг
асли
ﻞﯿﻤﺟ
ﻦ
ﺴﺣ
كؤ
ﺎﻜﺑ
тарзидаги
исмий
жумла
,
бунда
كؤ
ﺎﻜﺑ
–
маб
-
тадо
,
ﻞﯿﻤﺟ
ﻦ
ﺴﺣ
–
хабар
.
Исмий
жумланинг
хабари
ноаниқ
ҳолатда
бўлиши
керак
.
Унинг
لا
-
артиклини
олиши
учун
сўзловчи
ўз
олдига
қуйидаги
мақсадлардан
бирини
қўйиши
керак
:
а
)
Муболаға
мақсадида
хабардаги
маъно
фақатгина
мубтадога
тегишли
деган
фикрни
англатиш
.
Масалан
:
ع
ﺎﺠﺸﻟا
ﻮ
ھ
ﺮﻤﻋ
-
Умар
фақатгина
у
шижо
-
атлидир
.
3
Фахруддин
ар
-
Разий
.
Ниҳайат
ал
ижаз
фи
дирайат
ал
-
иъжаз
. –
Байрут
, 2004. -
Б
. 32.
S H A R Q M A S H ’ A L I
20
б
)
Хабар
билдирган
сифат
муболаға
мақ
-
садида
эмас
,
чиндан
ҳам
фақат
мубтадода
борлигини
таъкидлаш
.
Масалан
:
ﺑ
ﺲ
ﻔﻧ
ﻦﻈ
ﺗ
ﻻ
ﻦ
ﯿﺣ
ﻲﻓﻮﻟا
ﻮ
ھ
اﺮﯿﺧ
ﺲ
ﻔﻨ
.
Ҳеч
ким
ҳеч
ким
ҳақида
яхши
фикрда
бўлмаган
пайтда
ёлғиз
у
(
Аллоҳ
)
вафодордур
.
в
)
шунчаки
таъкидлаш
мақсадида
ҳам
бўлиши
мумкин
1
.
Ал
-
Журжоний
юқоридаги
байтдаги
لا
-
артиклларини
фақат
таъкид
учун
ишлатил
-
ган
деб
ҳисоблайди
2
,
ар
-
Розий
эса
бунда
таъкиддан
ташқари
муболаға
ҳам
бор
,
яъни
чиройли
,
гўзал
бўлган
йиғи
фақат
сенинг
йи
-
ғингдир
”
демоқчи
шоира
деган
фикрни
билди
-
ради
.
Бундан
ташқари
,
ﻦ
ﺴ
ﺤ
ﻟا
сўзида
“
савобли
иш
”
маъноси
борлигига
асосланиб
,
ал
-
Ханса
“
бундай
йиғи
вожиб
ҳамдир
”
демоқчи
3
.
“
Ақлий
мажоз
”
бобида
ҳам
ал
-
Журжоний
ва
ар
-
Розийнинг
фикри
бир
ердан
чиқмаган
.
“
Ақлий
мажоз
”
иш
-
ҳаракатни
бажарувчи
-
нинг
асл
номи
эмас
,
балки
у
билан
боғлиқ
бўлган
бошқа
субъектнинг
номи
айтилиши
.
Масалан
: “
Маҳалла
буни
маъқуллади
”
гапи
-
да
иш
-
ҳаракат
маҳаллага
иснод
қилинган
бўлса
ҳам
,
иш
-
ҳаракатни
бажарувчи
аслида
маҳалла
аҳли
.
Ал
-
Журжонийнинг
фикрича
,
“
ақлий
мажоз
”
ишлатилганда
,
ҳар
доим
иш
-
ҳаракатни
бажарувчининг
асл
номи
аниқ
равшан
бўлиши
шарт
эмас
.
Унга
матнда
бирор
ишора
бўлса
,
бас
.
У
бу
хусусда
шун
-
дай
деган
: “
Билгинки
,
бунда
ҳар
қандай
феълнинг
ҳақиқий
фоъили
(
иш
ҳаракат
бажа
-
рувчиси
)
назарда
тутилмаслиги
керак
,
агар
иш
ҳаракатни
унга
яъни
ҳақиқий
фоъилга
нақл
қилсанг
,
ҳақиқатга
қайтган
бўласан
”,
(
яъни
ҳеч
қандай
мажоз
бўлмайди
)
4
.
1
Фахруддин
ар
-
Разий
.
Ниҳайат
ал
ижаз
фи
дирайат
ал
-
иъжаз
. –
Байрут
, 2004. -
Б
48.
2
Абдул
Қ
оҳир
ал
-
Журжаний
.
Далаил
ал
-
иъжаз
. –
Байрут
, 1994. –
Б
. 135.
3
Фахруддин
ар
-
Разий
.
Ниҳайат
ал
ижаз
фи
дирайат
ал
-
иъжаз
. –
Байрут
. 2004. –
Б
. 52.
