S H A R Q M A S H ’ A L I
44
маъносидан
фарқли
ва
улар
ўртасида
семантик
боғлиқлик
,
фонетик
ўхшашлик
бор
).
2.
Сўз
ясалишининг
бирламчи
материа
-
ли
товуш
ҳисобланади
.
Бу
товушларни
маъ
-
лум
қолипларга
солиш
орқали
янги
сўз
ҳосил
қилинади
.
Янги
сўз
ҳосил
қилиш
маълум
морфологик
қоидаларга
асосланган
бўлади
.
Сўзнинг
морфологик
вазнини
билиш
ундаги
зиёда
ҳарфларни
билиб
олишга
олиб
боради
.
Мисол
учун
:
ﺔﺳرﺪﻣ
–
мактаб
сўзининг
мор
-
фологик
шакли
юқорида
таъкидланган
вазн
ҳарфлари
билан
алмаштирилса
,
ﺔﻠﻌﻔﻣ
вазни
ҳосил
бўлади
,
Бундаги
م
ва
ة
ҳарфлари
ўзак
-
даги
зиёда
ҳарфлар
,
س
رد
эса
ўзакни
ташкил
этувчи
асл
ҳарфлар
.
Бу
морфологик
вазн
иштиқоқда
семантик
,
морфологик
,
фонетик
жиҳатдан
катта
аҳамият
касб
қилади
.
Семан
-
тик
жиҳатдан
бу
вазн
бир
иш
-
ҳаракат
дои
-
мий
равишда
такрорланадиган
ёки
бирор
предмет
доимий
бўладиган
,
унга
хосланган
жой
маъносини
ифода
этади
.
Шу
жиҳатдан
ﺔﺳرﺪﻣ
сўзи
“
ўрганиш
”
жараёни
кўп
такрор
-
ланадиган
жой
,
яъни
мактаб
.
Фонетик
жи
-
ҳатдан
:
а
)
ўзак
ҳарфларни
тартиб
асосида
жойлаштирилмаса
,
янги
лексема
ҳосил
бўмайди
;
б
)
ўзакдан
ташқаридаги
ҳарфларни
билиб
олинмаса
,
сўз
ҳосил
бўлмайди
.
Мор
-
фологик
жиҳатдан
зиёда
ҳарфлар
билан
асл
ҳарфлар
аралашиб
кетса
,
сўз
ҳосил
бўлмайди
.
Бу
ҳодисаларнинг
бари
морфологик
вазн
билан
боғлиқ
тил
ҳодисалари
ҳисобланади
.
Араб
тилида
сўз
ясалиши
маълум
мор
-
фологик
шакллар
орқали
амалга
оширилади
.
Бу
морфологик
қолиплар
ўз
ичига
аффик
-
сация
,
конверсия
,
фонетик
сўз
ясаш
усулла
-
рини
қамраб
олади
.
Бу
тилда
сўз
ясашнинг
кенг
қўлланадиган
энг
унумли
,
етакчи
усули
морфологик
қолип
орқали
сўз
ясаш
йўлидир
.
Бу
йўл
билан
сўз
ясалишида
,
биринчидан
,
семантик
бошқачалик
(
мисол
:
ўзак
ҳисобла
-
нувчи
сўз
ясалган
сўз
маъносидан
жиддий
фарқланадиган
умумий
маънодан
чиқиб
кет
-
майдиган
янги
маънога
эга
бўлиши
),
иккин
-
чидан
,
морфологик
-
фонетик
бошқачалик
(
ўзак
сўзнинг
қолипи
ёки
товушлари
ясалган
сўздан
фарқланиши
)
келиб
чиқади
.
СИНДҲИЙ
ТИЛИДА
ОТГА
ХОС
ЛЕКСИК
-
ГРАММАТИК
РАЗРЯДЛАР
(
КЕЛИШИК
КАТЕГОРИЯСИ
АСОСИДА
)
РАҲМАТЖОНОВА
КАМОЛА
Таянч
докторант
,
ТошДШИ
Аннотация
.
Мақолада
синдҳий
тили
отга
хос
грамматик
категорияларининг
лексик
-
семантик
жиҳатлари
ва
тадрижий
ривожи
ҳақида
сўз
боради
.
Шунингдек
,
бир
қатор
олимлар
,
хусусан
,
Л
.
А
.
Бархударова
,
Р
.
П
.
Е
гороваларнинг
бу
хусусдаги
фикрлари
таҳлилга
тортилган
.
Таянч
сўзлар
ва
иборалар
:
флектив
,
аналитик
,
морфологик
,
темпорал
,
локал
,
послелог
,
тат
-
пуруш
,
пракрит
,
апабхранш
.
Аннотация
.
В
статье
говорится
о
лексико
-
семантических
особенностях
и
эволюции
форм
имени
су
-
ществительного
как
самостоятельной
грамматической
категории
в
языке
синдхи
.
А
также
приводятся
мнения
о
данной
лексико
-
грамматической
категории
ученых
Л
.
А
.
Бархударовой
и
Р
.
П
.
Е
горовой
.
Опорные
слова
и
выражения
:
флективный
,
аналитический
,
морфологический
,
темпорал
,
локальный
,
послелог
,
татпуруш
,
пракрит
,
апабхранш
.
Abstract.
The article is about lexico-semantic features and evolution of noun as an independent grammatical
category in Sindhi. Opinions of scientists on this matter L. A. Barhudarova and R. P. Egorova are also discussedin it.
Key words and expressions:
flexional, analytical, morphological, temporal, local, poslelog,
tatpurusha,pracrit, apabhransha.
S H A R Q M A S H ’ A L I
C
индҳий
тили
ривожи
эволюцион
нуқтаи
назардан
уч
босқичдан
ўтган
.
От
сўз
тур
-
кумига
хос
келишик
тизими
ички
ва
ташқи
лингвистик
сабабларга
кўра
анча
ўзгарган
.
Ҳинд
-
орий
тиллари
уч
босқичда
тарихий
тараққиётдан
ўтган
:
қадимги
ҳинд
-
орий
ти
-
ли
,
ўрта
ҳинд
-
орий
тили
,
янги
ҳинд
-
орий
тили
.
Айтиш
жоизки
,
тадқиқот
объекти
бўл
-
миш
синдҳий
тили
янги
ҳинд
-
орий
тиллари
гуруҳига
мансубдир
.
Мазкур
тилдаги
отга
хос
келишик
катего
-
риясининг
шаклланиши
ҳам
бевосита
ҳинд
-
орий
тилларининг
тарихий
тараққиёти
билан
узвий
боғлиқдир
.
Л
.
А
.
Бархударованинг
фикрича
,
қадимги
ҳинд
-
орий
тиллари
тизи
-
мида
саккизта
келишик
мавжуд
бўлган
:
бош
келишик
,
тушум
келишиги
,
восита
келиши
-
ги
,
жўналиш
келишиги
,
чиқиш
келишиги
,
қаратқич
келишиги
,
ўрин
-
пайт
келишиги
,
мурожаат
келишиги
.
Қ
адимги
ҳинд
-
орий
тилларида
келишиклар
послелоглар
,
яъни
қўшимча
ва
кўмакчи
ўртасида
оралиқ
ўрин
-
ни
эгаллаган
граммемалар
ёрдамида
эмас
,
аксинча
,
флектив
усулда
ясалган
,
яъни
сўз
ўзагида
муайян
ўзгариш
содир
бўлган
1
.
Бироқ
,
қадимги
ҳинд
-
орий
тилларидаги
ба
-
диий
адабиётларда
тўла
флектив
усулдан
фойдаланилган
бўлса
ҳам
,
баъзи
послелоглар
ҳам
мавжуд
эканлиги
аниқланган
.
Масалан
,
ati
“
дан
ташқари
”,
adhi
“
устида
”,
anu
“
ке
-
йин
”,
antar
“
ўртасида
”,
pura
“
олдин
”,
bahih
“
ташқарида
”,
adhah
“
остида
”.