4
Абдул
Қ
оҳир
ал
-
Журжаний
.
Асрарул
балағати
. –
Байрут
, 1998. –
Б
. 165.
Масалан
: “
ﻢ
ﮭﺗرﺎﺠﺗ
ﺖ
ﺤ
ﺑر
” – “
Уларнинг
ти
-
жоратлари
фойда
кўрди
”
ўрнига
“
ﻲﻓ
ﺢﺑر
ﻢ
ﮭﺗرﺎﺠﺗ
” - “
Улар
ўз
тижоратларида
фойда
кўрдилар
”, -
дейилса
ёки
шу
кўзда
тутилса
,
мажоз
бўлмайди
.
Ар
-
Розий
бўлса
,
ﻞﻋﺎﻓ
–
иш
-
ҳаракатни
ба
-
жарувчи
аниқ
бўлиши
керак
дейди
.
У
жумла
-
да
феъл
бўлса
-
ку
,
эга
бўлмаса
,
жумла
жумла
ҳисобланмайди
,
деган
фикрни
билдиради
5
.
Ал
-
Журжоний
фоъил
ҳатто
кишининг
он
-
гида
,
тасаввурида
ҳам
зоҳир
бўлишини
зарур
деб
ҳисобламаса
-
да
,
ар
-
Розий
буни
зарур
деб
ҳисоблайди
.
У
“
ﻚ
ﺘﯾ
ؤ
ر
ﻲﻨﺗﺮﺳ
” - “
Сени
кўриш
мени
қу
-
вонтирди
жумласини
” “
ﺗﺮﺳ
ﻚ
ﺘﯾ
ؤ
ر
ﺖﻗو
ﷲ
ا
ﻲﻨ
”
“
Сени
кўрганда
,
Аллоҳ
мени
қувонтирди
”
деб
,
“
ﻞﻘﺒﻟا
ﻊﯿﺑﺮﻟا
ﺖﯿﻧأ
”
-
“
Баҳор
сабзавотларни
кўкар
-
тирди
”
жумласини
“
ﻊﯿﺑﺮﻟا
ﺖﻗو
ﻞﻘﺒﻟا
ﷲ
ا
ﺖﯿﻧأ
”
-
“
Аллоҳ
баҳорда
сабзавотларни
кўкартирди
”
деб
, “
ﻲﻔﺷ
ﺾ
ﯾﺮﻤﻟا
ﺐﯿﺒﻄﻟا
”
-
“
Табиб
касални
тузатди
”
жумласини
, “
جﻼ
ﻋ
ﺪﻨﻋ
ﺾ
ﯾﺮﻤﻟا
ﷲ
ا
ﻲﻔﺷ
ﺐﯿﺒﻄﻟا
” – “
Аллоҳ
касални
табиб
даволаганида
тузатди
”
деб
тушунмоқ
керак
дейди
.
У
кўпгина
мисоллар
келтириб
,
уларнинг
ҳа
-
қиқий
фоъили
Аллоҳ
таъолодир
деб
тушинишни
ақлан
идрок
этишни
зарур
деб
ҳисоблайди
.
Иккала
олимнинг
фикри
ҳар
хиллигини
исмий
жумладаги
мубтадо
ва
хабар
масала
-
сида
ҳам
кўриш
мумкин
.
Маълумки
,
исмий
жумлада
одатда
мубтадо
биринчи
ўринда
ундан
кейин
хабар
қўйилади
.
Лекин
маълум
мақсадларга
кўра
,
мубтадо
хабардан
кейин
қўйилиши
мумкин
.
Бунда
у
ﺮﺧ
ﺆ
ﻣ
أﺪﺘﺒﻣ
,
яъни
“
кечиккан
эга
”
дейилади
.
Масалан
: “
ﺪﯾز
ﻖﻠﻄﻨﻣ
”
ва
“
ﺪﯾز
ﻖﻠﻄﻨﻣ
”
жумлаларининг
ҳар
ик
-
кисида
ҳам
“
ﺪﯾز
”
мубтадо
ҳисобланади
.
Одатда
,
мубтадо
аниқ
ҳолатда
,
хабар
ноаниқ
ҳолатда
бўлиши
мумкин
.
Бундай
холни
аз
-
Замахшарий
ҳам
кўрсатиб
ўтади
.
Унинг
“
جذ
ﻮﻤﻧﻷا
”
ида
шундай
дейилган
:
نﺎ
ﺌ
ﯿﺠﯾ
ﺪﻗو
ﻮ
ﺤ
ﻧ
ﻦ
ﯿﺘﻓﺮﻌﻣ
:
ﺎﻨﯿﺒﻧ
ﺪﻤ
ﺤ
ﻣو
ﺎﻨ
ھ
ﻻ
إ
ﷲ
ا
5
Фахруддин
ар
-
Разий
.
Ниҳайат
ал
ижаз
фи
дирайат
ал
-
иъжаз
. –
Байрут
, 2004. –
Б
. 178.