Тилшунос
олимларнинг
тадқиқот
натижаларидан
шу
маълум
бўладики
,
қадимги
ҳинд
-
орий
тил
-
лари
тизимида
татпурушларнинг
,
яъни
би
-
ринчи
қисми
мослашган
аниқловчи
ва
иккинчи
қисми
отдан
ташкил
топган
қўшма
сўзлар
вужудга
келиши
натижасида
келишик
категориясининг
икки
хил
усули
шаклла
-
нади
:
флектив
ва
аралаш
-
флектив
-
аналитик
.
Бу
ҳодиса
ўрта
ҳинд
-
орий
тилларидан
бири
бўлмиш
пракритларда
кўзга
ташланади
.
Ўрта
ҳинд
-
орий
тиллари
босқичида
қа
-
димги
ҳинд
-
орий
тиллари
тизимидаги
сак
-
кизта
келишик
сақланиб
қолган
.
Бироқ
,
ун
-
даги
тушум
келишиги
вазифасини
қаратқич
келишиги
бажаради
.
Бош
келишик
ва
муро
-
1
Дворянков
Н
.
А
.
Индийская
и
иранская
филология
.
Л
.
А
.
Бархударова
–
К
вопросу
о
падежной
категории
в
индоарийских
языках
. –
М
.:
Наука
, 1976. –
С
.5.
жаат
келишиги
граммемалари
қўшилиб
ке
-
тиб
,
бир
граммема
шаклига
келган
.
Қ
олавер
-
са
,
ўрта
ҳинд
-
орий
тиллари
даврида
янги
фонетик
қонун
-
қоидалар
вужудга
келиши
натижасида
келишиклар
тизимида
янги
аф
-
фикслар
вужудга
келди
.
Янги
ҳинд
-
орий
тиллари
даврига
келиб
,
келишиклар
синтези
натижасида
қадимги
ҳинд
-
орий
тиллари
тизимида
мавжуд
саккиз
-
та
келишикдан
учтасигина
сақланиб
қолган
.
Булар
: 1)
бош
-
тушум
-
мурожаат
келишиги
функционал
жиҳатдан
бир
бўлиб
,
бош
келишик
деб
аталган
; 2)
қаратқич
-
жўналиш
-
чиқиш
келишиги
,
ўрин
-
пайт
ва
асбоб
-
ускуна
келишиги
синтези
натижасида
воситали
ке
-
лишикка
айланган
.
Шу
даврдан
бошлаб
сўз
бирикмаларида
послелогларнинг
вазифалари
фаоллашган
.
Натижада
тил
тизимида
флек
-
тив
усулга
қараганда
аналитик
жараён
устун
-
лиги
сезила
бошлаган
.
Шундай
қилиб
,
янги
ҳинд
-
орий
тиллари
ти
-
зимида
келишик
муносабатлари
флектив
,
агглю
-
тинатив
ва
аналитик
шакллар
орқали
ифодала
-
нади
.
Лекин
,
биронта
тилда
ушбу
шакллардан
фақат
биттасигина
устунлик
қилолмайди
.
Шуни
айтиб
ўтиш
керакки
,
грамматик
пред
-
метликни
ифодалаш
услуби
орқали
от
сўз
туркумини
морфологик
жиҳатдан
ажратиш
асо
-
сида
отнинг
морфологик
категориялари
ётади
.
И
.
М
.
Берманнинг
фикрига
кўра
,
кўплаб
европа
тилларида
от
сўз
туркумига
,
одатда
,
уч
морфологик
(
грамматик
)
категория
хос
-
дир
,
яъни
жинс
,
сон
ва
келишик
.
Охирги
ўн
йилликлар
грамматик
изланишларига
кўра
эса
отнинг
морфологик
категориялари
сафи
-
га
тўртинчи
категория
ҳам
киритилмоқда
:
жонли
-
жонсизлик
категориясидир
.
Рус
синдҳийшунос
олимаси
Р
.
П
.
Егоро
-
ванинг
фикрича
,
синдҳий
тилидаги
от
сўз
туркумига
учта
морфологик
категория
хос
-
дир
.
Булар
турланиш
парадигмаси
орқали
ифодаланган
ва
беш
келишикдан
ташкил
топган
келишик
категорияси
.
Булар
–
бирлик
ва
кўпликдан
ташкил
топган
сон
категория
-
си
,
муаннас
ва
музаккардан
ташкил
топган
ва
маълум
морфологик
ифодасига
эга
жинс
категорияси
2
.
Буни
жадвалда
қуйидагича
ифода
қилиш
мумкин
:
2
Егорова
Р
.
П
.
Язык
синдхи
. –
М
.:
Наука
, 1966. –
С
. 26.
S H A R Q M A S H ’ A L I
46
жинс
Сон
келишик
музаккар
муаннас
Бирлик
Кўплик
бош
келишик
восита
келишиги
асбоб
-
ускуна
келишиги
ўрин
-
пайт
келишиги
мурожаат
келишиги
Морфологик
категория
ҳисобланган
ке
-
лишик
турланишга
эга
бўлган
тиллардагина
мавжуд
бўлиб
,
турли
тилларда
келишик
сонлари
ҳам
турлича
бўлади
.
Агар
у
ёки
бу
тилда
келишик
тизими
ривожланмаган
бўл
-
са
,
у
ҳолда
мазкур
тил
келишикларсиз
ҳам
грамматик
муносабатларни
ифодалай
олади
.
Бунда
бошқа
усуллардан
–
предлоглар
(
олд
қўшимчалар
),
сўз
тартиби
ва
бошқа
восита
-
лардан
фойдаланилади
.
От
сўз
туркумига
хос
келишик
категорияси
хусусида
баъзи
бир
олимларнинг
фикрларини
келтириб
ўтсак
.
“
Лингвистический
энциклопедический
словарь
”
да
келтирилишича
,
от
ва
феъл
каби
сўз
туркумлари
нутқнинг
предикация
суб
-
ъекти
ва
предикатга
бўлиниши
билан
муво
-
фиқ
келади
.
Бунда
отнинг
айнан
типик
вазифаси
–
предикация
субъектини
англатиш
бўлса
,
феъл
предикатни
ифодалашини
таъ
-
кидлаш
керак
.
Бундай
мувофиқликка
Афлотун
ва
Аристотель
томонидан
урғу
берилган
1
.
Бу
категориянинг
аниқ
ифода
шакли
–
ке
-
лишик
шакллари
бўлиб
,
аниқ
товуш
қаторла
-
ридан
иборат
морфемалардан
тузилган
,
улар
асос
морфемалари
билан
бирга
,
сўзга
аниқ
маъно
беради
.
Ўзгариш
тизимини
вужудга
келтирувчи
келишик
шаклларининг
йиғин
-
диси
турланиш
дейилади
.
Ж
.
Лайонз
“
Введение
в
теоретическую
лингвистику
”
асарида
ёзади
: “
келишик
–
1
Лингвистический
энциклопедический
словарь
.
Под
редакцией
В
.
Н
.
Ярцевой
. –
М
.:
Советская
энцик
-
лопедия
, 1990. –
С
. 105.
отнинг
грамматик
категорияси
ҳисобланиб
,
мазкур
от
предмет
ва
ҳодиса
билан
ифода
-
ланган
муносабатни
англатувчи
категориявий
маънони
англатади
ва
шу
билан
гапдаги
бошқа
сўзларга
нисбатан
муносабатни
билдиради
”
2
.
Р
.
П
.
Егорова
ҳам
юқорида
келтирилган
олимларга
якдиллик
билдириб
,
келишик
от
-
нинг
гап
ёки
ибора
ичида
унинг
бошқа
сўз
-
ларга
нисбатан
муносабатини
ифодаловчи
шакл
бўлиб
,
бу
муносабатлар
турли
хил
бўлиши
мумкин
,
шунинг
учун
ҳам
ҳар
бир
келишик
шакли
бир
неча
маънога
эга
бўлиши
мумкин
,
дейди
.