S H A R Q M A S H ’ A L I
21
Яъни
уларнинг
иккиси
(
мубтадо
ва
хабар
)
аниқ
ҳолатда
келиши
мумкин
: “
Аллоҳ
танг
-
римиз
,
Муҳаммад
(
с
.
а
.
в
.)
пайғамбаримиз
-
дир
”
1
.
Шунда
савол
туғилади
:
иккаласи
ҳам
аниқ
ҳолатда
бўлса
,
уларнинг
қайси
бири
мубтадо
ва
қайси
бири
хабар
бўлади
?
Ал
-
Журжоний
бу
хусусда
:“
Агар
мубтадо
ва
хабар
аниқ
бўлса
,
у
ҳолда
қайси
бири
олдин
келса
,
ўша
мубтадо
бўлади
”,
дейди
2
.
Бу
масала
“
Балоғат
илмига
алоқадор
бўлса
ҳам
,
аслида
кўпроқ
наҳвга
оиддир
.
Бу
хусус
-
да
наҳв
олимларининг
ҳар
хил
фикрлари
мавжуд
.
Фахруддин
ар
-
Розий
ушбу
масала
юзасидан
қуйидаги
фикрни
билдиради
:”
Исм
,
яъни
от
одатда
мубтадо
,
васф
эса
хабар
бўлади
.
Бунда
исм
-
от
деб
,
муайян
турғун
тушунча
-
субстантни
ёки
васф
-
сифат
деб
атрибут
,
яъни
у
ёки
бу
субстантга
хос
бўлган
хусусият
сўзлар
кўзда
тутилади
.
Сифатлан
-
миш
–
فﻮﺻﻮﻤﻟا
гапнинг
қаерда
туришидан
қатъий
назар
мубтадо
бўлади
,
сифатлов
-
чи
ﻒﺻﻮﻟا
،
ﺔﻔﺼﻟا
эса
хабар
бўлади
.
Шунга
кўра
,
ﺎﻨﻘﻟﺎﺧ
ﷲ
ا
ва
ﷲ
ا
ﺎﻨﻘﻟﺎﺧ
гапларининг
ҳар
иккисида
ﷲ
ا
сўзи
мубтадо
бўлади
3
.
Юқорида
келтирган
маълумотларимиз
асосида
қуйидаги
хулосаларни
келтириши
-
миз
мумкин
:
1.
Фахруддин
ар
-
Розий
ўз
замонасининг
машҳур
қомусий
олимларидан
бўлган
.
Унинг
барча
илмларнинг
билимдони
бўлганлигини
етиштирган
шогирдлари
орасида
дунёга
та
-
нилган
Нажмиддин
Кубро
,
Тожуддин
ал
-
Ар
-
мавий
,
Шамсуддин
ал
-
Хусравшохий
,
Султон
Шаҳобуддин
каби
ўз
замонасининг
машҳур
олимлари
борлигидан
ҳам
кўриш
мумкин
.
2.
Ар
-
Розийнинг
Райдан
Хоразм
,
Бухоро
,
Самарқандга
илм
истаб
келиши
ўша
давр
-
ларда
бу
шаҳарларнинг
илм
маркази
бўл
-
ганлигини
яна
бир
далилидир
.
1
Аз
-
Замахшарий
.
Ал
-
унмузаж
. 1999. –
Б
. 16.
2
Абдул
Қ
оҳир
ал
-
Журжаний
.
Далаил
ал
-
иъжаз
. –
Байрут
, 1994. –
Б
. 57.
3
Фахруддин
ар
-
Разий
.
Ниҳайат
ал
ижаз
фи
дирайат
ал
-
иъжаз
. –
Байрут
, 2004. –
Б
. 137.
3.
Фахриддин
ар
-
Розийнинг
балоғатга
оид
ёзган
асарлари
тарихчиларнинг
: “
Араб
тили
билан
боғлиқ
филологик
илмлар
асосан
XI
асргача
шаклланиб
,
ўз
камолига
етган
,
ундан
кейин
бу
соҳада
турғунлик
даври
бош
-
ланган
”
деган
фикрларини
нотўғрилигини
кўрсатади
.
Фахруддин
ар
-
Розийни
балоғат
илмининг
шайхи
ҳисобланган
Абдул
Қ
оҳир
ал
Жур
-
жонийнинг
“
ﺔ
ﻏﻼ
ﺒﻟا
راﺮﺳأ
”
ва
“
زﺎﺠﻋﻹا
ﻞﺋﻻد
”
асарларини
ўрганиб
,
улардаги
ҳар
бир
маса
-
ла
юзасидан
ўз
ёндашувларини
билдириши
унинг
“
балоғат
илми
”
да
ютуқларга
эришиб
,
уни
ривожлантиришга
ўз
ҳиссасини
кирит
-
ганидан
далолатдир
.