Унинг
фикрича
,
замонавий
синдҳий
тилида
бешта
келишик
мавжуд
.
1.
Бош
келишик
–
отларнинг
луғатдаги
шаклларидир
.
Бу
келишикда
отлар
қуйидаги
вазифаларда
келади
:
а
)
эга
:
Bambaaiia mein maahuuja
rishtee-
daara
aahiine –
Бомбайда
менинг
қарин
-
дошларим
бор
3
.
б
)
воситасиз
тўлдирувчи
:
Kamlaa
caahe
tayaar karaaii –
Камла
чой
тайёрлади
4
.
в
)
кесимнинг
от
қисми
:
maaheejo naalo
Raaju
aahee –
менинг
исмим
Раж
5
.
2.
Восита
келишиги
–
синдҳий
тилида
от
сўз
туркумини
гапда
бошқа
сўзлар
билан
бир
-
бирига
боғлаш
учун
послелоглар
хизмат
ки
-
лади
.
Отнинг
восита
келишиги
шакли
пос
-
лелогларсиз
бу
муносабатларни
ифода
этол
-
майди
.
Масалан
,
raste:te – “
йўлда
”, cokari:a saN
– “
қиз
бола
билан
”, dehaa mein – “
мамла
-
катда
”.
Лекин
восита
келишиги
эргатив
конс
-
трукциясидаги
харакат
бажарувчисини
ифода
-
лаш
учун
ишлатилиши
бундан
мустаснодир
.
Масалан
,
cokari:a
khatu likhyo – “
қиз
хат
ёзди
”.
3.
Асбоб
-
ускуна
келишиги
–
синдҳий
тилида
асбоб
-
ускуна
келишигининг
флектив
шакли
сақланиб
қолган
.
Бунда
-
a:N (-a:u, -
aon, -u:n)
пракритча
қўшимчалардан
фойда
-
2
Лайонз
Дж
.
Введение
в
теоретическую
лингвистику
.
Пер
.
с
англ
. –
М
.:
Наука
, 1978. –
С
. 55.
3
Егорова
Р
.
П
.
Язык
синдхи
. –
М
.:
Наука
, 1966. –
С
. 29.
4
Ўша
манба
.
5
Ўша
манба
.
S H A R Q M A S H ’ A L I
47
ланилади
.
Асбоб
-
ускуна
келишигидаги
қў
-
шимчалар
доимо
отларга
қўшиб
ёзилади
.
Синдҳий
тилида
асбоб
-
ускуна
келишиги
қуйидаги
маъноларни
билдиради
:
а
)
асбоб
-
ускуна
маъносини
:
mu:n huna
hatha:N
ma:ryo ho –
мен
уни
қўлим
билан
урдим
.
б
)
иш
-
ҳаракатнинг
амалга
ошиш
тарзи
,
усули
:
sadha:N –
иштиёқ
билан
.
в
)
предметнинг
нимадан
тайёрланганли
-
гини
билдиради
:
sona:N –
олтиндан
, camra:N
–
теридан
.
4.
Ўрин
-
пайт
келишиги
қуйидаги
маъно
-
ларни
англатади
:
а
)
Масофавий
муносабатлар
ўрнини
:
–
иш
-
ҳаракатнинг
локал
–
бажарилиш
ўрни
-
ни
:
de:he
vada: ka:rha:na: bana:ya: vanane a:hine –
мамлакатда
кўп
корхоналар
қурилаяпти
1
.
–
бирор
бир
предмет
ёки
шахс
жойлашган
ўринни
:
huna jee
hathe
khatu ho –
унинг
қўлида
хат
бор
эди
2
.
б
)
Темпорал
–
муносабат
вақтини
билдиради
:
unhea
waqate
huu hute na ho –
у
вақтда
у
бу
ерда
йўқ
эди
3
.
Қ
олган
барча
отлар
воситали
келишик
шаклида
махсус
послелоглар
ёрдамида
ўрин
-
пайт
келишиги
маъносини
ифодалайди
.
5.
Мурожаат
келишиги
–
бу
келишик
му
-
рожаат
қилинаётган
шахс
ёки
шахслар
гу
-
руҳи
номини
билдирувчи
от
шаклидир
.
Му
-
рожаат
келишигидаги
-
о
қўшимчаси
кўплик
-
даги
отларни
билдиради
.
Масалан
,
chokaro –
бола
– chokaraa –
болалар
.
Лекин
бу
шакл
бош
келишикка
ҳам
мос
тушиши
мумкин
.
Отларга
мансуб
келишик
категорияси
от
-
лар
билан
ифодаланадиган
предметнинг
воқеликдаги
бошқа
предметларга
,
сифатлар
-
га
ёки
жараёнларга
нисбатан
бўлган
муноса
-
батини
кўрсатади
.
Шунинг
учун
келишик
категориясида
отнинг
келишик
шаклдаги
гапдаги
бошқа
бўлакларга
бўлган
муносаба
-
ти
таъкидлаб
келинади
.
1
Егорова
Р
.
П
.
Язык
синдхи
. –
М
.:
Наука
, 1966. –
С
. 31.
2
Ўша
манба
.
3
Ўша
манба
.
Ўрганилганлар
асосида
қуйидаги
хулоса
-
ларга
келиндики
:
–
келишик
категорияси
тарихий
харак
-
терга
эгадир
.
Ўз
тарихи
мобайнида
унда
баъзи
бир
ўзгаришлар
рўй
беради
.
Кўпчилик
ҳинд
-
европа
тилларида
бундай
қарама
қар
-
шиликларнинг
сони
жиҳатидан
камайиб
ке
-
тиши
кузатилади
.
Шунинг
учун
қадимги
ҳинд
-
орий
тилларида
келишиклар
сони
сак
-
кизта
бўлган
деб
ҳисобланади
.
Ҳудди
шу
зайлда
рус
олими
Р
.
П
.
Егорова
синдҳий
тили
-
га
оид
ўз
классификациясини
тузган
бўлиб
,
оддий
послелогларни
келишик
қўшимча
-
ларига
тенглаштириб
қўйди
.
–
аммо
кўпчилик
муаллифлар
фикрича
,
ҳозирги
ҳинд
-
орий
тилларида
,
жумладан
,
синдҳий
тилида
ҳам
келишик
категория
-
сининг
мавжудлиги
шубҳалидир
,
бинобарин
,
уни
шартли
равишдагина
олса
бўлади
,
чунки
бу
ерда
асосан
иккита
граммема
бош
кели
-
шик
ва
воситали
келишик
граммемалари
қаршиланади
.
Бош
келишик
граммемаси
ўзининг
грамматик
маъносига
кўра
бош
ва
қисман
тушум
келишикларига
тўғри
келади
.
Бошқаларини
эса
келишик
аффиксларига
тенглаштириб
бўлмайди
,
чунки
улар
жинс
ва
сонга
қараб
(“jo”
послелогидан
ташқари
)
ўзгармай
қоладилар
.
–
Р
.
П
.
Егорова
назариясига
кўра
,
кели
-
шик
категорияси
гапдаги
бошқа
сўзларга
нисбатан
отнинг
муносабатини
кўрсатишга
қаратилган
бўлади
.
Унинг
таъбирича
,
отлар
-
га
мансуб
бу
категория
синтактик
усулга
асосланган
бўлиб
,
синдҳий
тилида
турлаш
парадигмаси
беш
келишикдан
иборат
бўла
-
ди
.
Бош
келишикни
асословчи
бундаги
от
бирон
шахс
ёки
предметнинг
номини
ифода
-
лаб
келади
.
Шунда
ушбу
от
гапнинг
эгаси
,
бевосита
тўлдирувчиси
,
от
-
кесим
ҳамда
изоҳловчи
тариқасида
ишлатилади
.
Восита
-
ли
келишик
шакли
эса
мустақил
ҳолда
учра
-
майлиган
шаклдан
иборат
бўлади
.
Бу
шакл
турли
послелоглар
билан
бирикиб
,
ушбу
отнинг
гапдаги
бошқа
бўлакларга
нисбатан
субъект
-
объект
,
равиш
ва
аниқловчилик
S H A R Q M A S H ’ A L I
48
муносабатларини
ифодалаб
келади
.
Фикри
-
мизча
,
шу
ўринда
З
.
М
.
Дым
щ
ицнинг
изоҳ
-
лари
муҳимдир
,
унга
биноан
,
шундай
бирик
-
маларни
келишик
турланиши
билан
чалкаш
-
тириб
бўлмайди
.
Негаки
,
юқорида
кўриб
чиққанимиздек
,
анъанага
кўра
келишик
деб
,
отнинг
яхлит
сўз
шакли
миқёсидаги
унинг
гапдаги
бошқа
бўлакларига
бўлган
муноса
-
батни
ифодаловчи
шаклларни
ҳисоблашимиз
керак
.
Послелоглар
эса
,
ўз
навбатида
,
кели
-
шик
қўшимчалари
эмас
,
ёрдамчи
сўзлар
бўлиб
қоладилар
.
Бундан
ташқари
,
улар
якка
ҳолда
гапдаги
синтактик
муносабатларни
белгилай
олмайдилар
.
–
мурожаат
келишиги
эса
нутқ
қара
-
тилган
шахс
ёки
предметларга
ишора
қила
-
диган
от
шакли
орқали
ифодаланади
.
–
синдҳий
тилида
от
шаклларини
ташкил
бўлиши
уларнинг
жинсга
бўлган
муноса
-
батига
ва
сўз
ўзаг
типларига
боғлиқ
бўлади
.
–
В
.
П
.
Липеровский
фикрига
кўра
,
сон
ва
келишик
категориялари
сўз
ўзгартувчилар
бўлиб
,
улар
узвий
боғлиқдир
.
Бунга
сабаб
ушбу
категорияларнинг
ҳар
бири
бирлик
,
кўплик
ҳамда
воситали
,
воситасиз
шакл
каби
икки
қарама
-
қаршиликка
таяниб
келади
.
Шу
-
нинг
учун
В
.
П
.
Липеровский
фикрича
,
от
-
нинг
турланишдаги
тўлиқ
парадигмаси
,
яъни
унинг
барча
сўз
шакллари
ҳаммаси
бўлиб
тўрт
ҳил
шаклдан
иборат
бўлади
.
Бундай
шакллар
граммемаларнинг
тўқнашуви
нати
-
жасида
аниқланади
.
–
Г
.
А
.
Зограф
назариясига
биноан
,
кўп
-
чилик
ҳинд
-
орий
тилларида
,
жумладан
,
синдҳий
тилида
ҳозир
универсал
усул
тари
-
қасида
воситасиз
ва
воситали
келишиклар
-
нинг
қарама
-
қаршилиги
устун
бўлиб
келмоқ
-
да
.
Бундай
ёндашувни
учинчи
келишик
,
яъни
мурожаат
келишиги
ҳисобига
кенгайтириш
мумкин
.
Бироқ
шакл
жиҳатидан
бу
кели
-
шикнинг
ифодаланиши
ноаниқроқдир
.
Демак
,
синдҳий
тилида
отга
хос
лексик
-
грамматик
разрядлар
,
жумладан
,
келишик
категорияси
хусусида
тилшунос
олимлар
-
нинг
фикрлари
турлича
.
Бу
эса
шундан
да
-
лолат
берадики
,
синдҳий
тилида
айни
отга
хос
грамматик
категориялар
фақат
фрагмен
-
тар
ўрганилган
.
Муайян
грамматика
тубдан
ўрганилса
,
юқоридаги
муаммолар
ўз
ечими
-
ни
топади
,
деб
ҳисоблаймиз
.
